Συμπληρώθηκαν 160 χρόνια από τη γέννηση του μεγάλου Ρώσου θεατρικού και όχι μόνο συγγραφέα, ο οποίος γεννήθηκε στον πόλη Ταγκανρόγκ της νότιας Ρωσίας και από εκεί η φήμη του εξαπλώθηκε σε όλον τον κόσμο. Ο Τσέχωφ πέθανε σε ηλικία μόλις 44 ετών. Και όμως είχε ολοκληρώσει έναν μεγάλο κύκλο γεμάτο ζωή και δράση. Αν κάποιος θέλει να γνωρίσει τη ζωή του και το έργο του, δεν έχει παρά να δει ένα θεατρικό του, και ο Θείος Βάνιας (με την εξελληνισμένη του κατάληξη έχει κάνει μεγάλη καριέρα στις θεατρικές μας σκηνές) δίνει την δυνατότητα. Ο Τσέχωφ μοιρασμένος στα πρόσωπα του έργου. Ευτύχησε να παίξει τα έργα του στο Θέατρο Τέχνης της Μόσχας. Εκεί που ήθελε και ο Μπουλκάκωφ, αλλά δεν ήθελε ο Στάλιν.
Στο περιβάλλον του Τσέχωφ ήταν επιφανείς διανοούμενοι, μεταξύ των οποίων και ο Μαξίμ Γκόρκι και ο Λέων Τολστόι. Χρησιμοποίησε τις γνωριμίες του και την επιρροή του για να βοηθήσει τους πάσχοντες. Στο λoιμό τού 1891-1892, όταν ο τύφος, στην αρχή, και η χολέρα, μετά, θέριζαν τον κόσμο, μπήκε επικεφαλής στην εκστρατεία βοηθείας. Ο Τολστόι χρηματοδοτούσε τα συσσίτια και ο Τσέχωφ ανέλαβε το εξοπλισμό ιατρείου, την ημέρα ενημέρωνε 25 χωριά, το βράδυ έβλεπε τους αρρώστους. Έφτιαξε σχολείο και σανατόριο για τους φυματικούς της Γιάλτας.
Τα λόγια του γιατρού Αστρόφ στην Πρώτη Πράξη είναι ακριβώς τα λόγια του Τσέχωφ: «…πήγα στο Μαλιτσκόι. Είχαν επιδημία εκεί. Τυφοειδής πυρετός, μέσα στις καλύβες οι χωρικοί στοιβαγμένοι ο ένας πάνω στον άλλον και τα μποσχαράκια και τα γουρούνια έτρεχαν ανάμεσα στους αρρώστους. Δούλευα όλη τη μέρα, δεν έκατσα ούτε λεπτό, δεν ήπια ούτε μια γουλιά νερό … εμείς ανοίγουμε το δρόμο, θα θυμηθούν να πουν έναν καλό λόγο για μας;»
Στα τριάντα του, άρρωστος από φυματίωση, πήγε στη Σαχαλίνη, έναν τόπο εξορίας, επί της ουσίας νεκροταφείο ζωντανών, για να τους καταμετρήσει και να θυμίσει στον κόσμο ότι υπάρχουν. Δεν πήρε από κανέναν εντολή. Μόνος, χωρίς χορηγό, υπηρέτες, σωματοφύλακες, χωρίς να διαμαρτύρεται για τη δική του αρρώστια έφτασε εκεί, όπου η ζωή ήταν «σε αποθήκη με όλη τη μηδενιστική σημασία της λέξης», όπως έγραφε. Ήταν ο «βάρδος της απελπισίας», όπως είπαν, και αυτό φαίνεται στον Θείο Βάνια, το κύκνειο άσμα της δραματουργίας του, γεμάτο από την απελπισία του για τα δεινά των ανθρώπων στην προεπαναστική Ρωσία. Πέθανε το 1904 με την απαισιοδοξία ότι τίποτα δεν μπορεί να αλλάξει και ο Τολστόι τον αποκάλεσε «ασύγκριτο ζωγράφο της ζωής».
Στην Ελλάδα έχουμε δει και ξαναδεί τον Θείο Βάνια, τον Βυσσινόκηπο (και σε ωραία μεταφορά στον κινηματογράφο με διεθνές καστ ηθοποιών σε σκηνοθεσία Μιχάλη Κακογιάννη), τις Τρεις αδελφές, τον Γλάρο. Γνωστά πολύ και τα διηγήματα με τον τίτλο Στέππα κ.α.
Η υπόθεση του έργου είναι οικογενειακή. Ο συνταξιούχος καθηγητής Σερεμπριακόφ φτάνει με την νεαρή σύζυγό του Έλενα στο απομακρυσμένο κτήμα του που το φροντίζει ο Βάνιας αδελφός της νεκρής συζύγου και η κόρη της η Σόνια. Τα εισοδήματα όλα, που με πολύ κόπο και στερήσεις μαζεύουν, απολαμβάνει ο καθηγητής, καμάρι της οικογένειας. Εκεί ζει και η μητέρα της πρώτης συζύγου του καθηγητή, Μαρία βασιλίεβνα, ξεχασμένη σε ένα δικό της κόσμο από τον οποίο μόνο μακρινές αναλαμπές έχει. Ο γιατρός Αστρόφ είναι και αυτός τακτικός επισκέπτης, τον οποίο έχει ερωτευθεί η Σόνια, αλλά εκείνη δεν το μαρτυράει κι εκείνος δεν το έχει καταλάβει, γιατί την ύπαρξή του όλη έχει αναστατώσει η Έλενα μόλις που έφτασε εκεί. Στο σπίτι ζει ακόμα ένας ευγενικός και τελείως αθόρυβος βοηθός, ο Τελιέγκιν, και η ηλικιωμένη παραμάνα Μαρίνα. Ο Βάνια συγκλονίζεται επίσης από την Έλενα. Και η κατάσταση θα εκτραχυνθεί όταν ο καθηγητής θελήσει να πουλήσει το κτήμα. Ο Βάνιας θα εκραγεί και θα έχει δίκιο. Παραλίγο να σκοτώσει τον καθηγητή. Εν ολίγοις, ο ερχομός του ζεύγους Σερεμπριακόφ –Έλενας θα φέρει μεγάλη αναστάτωση. Θα ξυπνήσουν ένστικτα που είχαν κοιμηθεί και ξεχαστεί, θα φτάσουν στην έξαρση, θα ανατραπούν όλες οι δύσκολες ισορροπίες και θα βγει στην επιφάνεια κάθε καταπιεσμένη επιθυμία. Θα έρθουν τα πάνω κάτω και, τελικά, δεν θα αλλάξει τίποτα. Η ζωή θα συνεχιστεί έτσι όπως ήταν πριν έρθουν οι ξένοι και μετά όταν φύγουν. Κανείς από το έργο δεν θα βρει αυτό που επιθυμείˑ κανενός ο πόθος δεν θα ικανοποιηθεί.
Η θεατρολόγος –Διδάκτωρ του ΑΠΘ, Ναταλί Μηνιώτη σχολιάζει: «Στον Θείο Βάνια το μέγεθος των ηρώων κτίζεται πάνω στη λεπτομέρεια: στο κόμπιασμα μιας φράσης, στην παρατεταμένη φλυαρία, στην ανάσα ενός προσώπου που ξέμεινε μονάχο στη σιωπή. Ήρωες σύγχρονοί μας όλοι… Θύματα εκείνης της εποχής και κάθε εποχής που αλλάζει χωρίς να τους περιμένει, χωρίς να λαμβάνει υπόψη της τη νωθρή τους κίνηση, τον δισταγμό τους να ακολουθήσουν, την αργοπορία τους για τη λήψη αποφάσεων».
Η παρούσα μετάφραση χρησιμοποιήθηκε στην παράσταση του ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ. Σερρών, στις 7 -3-20 και στην αθήνα στις 22-4-20, σε σκηνοθεσία Ένκε Φεζολλάρι, ο οποίοςέιπε για το έργο: «Φιλοδοξίες και όνειρα που τσαλαπατιούνται…Ήρωες που αναζητούν ο ένας τον άλλο, ένας μικρόκοσμος που ασφυκτιά… Πνιγηρές υπάρξεις τραυματισμένες, και μια πληγή που δεν κλείνει, αυτή του έρωτα και της ιδανικής ζωής…».
Η Μαρία Σκαφτούρα απέδωσε με τη μετάφρασή της το τσεχωφικό κλίμα, τους εγκλωβισμένους ήρωες στα αδιέξοδα της επαρχιώτικης ζωής, χωρίς ελπίδα διαφυγής. Την απομόνωση, την έλλειψη ερωτικής επικοινωνίας, το ανικανοποίητο, τη σκληρή δουλειά για όλους, και τον «Καθηγητή» να ζει ερήμην των εξελίξεων στον κόσμο του, να ασχολείται με τα ανιαρά γραπτά του, τις αρρώστιες του, την ποδάγρα του, τη γκρίνια του γιατί γέρασε, απαιτητικός, εγωιστής, εξοντωτικός για όποιον βρίσκεται δίπλα του. Ο Βάνια που είναι 47 χρονών και τρελαίνεται στην ιδέα ότι έχει σπαταλήσει τα χρόνια που θα μπορούσε να απολαμβάνει τα πράγματα για τα οποία τώρα είναι πολύ μεγάλος. Η Έλενα με την οποία είναι ερωτευμένος, αλλά εκείνη όχι, γιατί είναι κρυφά ερωτευμένη με τον γιατρό, τον οποίο αγαπάει η Σόνια, αλλά αυτός ούτε που την βλέπει, γιατί και αυτός έχει ερωτευθεί την Έλενα και για όλους είναι πλέον πολύ αργά. Ο Αστρόφ ενδιαφέρεται για τα δάση που τα καταστρέφουν οι άνθρωποι, καταστρέφοντας και τα ζώα, τα πουλιά, τα ποτάμια, τα νερά, γιατί «ο άνθρωπος ενώ είναι προικισμένος με ευφυΐα και φαντασία για να πολλαπλασιάζει αυτό που του έχει δοθεί … δεν έχει δημιουργήσει τίποτα». Και έχει εξοντωθεί στη δουλειά και έχει απογοητευθεί από όλους, μορφωμένους και αμόρφωτους χωριάτες.
Θα τελειώσουμε με το εγκώμιο της Έλενας για τον γιατρό: «ο γιατρός είναι η εξαίρεση στον κανόνα. Ξέρεις τι χρειάζεται για να είσαι η εξαίρεση στον κανόνα; Θάρρος, ανεξάρτητη σκέψη, αχαλίνωτη φαντασία… Ονειρεύεσαι την ευτυχία της ανθρωπότητας».
Η έκδοση της μετάφρασης του θείου Βάνια από τις εκδόσεις Βακχικόν είναι άλλη μία συνεισφορά τιμής στον μεγάλο δραματουργό Άντον Τσέχωφ, τον άνθρωπο «εξαίρεση στον κανόνα».
