• Προϊδεασμός

Η Marie-Louise von Franz γεννιέται στο Μόναχο το 1915, κόρη αυστριακού βαρόνου-στρατιωτικού. Τριών ετών μετακομίζει με την οικογένειά της στην Ελβετία. Πρωτοσυναντάει τον Jung σε ηλικία δεκαοχτώ ετών, στην προσπάθεια να κατανοήσει τις σχέσεις με τους γονείς της και να αποφασίσει ποιες σπουδές να ακολουθήσει. Αποφασίζει να σπουδάσει κλασικές γλώσσες και το 1940 παίρνει διδακτορικό από το πανεπιστήμιο της Ζυρίχης με ειδικότητα στα Μεσαιωνικά Λατινικά. Με αυτή την εξειδίκευση κάνει μεταφράσεις μεσαιωνικών αλχημικών κειμένων για τον Jung, τα οποία αυτός χρειάζεται για την έρευνά του στην ψυχολογική βάση της αλχημείας, με αντάλλαγμα ψυχαναλυτικές συνεδρίες και εκπαίδευση στην ψυχοθεραπεία. Κατανοεί ότι υπάρχουν δύο επίπεδα πραγματικότητας, ο ψυχολογικός, εσωτερικός κόσμος, με τα όνειρα, τα σύμβολα και τους μύθους του, που είναι τόσο πραγματικός όσο και ο εξωτερικός κόσμος. Το 1949 γίνεται και αυτή ψυχαναλύτρια και μια από τις στενότερες συνεργάτιδες του Jung στην ανάπτυξη της Αναλυτικής Ψυχολογίας του Βάθους.

 Τα ενδιαφέροντά της αφορούν κυρίως την ψυχολογική ερμηνεία των παραμυθιών, την αλχημεία, τη συγχρονότητα, τη σχέση ψυχής και ύλης και τους αριθμούς. Είναι περισσότερο γνωστή για τις μελέτες της στην ψυχολογική ερμηνεία των παραμυθιών και της αλχημείας, αλλά η βαθύτερη και πιο δύσκολη δουλειά της επικεντρώνεται στις ψυχολογικές απόψεις περί των φυσικών αριθμών. Αυτό που ο Jung ονόμασε ‘συλλογικό ασυνείδητο’ σημάδεψε τη ζωή και το έργο της. Εργάστηκε για να κατανοήσει την πραγματικότητα αυτού του πεδίου, που ενεργεί ανεξάρτητα από τη συνείδηση. Το βασικό ενδιαφέρον, σε πολλά από τα έργα της, είναι η αντισταθμιστική λειτουργία του συλλογικού ασυνείδητου στη μονόπλευρη λειτουργία του συνειδητού, που στη Δύση είναι Χριστιανικό, και της δεσπόζουσας εικόνας του Θεού, μέσω των παραμυθιών και της αλχημείας. Πεθαίνει στη Ζυρίχη τον Φεβρουάριο του 1998.

• Τα Παραμύθια

Πριν δούμε τα σχετικά με την πρωτοποριακή έρευνά της για τη φύση του αριθμού, να μιλήσουμε εν συντομία για τα Αρχετυπικά Θέματα στα Παραμύθια. Η von Franz έγραψε πολλά βιβλία για την Αναλυτική Ψυχολογία, την οποία εφάρμοσε και στα παραμύθια, καθώς σχετίζονται με την Ψυχολογία του Βάθους. Διερεύνησε τα θέματα και τους χαρακτήρες αυτών των αφηγήσεων και τα παραμύθια έγιναν σημαντικά γι’ αυτήν ως προς την ψυχολογική άποψη. Η von Franz πιθανόν να είναι η πρώτη που ανακάλυψε και κατέδειξε την ψυχολογική ερμηνεία και σοφία των παραμυθιών. Η ερμηνεία της στα παραμύθια βασίζεται στην άποψη του Jung, ότι είναι αυθόρμητο προϊόν της ψυχής, την οποία και εκφράζει. Αντιμετωπίζει τα παραμύθια ως εικόνες-προβολές διαφόρων φάσεων της πραγματικότητας της ψυχής. Είναι η καθαρότερη και απλούστερη έκφραση των συλλογικών ασυνείδητων ψυχικών διαδικασιών και αντιπροσωπεύουν τα αρχέτυπα με την απλούστερη, εγγύτερη και πιο σύντομη μορφή τους, επειδή είναι λιγότερο επικαλυμμένα με συνειδητό υλικό από ό,τι οι μύθοι και οι θρύλοι. Σε αυτή την καθαρή μορφή, οι αρχετυπικές εικόνες παρέχουν τα καλύτερα στοιχεία για την κατανόηση των διαδικασιών που συμβαίνουν στη συλλογική ψυχή.

 Το παραμύθι είναι αφεαυτού η καλύτερη ερμηνεία, το νόημά του περιέχεται στο σύνολο των μοτίβων που συνδέονται με το νήμα της αφήγησης. Κάθε παραμύθι είναι ένα σύστημα που συνδυάζει ουσιαστικό ψυχολογικό νόημα το οποίο εκφράζεται σε σειρά συμβολικών εικόνων και συμβάντων και μπορεί να ανακαλυφθεί σε αυτά. Τα παραμύθια περιγράφουν ένα και το αυτό ψυχικό γεγονός, τόσο πολύπλοκο και δύσκολο να το συνειδητοποιήσουμε σε όλες τις διαφορετικές πτυχές του, ώστε απαιτούνται χιλιάδες αφηγήσεις και επαναλήψεις, μέχρις ότου αυτό το άγνωστο γεγονός αφομοιωθεί από τη συνείδηση. Αυτό το γεγονός είναι ό,τι αποκαλεί ο Jung Ταυτό, δηλαδή η ολιστική ψυχική πραγματικότητα. Ο ήρωας των παραμυθιών θεωρείται αρχέτυπο που συνιστά μαζί με άλλα τους δομικούς λίθους του ψυχικού συστήματος. Τα παραμύθια, ως έκφραση του συλλογικού, αντισταθμίζουν την ατομική συνείδηση, αλλά και τη στραβή στάση της συλλογικής συνείδησης. Σε αντίθεση με τους προσωπικούς και υποκειμενικούς τρόπους ερμηνείας των παραμυθιών, κατά τη von Franz η μοίρα του ήρωα δεν νοείται ως ατομική διαταραχή, αλλά ως δυσκολίες και κίνδυνοι, που παρουσιάζονται στον άνθρωπο από τη φύση του. Ο ήρωας παντού συνιστά αρχετυπικό μοτίβο βασισμένο στην υπερνίκηση των εμποδίων και  την επίτευξη ορισμένων στόχων.

• Η Έρευνα για τον Αριθμό

Δυο χρόνια πριν από τον θάνατό του, ο Jung δίνει στη von Franz τις σημειώσεις του για τις μαθηματικές ιδιότητες των τεσσάρων πρώτων φυσικών αριθμών λέγοντας «είμαι πολύ μεγάλος για να μπορέσω να το γράψω, έτσι το δίνω σε σένα». Πρόκειται για την ιδέα του Jung για το αρχέτυπο του αριθμού. Τελικά, αφού η von Franz δεν βρίσκει κάποιον κατάλληλο να φέρει σε πέρας αυτή την εργασία, μετά από μεγάλη περίοδο έρευνας καταλήγει το 1974 στην έκδοση της πραγματείας Αριθμός και Χρόνος: Στοχασμοί που Οδηγούν στην Ενοποίηση Ψυχολογίας και Φυσικής. Όπως φαίνεται από τον υπότιτλο της εργασίας, η πρόθεση της von Franz με το Αριθμός και Χρόνος είναι να συνεχίσει να εξερευνά τις ιδέες που είχαν προέλθει από τη συνεργασία αφενός του ψυχίατρου Jung και αφετέρου του νομπελίστα φυσικού Pauli. Είναι η κατάλληλη να αναλάβει αυτή τη δουλειά επειδή έχει εργαστεί στενά και με τους δυο, κατά τη διάρκεια της δεκαετούς περίπου συνεργασίας τους, βοηθώντας τους να μεταφράσουν αλχημικά κείμενα και δουλεύοντας με τον Pauli στον συμβολισμό των ονείρων και των οραμάτων του που σχετίζονταν με τις αναζητήσεις του.

 Κατά τη διάρκεια της συνεργασίας τους, κυρίως μεταξύ 1946-1954, οι Jung – Pauli καταλήγουν σε ένα σύνολο προτάσεων για τη φύση της πραγματικότητας, που σηματοδοτεί θεμελιώδη απομάκρυνση από τις απόψεις του κοσμοειδώλου της σύγχρονης επιστήμης, οι οποίες έχουν επικρατήσει από την εποχή του Καρτέσιου. Οι Jung – Pauli ισχυρίζονται ότι το πεδίο του νου και της ψυχής αφενός και αυτό της ύλης και της φύσης αφετέρου είναι συμπληρωματικές απόψεις της ίδιας υπερβατικής πραγματικότητας, του λεγόμενου unus mundus (ένας κόσμος). Ισχυρίζονται ότι τα αρχέτυπα δρουν ως τα θεμελιώδη δυναμικά πρότυπα, των οποίων οι διάφορες αναπαραστάσεις χαρακτηρίζουν όλες τις διαδικασίες είτε νοητικές είτε φυσικές. Στο πεδίο της ψυχής τα αρχέτυπα οργανώνουν τις εικόνες και τις ιδέες, ενώ στο πεδίο της φύσης οργανώνουν τη δομή και τους μετασχηματισμούς της ύλης και της ενέργειας και επιπλέον ευθύνονται για τη μη-αιτιατή τάξη. Επίσης, η ταυτόχρονη δράση των αρχετύπων, τόσο στο πεδίο της ψυχής όσο και της φύσης, υποστηρίζεται ότι εξηγεί τα συγχρονιστικά φαινόμενα.

 Ο Pauli εξέφρασε ενδιαφέρον για τη διερεύνηση των αρχετυπικών ιδεών που μορφοποιούν τη βάση των Μαθηματικών, ιδιαίτερα στην Αριθμητική την ιδέα της άπειρης ακολουθίας των φυσικών αριθμών και στη Γεωμετρία του συνεχούς, και ο Jung ασχολήθηκε με την αρχετυπική φύση των φυσικών αριθμών. Ξεκινώντας από τις αρχικές σημειώσεις του Jung, η von Franz διερευνά το αρχέτυπο του αριθμού ως δυναμικό παράγοντα τάξης που ενεργεί τόσο στην ψυχή όσο και στην ύλη. Στο Αριθμός και Χρόνος εξετάζει όψεις του αριθμού και της αρίθμησης που προέρχονται από μεγάλη ποικιλία πολιτισμών αρχαίων και σύγχρονων, πρωτόγονων και τεχνολογικά προηγμένων. Συζητάει λεπτομερώς τις ποιοτικές όψεις της δομής του αρχέτυπου του αριθμού που γεννούν τους τέσσερις πρώτους φυσικούς. Επίσης, διερευνά τις δυναμικές απόψεις του αριθμητικού αρχέτυπου και τις σχέσεις του με τη φυσική και ψυχική ενέργεια και συζητάει ιστορικά και μαθηματικά μοντέλα του unus mundus και τον ρόλο του αρχέτυπου του αριθμού σε συγχρονιστικά φαινόμενα.

 Από την έρευνά της για τον αριθμό ως αρχέτυπο, η von Franz συμπεραίνει ότι οι συλλογικές, ποσοτικές όψεις του αριθμού, που κυρίως αντιπροσωπεύονται στη δυτική Αριθμοθεωρία, συμπληρώνονται από ατομικές, ποιοτικές όψεις. Για να διευκρινίσει αυτές τις όψεις του αριθμού παραθέτει παραδείγματα του πώς αντιμετώπιζαν τους αριθμούς στα αρχαία κινέζικα αριθμητικά συστήματα, και συμπεραίνει ότι οι κινέζοι δεν χρησιμοποιούσαν τους αριθμούς ως ποσοτικά σύνολα, αλλά ως σύμβολα: Οι αριθμοί έτσι εξυπηρετούν κυρίως στο να κάνουν ορατές τις τυχαίες ατομικές όψεις της κοσμικής ενότητας ή όλου. Οι κινέζικοι αριθμοί περιείχαν επίσης μια ουσιαστική σχέση με τον χρόνο: Στην Κίνα οι αριθμοί δηλώνουν διευθετήσεις που ποικίλουν στον χρόνο, ή μεταβαλλόμενα σύνολα εσωτερικών και εξωτερικών παραγόντων μέσα στην ολότητα του κόσμου.

 Σχετικά με την ποιοτική άποψη των αριθμών στην Κίνα, που επικαλείται η von Franz, είναι ενδεικτική η παρακάτω περιγραφή του Granet. Περιγράφονται οι διαβουλεύσεις ενός πολεμικού συμβουλίου: πρέπει άραγε να επιτεθούμε στον εχθρό ή να υποχωρήσουμε; Ο αρχιστράτηγος αρέσκεται στην ιδέα της μάχης, αλλά οφείλει να επιστρατεύσει το αίσθημα ευθύνης των υφισταμένων του και να ζητήσει πρώτα τη γνώμη τους. Δώδεκα (12) στρατηγοί, συμπεριλαμβανομένου και του ίδιου, λαμβάνουν μέρος στη σύσκεψη. Οι γνώμες διχάζονται. Τρείς (3) στρατηγοί αρνούνται να προκαλέσουν μάχη, οχτώ (8) τη θέλουν. Οι τελευταίοι αποτελούν τη δηλωμένη πλειοψηφία. Όμως η γνώμη που συγκεντρώνει 8 ψήφους δεν υπερισχύει αυτής που συγκεντρώνει 3: το 3 αποτελεί σχεδόν ομοφωνία, πράγμα πολύ διαφορετικό από την πλειοψηφία. Ο αρχιστράτηγος αλλάζει γνώμη και δεν θα πολεμήσει. Έτσι, η γνώμη με την οποία συμπαρατάσσεται δίνοντας τη μοναδική ψήφο του, επιβάλλεται έκτοτε ως ομόφωνη άποψη. Τελικά το 3 κερδίζει γιατί είναι ο αριθμός της αρμονίας και άρα ‘καλύτερος’ αριθμός ποιοτικά από το 8, για αυτό οι άνθρωποι που πέτυχαν το 3 υπερτερούν.

 Κοινή, τόσο στις δυτικές όσο και στις αρχαίες κινέζικες προσεγγίσεις του αριθμού, είναι η χρήση του για την εγκαθίδρυση κανονικότητας και τάξης. Ο Jung έχει πει ότι ο αριθμός μπορεί να είναι το πιο αρχαϊκό στοιχείο τάξης στον ανθρώπινο νου κι έτσι ορίζουμε τον αριθμό ψυχολογικά ως το αρχέτυπο της τάξης το οποίο έχει γίνει συνειδητό. Όπως συμβαίνει με όλα τα αρχέτυπα, το αρχέτυπο του αριθμού έχει μια εγγενή δυναμική ποιότητα, δηλαδή αντιπροσωπεύει αφηρημένα πρότυπα ρυθμικής συμπεριφοράς. Η von Franz υποστηρίζει ότι: Τα αρχέτυπα αναπαριστούν κυρίως δυναμικές μονάδες ψυχικής ενέργειας. Σε προ-συνειδητές διαδικασίες αφομοιώνουν αναπαραστασιακό υλικό που εμφανίζεται στον φαινομενικό κόσμο ως συγκεκριμένες εικόνες και μοντέλα και έτσι γίνονται ενδοσκοπικά αντιληπτά ως ψυχικά δρώμενα.

 Στο Αριθμός και Χρόνος, η αρχετυπική τετράδα που βρίσκεται κάτω από τους τέσσερις πρώτους φυσικούς αριθμούς, συζητιέται με μεγάλη λεπτομέρεια. Συνοψίζοντας την αρχετυπική τους συμπεριφορά, η von Franz  εξηγεί ότι οι αριθμοί γίνονται τυπικά ψυχολογικά πρότυπα κίνησης για τα οποία μπορούμε να κάνουμε τις ακόλουθες δηλώσεις: Το ένα συνιστά την ολότητα, το δύο διαιρεί, επαναλαμβάνει και γεννά συμμετρίες, το τρία δημιουργεί κέντρο στις συμμετρίες και ξεκινά τη γραμμική διαδοχή και το τέσσερα λειτουργεί ως σταθεροποιητής γυρίζοντας πίσω στο ένα, ενώ παράγει επίσης τον αισθητό κόσμο δημιουργώντας όρια. Η von Franz ισχυρίζεται ότι οι αναπαραστάσεις αυτής της τετράδας παρέχουν τα δυναμικά πρότυπα που βρίσκονται κάτω από όλες τις διαδικασίες της αντίληψης και του σχηματισμού των συμβόλων στην ψυχή και εξηγούν τη δομή και τον μετασχηματισμό της ύλης και της ενέργειας στον φυσικό κόσμο.

Οι φυσικοί αριθμοί εμφανίζονται να αναπαριστούν τα τυπικά και καθολικά επαναλαμβανόμενα κοινά πρότυπα κίνησης της ψυχικής και φυσικής ενέργειας. Επειδή αυτά τα πρότυπα κίνησης είναι τα ίδια και για τις δυο μορφές ενέργειας, ο ανθρώπινος νους μπορεί να αντιληφθεί συνολικά τα φαινόμενα του εξωτερικού κόσμου. Αυτό σημαίνει ότι τα πρότυπα κίνησης γεννούν ‘μοντέλα σκέψης και δομής’ στην ψυχή του ανθρώπου, τα οποία μπορούν να εφαρμοστούν στα φυσικά φαινόμενα και να επιτύχουν συμφωνία μεταξύ αυτών και των ψυχικών. Η ύπαρξη τέτοιων, αριθμητικής φύσης, σταθερών στον εξωτερικό κόσμο αφενός και στην προσυνειδητή ψυχή αφετέρου (για παράδειγμα, στις τετραπλές δομές του ψυχικού κέντρου, στην τριαδική δομή των δυναμικών διαδικασιών, στη δυαδική δομή των φαινομένων κατωφλίου κτλ.) είναι ίσως αυτό που τελικά κάνει δυνατή τη συνειδητή γνώση της φύσης.

 Η δυναμική συμπεριφορά του αρχέτυπου του αριθμού, και συγκεκριμένα η τετράδα, μπορεί να χαρακτηρίσει όλες τις φυσικές διαδικασίες και όλες τις νοητικές πράξεις αντίληψης και συμβολικής αναπαράστασης. Έτσι, το αρχέτυπο του αριθμού θεωρείται ως η καθολική άποψη του σχηματισμού των συμβόλων. Συνεπώς, όπως δείχνει η von Franz, το αρχέτυπο του αριθμού πρέπει να παρέχει τα μέσα για να κατασκευαστεί αυτό που ο Pauli ονόμαζε ‘ουδέτερη γλώσσα’ σε αντιστοιχία με την ψυχική – φυσική διάκριση, δηλαδή μια γλώσσα που να μπορεί να περιγράψει την ενότητα των ψυχοφυσικών φαινομένων, ένας υπερ-κώδικας. Μια τέτοια γλώσσα, που δεν έχει φτιαχτεί μέχρι τώρα, θα πρόσφερε μια αρχετυπικά σταθερή βάση, πάνω στην οποία θα εδραιώνονταν οι αναπαραστάσεις όλων των φυσικών και νοητικών διαδικασιών. 

 Το σύνολο των προτάσεων που προήλθε από τη συνεργασία Jung – Pauli αποτέλεσε μια υπόθεση για τον ρόλο των αρχετύπων στη δόμηση της πραγματικότητας. Διαμέσου της έρευνάς της για το αρχέτυπο του αριθμού, η von Franz ξεκαθαρίζει σημαντικά και επεκτείνει την αρχετυπική υπόθεση των Jung – Pauli έτσι, ώστε να μπορεί να επαναδιατυπωθεί ως εξής:

• Όλα τα νοητικά και φυσικά φαινόμενα είναι συμπληρωματικές απόψεις της ίδιας ενιαίας και υπερβατικής πραγματικότητας.

• Στη βάση όλων των φυσικών και νοητικών φαινομένων υπάρχουν συγκεκριμένες θεμελιώδεις δυναμικές μορφές ή πρότυπα συμπεριφοράς που καλούνται αρχέτυπα του αριθμού.

• Οποιαδήποτε συγκεκριμένη διαδικασία, φυσική ή νοητική, είναι μια ιδιαίτερη αναπαράσταση κάποιου από αυτά τα αρχέτυπα.

(4) Πιο συγκεκριμένα, το αρχέτυπο του αριθμού παρέχει τη βάση για όλες τις πιθανές συμβολικές εκφράσεις.

(5) Επομένως, είναι πιθανό ότι μια ουδέτερη γλώσσα κατασκευασμένη από αφηρημένες συμβολικές αναπαραστάσεις του αρχέτυπου του αριθμού μπορεί να παρέχει ενοποιημένες, αν και όχι μοναδικές, περιγραφές όλων των νοητικών και φυσικών φαινομένων.

Η von Franz προσπαθεί να προχωρήσει την εργασία του Jung και να δείξει ότι ‘ένας πραγματικός, απόλυτος ισομορφισμός είναι παρών’ μεταξύ των αναπαραστάσεων του αρχέτυπου του αριθμού όπως εμφανίζεται στην ψυχή και στον φυσικό κόσμο. Λέει ότι μπόρεσε να το φτάσει μέχρι τον αριθμό τέσσερα, μετά έγινε πολύ περίπλοκο και τότε βρέθηκε σε αδιέξοδο, όπως και ο Jung επίσης, πριν της αναθέσει αυτή την εργασία. Με το Αριθμός και Χρόνος η von Franz αναντίρρητα οδηγεί τον αναγνώστη προς απαγορευμένο πεδίο -απαιτώντας βαθιά γνώση της ψυχολογίας του Jung, καθώς επίσης και γνώση ζητημάτων της σύγχρονης Φυσικής και των Μαθηματικών. Προσπαθεί να δημιουργήσει μια διαλεκτική μεταξύ των περιοχών της Ψυχολογίας του Βάθους και της Φυσικής με σκοπό την τελική τους ενοποίηση -μια εργασία που μπορεί να θεωρηθεί ηράκλεια. Σήμερα υπάρχουν δυο παράγοντες που βοηθούν να βελτιώσουμε την κατανόησή μας για το Αριθμός και Χρόνος. Ο πρώτος είναι η έκδοση του βιβλίου της Ψυχή και Ύλη το 1992, μια συλλογή δώδεκα κειμένων και διαλέξεων που ξεκαθαρίζουν και απλοποιούν το περιεχόμενο του Αριθμός και Χρόνος. Ο δεύτερος παράγοντας είναι η ανάδυση κατά την τελευταία δεκαετία ενός αυξανόμενου ενδιαφέροντος για τη συνεργασία των Jung – Pauli, συμπεριλαμβανομένης της έκδοσης της αλληλογραφίας τους και βοηθητικού υλικού. Η εργασία της von Franz αναπτύσσει και εκλεπτύνει τις κεντρικές ιδέες της συνεργασίας των Jung – Pauli και δείχνει προς τον δρόμο της ουδέτερης γλώσσας του Pauli. Αν αυτό κατορθωθεί κάποτε, μπορεί να γίνει το μέσο για την ανάπτυξη μιας μετα-καρτεσιανής αρχετυπικής επιστήμης, στην οποία θα λάμβανε χώρα μια ενοποιημένη έρευνα για τη φύση του νου και της ύλης.

*

* *

Βιβλία της von Franz στα Ελληνικά:

Αλχημεία (Ιάμβλιχος).
Η Αρχετυπική Πορεία της Εξατομίκευσης (Ίσις).

Αρχετυπικά Θέματα στα Παραμύθια (Ίσις).

Η Διαδικασία της Εξατομίκευσης. Στο Ο Άνθρωπος και τα Σύμβολά του (Αρσενίδης)

Βιβλίο για τη von Franz στα Ελληνικά:

Δ. Γαβαλάς – Μ. Γυφτογιάννη. Το Αρχέτυπο του Τυχερού Παιχνιδιού: για την Τύχη, τη Μαντική και τη Συγχρονότητα σύμφωνα με τις Απόψεις των C.G. Jung και M.-L. Von Franz (Γαβριηλίδης).