Ανά τους αιώνες η γυναίκα στην τέχνη – όπως άλλωστε και σε όλους τους τομείς –  αντιμετώπισε πολλές δυσκολίες τόσο στην πορεία όσο και στην αναγνώριση της δουλειάς της. Οι λόγοι πολλοί και πολυδιάστατοι, με τον βασικότερο τα εμπόδια που έθετε η πατριαρχική κοινωνία. Ο κοινωνικός αποκλεισμός με τον περιορισμό της γυναίκας στο σπίτι και στη φροντίδα της οικογένειας, η οικονομική εξάρτηση που σαν συνέπεια είχε την έλλειψη ελευθερίας, τη στέρηση κατάλληλης εκπαίδευσης και την αδυναμία της γυναίκας να προμηθευτεί εξαρτήματα για τη δημιουργία των έργων. Η απαγόρευση της μελέτης του ανθρώπινου σώματος, η κυριαρχία των ανδρών που συχνά ενείχε ιδιοποίηση του έργου των γυναικών συνεργατών-συντρόφων-βοηθών και τις υποβίβαζε σε μοντέλα, συζύγους, ερωμένες.

                                                                                              Camille Claudel posing for Auguste Rodin.

Επιπλέον και πολύ βασικό, το ταλέντο των γυναικών αντιμετωπιζόταν, στην καλύτερη των περιπτώσεων, σαν ιδιορρυθμία.

Τα τελευταία χρόνια υπάρχει έντονο ενδιαφέρον για τις ξεχασμένες γυναίκες καλλιτέχνες – κι αλίμονο αν δεν συνέβαινε αυτό. Έτσι λοιπόν, ανάμεσα στα δικαίως τρανταχτά ονόματα ανδρών καλλιτεχνών όπως του Ντα Βίντσι, Βαν Γκογκ, Πικάσο, ανακαλύπτουμε και κάποιων γυναικών – μια οικτρή μειοψηφία, που όμως ακριβώς γι’ αυτό αξίζει τις μνημονεύουμε και να υπογραμμίζουμε την προσφορά τους στις τέχνες. Γιατί αυτές, παρά τις τόσες αντιξοότητες, παρά την παντελή συνήθως ενθάρρυνση να προχωρήσουν, να αξιοποιήσουν το ταλέντο τους, επέμειναν και άντεξαν στα κοινωνικά στεγανά και στην προκατάληψη. Και βέβαια υπάρχουν και οι άλλες – και αυτές, δυστυχώς, είναι οι περισσότερες – που λύγισαν κάτω τις κοινωνικές πιέσεις και τη σκληρότητά τους, κάτω από τους περιορισμούς και οδηγήθηκαν στην αυτοκτονία, στον αργό θάνατο, στον θάνατο μέσα από τη στέρηση της δημιουργίας, απομονωμένες, τρελαμένες, κλεισμένες στο φρενοκομείο.

                                                                                                           Camille Claudel -Roden

Γιατί η κοινωνία, εκεί που στον άνδρα καλλιτέχνη βλέπει την ιδιοφυία του εκκεντρικού, στην γυναίκα βλέπει τρέλα, υστερία. Η λέξη υστερία έχει ρίζα της τη λατινογενή uterus που σημαίνει μήτρα. Συνεπώς εδώ έχουμε ψυχικές διαταραχές που συνδέονται στερεοτυπικά με την γυναίκα. Η επιστήμη στην υπηρεσία μιας κοινωνίας διαμορφωμένης σύμφωνα με άκαμπτες, παλαιολιθικές ανδρικές επιταγές.

Τα στοιχεία που διαφέρουν, που επιχειρούν έστω να παρεκκλίνουν, χαρακτηρίζονται επικίνδυνα, και αντιμετωπίζονται σαν τέτοια. Δεν επιτρέπεται να εκφράζονται, να κυκλοφορούν ελεύθερα ανάμεσα μας. Είναι στοιχεία μιαρά, μολύνουν την τάξη μιας κοινωνίας που θέλει τα πράγματα όπως τα έχει ορίσει μια ανδροκρατούμενη εξουσία. Ανά τους αιώνες, και μέχρι τη δεκαετία του ’60, στα φρενοκομεία συνωστίζονταν γυναίκες που διέφεραν, να ποια ήταν η λύση γι’ αυτές. Βαριά φάρμακα, βάρβαρες μέθοδοι συμμόρφωσης, λοβοτομή έδιναν την απάντηση σε όσες τολμούσαν να επιχειρήσουν μια άλλη διαδρομή.

Οι τολμηρές αυτές γυναίκες έχουν κοινό μεταξύ τους κάτι περισσότερο από το φύλο και την καλλιτεχνική τους επιλογή· είναι αυτές που έσπασαν τα στερεότυπα, πρωτοπόρες τόσο στην καριέρα όσο και στην προσωπική τους ζωή. Ακόμα και αν δεν τα κατάφεραν να βαστήξουν ως το τέλος, ακόμα και αν τσακίστηκαν κάτω από το βάρος μιας αυταρχικής κοινωνίας· ίσως περισσότερο τότε.

Πολλές απ’ αυτές τις γυναίκες θα δυσαρεστούνταν που τις περιλαμβάνουμε σε έναν κατάλογο γυναικών καλλιτεχνών, μια τέτοια κατηγοριοποίηση θα τις έβρισκε αντίθετες, αφού πάντα προτιμούσαν να θεωρούνται καλλιτέχνες ανεξαρτήτως φύλου. Ωστόσο δυστυχώς οι γυναίκες ακόμα παλεύουν για ισότητα σε όλους τους τομείς. Συνεπώς και εμείς δεν μπορούμε παρά να ξεχωρίσουμε και να τονίσουμε την ιδιαίτερη συνεισφορά τους στην ιστορία της τέχνης.

                                                                 Artemisia Gentileschi – Mary Magdalene in Ecstasy, oil on canvas, c. 1613

·        Ξεκινώντας από το ιταλικό μπαρόκ σταματώ σε μια εκπληκτική ζωγράφο που για το έργο και τη ζωή της έχουμε ξαναγράψει. Η Artemisia Gentileschi (1593-1656) αποτελεί μια τελείως ιδιαίτερη περίπτωση στον καλλιτεχνικό κόσμο. Μπήκε από νωρίς στον κόσμο της ζωγραφικής καθώς, ως κόρη γνωστού και επιτυχημένου ζωγράφου, ενθαρρύνθηκε στην καριέρα της από αυτόν, που διέκρινε το μεγάλο της ταλέντο. Έτσι το φύλο της δεν αποτέλεσε εμπόδιο αρχικά. Και δεν ήταν καν εμπόδιο ούτε στη θεματική επιλογή και στο μέγεθος των έργων της. Η Αρτεμισία ζωγράφιζε τεράστιους πίνακες με θέματα από τη Βίβλο και τη μυθολογία, όπως οι άνδρες συνάδελφοί της. Μάλιστα, σε μια εποχή που οι γυναίκες ζωγράφοι δεν γίνονταν αποδεκτές ούτε από τους υπόλοιπους εικαστικούς αλλά ούτε και από τους patrons, τους χορηγούς τους, η Τζεντιλέσκι ήταν η πρώτη γυναίκα που έγινε δεκτή στη φημισμένη Σχολή Καλών Τεχνών της Φλωρεντίας.

                                                                    Judith and her maidservant with the head of Holofernes. c. 1615.

Να όμως που το φύλο της έπαιξε τελικά δραματικό ρόλο στη ζωή και στην καριέρα της. Μάλιστα συχνά τα έργα της, κάποια από τα οποία είναι εξαιρετικά βίαια, ερμηνεύονται κάτω από ένα πολύ προσωπικό πρίσμα: αυτό του βιασμού της από τον δάσκαλό της Agostino Tassi. Εξαιτίας αυτού του γεγονότος στο παρελθόν η Τζεντιλέσκι εκπροσωπούσε μια αλλόκοτη περίπτωση στις εικαστικές τέχνες, κάτι που επισκίαζε το μεγαλείο του έργου της.

                                                                                    Judith Slaying Holofernes

Ήρθε όμως επιτέλους το πλήρωμα του χρόνου και σήμερα η Artemisia Gentileschi θεωρείται μία από τις σημαντικότερες και πιο εκφραστικές ζωγράφους της εποχής της, μια ζωγράφος που λατρεύουν οι φεμινίστριες γιατί μίλησε πρώτη για την καταπίεση και την εκμετάλλευση που υφίσταται η γυναίκα. Με επιρροές από τον Caravaggio στον ρεαλιστικό, βίαιο και τολμηρό τρόπο που αντιμετωπίζει το σώμα, το χρώμα και το βάθος του πίνακα. Τα θέματά της δυνατές και πονεμένες γυναίκες – θύματα, μάρτυρες, πολεμίστριες.

                                                                                            Susanna and the Elders.  1610

Σημαντικότεροι πίνακές της: Η Σωσσάννα και οι γέροντες (για το έργο αυτό ειδικά μιλήσαμε σε παλιότερο άρθρο μας με τίτλο: Μια ιστορία πιο παλιά κι από τον χρόνο. Η Σωσσάννα και οι γέροντες), Η Σαλώμη με το κεφάλι του Βαπτιστή, Η Ιουδήθ και η υπηρέτριά της με το κεφάλι του Ολοφέρνη, Η Ιουδήθ αποκεφαλίζει τον Ολοφέρνη, Η Ιαήλ σκοτώνει τον Σισάρα.

                                                                   Sofonisba Anguissola. Self-portrait at an Easel. c.1556 – c. 1665

• Η Sofonisba Anguissola (1532 – 1625), που έζησε και δημιούργησε κατά την ιταλική αναγέννηση αποτελεί κραυγαλέο παράδειγμα γυναίκας εικαστικού που, παρά το εκπληκτικό έργο της, έχει τελείως ξεχαστεί στις ημέρες μας. Στην εποχή της είχε κερδίσει την εκτίμηση ζωγράφων του βεληνεκούς του Michelangelo και του Anthony van Dyck και ήταν ζωγράφος της αυλής του Ισπανού βασιλιά Φιλίππου του 2ου. Κατά την παραμονή της στην αυλή του Φιλίππου της Ισπανίας ζωγράφισε τα πορτρέτα του βασιλιά και της βασίλισσας Isabella Clara Eugenia καθώς και άλλων ευγενών. Τρανταχτή απόδειξη φυλετικής απομόνωσης, της λήθης που μετά τον θάνατό της την περιέβαλε, είναι το έργο Infanta Catalina Micaela, the ‘Lady with the ermine, ένα έργο που αιώνες τώρα πιστεύαμε από ανήκει στον El Greco. Κάποιοι άλλοι πάλι το απέδιδαν στον Alonso Sánchez Coello (1531-1588) Ισπανό πορτρετίστα της Ισπανικής και Πορτογαλικής αναγέννησης. Ωστόσο πριν μερικά χρόνια ειδικοί, βασισμένοι στο ύφος, στην πινελιά, στη χρήση του χρώματος και του βάθους, στη γλυκύτητα της μορφής αλλά και στην εποχή που φιλοτεχνήθηκε, αποφάνθηκαν ότι το έργο ανήκει στην Sofonisba Anguissola. Την εποχή που ο El Greco βρισκόταν στην αυλή του Φιλίππου η Ιnfanta ήταν παιδί ενώ η εικονιζόμενη στον πίνακα είναι μια νεαρή γυναίκα. Αντιθέτως η Anguissola έμεινε χρόνια στην αυλή, είχε στενή και μακροχρόνια σχέση με τη βασιλική οικογένεια, ήταν κοντά τους στις δόξες, στις χαρές και στις τραγωδίες που πέρασαν. Ήταν παρούσα και βοήθησε τη βασίλισσα Isabella Clara Eugenia να γεννήσει την Infanta και, όσο η μικρή πριγκίπισσα μεγάλωνε, η Sofonisba Anguissola ήταν κοντά της και φρόντιζε για την ανατροφή της, αποτελώντας όχι μόνο τη ζωγράφο της αυλής αλλά και πρότυπο καλλιεργημένης και ευγενούς κυρίας των τιμών. Έτσι, συνοψίζοντας, εκτός από την τεχνοτροπία, οι ειδικοί, βασιζόμενοι στην εποχή που η Sofonisba Anguissola παρέμεινε στην αυλή καθώς επίσης και η γλυκύτητα της μορφής της Ιnfanta καταλήγουν ότι το έργο ανήκει στη μεγάλη αυτή ξεχασμένη ζωγράφο της Αναγέννησης.  

Lady in a Fur Wrap. Sofonisba Anguissola

Μολονότι η Ανγκουίσσολα απολάμβανε σημαντικά μεγαλύτερη ενθάρρυνση και υποστήριξη από τη μέση γυναίκα της εποχής της, η κοινωνική της τάξη δεν της επέτρεψε να ξεπεράσει τους περιορισμούς του φύλου της. Χωρίς τη δυνατότητα μελέτης ανατομίας ή σχεδίασης εκ του φυσικού (θεωρήθηκε απαράδεκτο για μια κυρία να βλέπει γυμνά σώματα), δεν μπορούσε να αναλάβει τις σύνθετες πολυμορφικές συνθέσεις που απαιτούνται για μεγάλους θρησκευτικούς ή ιστορικούς πίνακες .

                                                                                         Sofonisba Anguissola, Self-portrait. 1560.

Οι αυτοπροσωπογραφίες της Ανγκουίσσολα προσφέρουν επίσης αποδεικτικά στοιχεία για το ποια νόμιζε ότι είναι η θέση της ως γυναίκα καλλιτέχνης. Βλέπουμε πως οι άντρες θεωρούνται δημιουργικοί και ενεργητικοί ενώ οι γυναίκες παθητικά αντικείμενα. Ωστόσο στην αυτοπροσωπογραφία της το 1556, η Ανγκουίσσολα παρουσιάζεται ως καλλιτέχνης, διαχωρίζοντας έτσι τον εαυτό της από τον ρόλο του αντικειμένου, του μοντέλου που θα ζωγραφιστεί.  Άλλοι πάλι πίνακες φανερώνουν την αντίδρασή της στην ιδέα ότι της γυναίκας αντικείμενο, εργαλείο, όργανο στα χέρια των ανδρών. Η αυτοπροσωπογραφία της το 1561 της που την δείχνει να παίζει πιάνο, απεικονίζει τη γυναίκα σε ένα διαφορετικό ρόλο, έναν ρόλο ενεργητικό. Βέβαια στο βάθος, μες στις σκιές, προβάλλει βλοσυρό το πρόσωπο της γκουβερνάντας της, σημάδι ότι η γυναίκα της εποχής έχει ακόμα πολύ δρόμο μπροστά της ως την αυτοδιάθεση, την ελευθερία. Και βέβαια έχει. 

                                                                Sofonisba Anguissola. Self Portrait with Clavichord. 1561.

Το έργο της Ανγκουίσσολα είχε διαρκή επιρροή στις επόμενες γενιές καλλιτεχνών. Το πορτρέτο της βασίλισσας Ελισάβετ των Βαλουά με ζιμπελίνο αντιγράφηκε ευρέως από τους σημαντικότερους καλλιτέχνες της εποχής, όπως ο Peter Paul Rubens, ενώ ο Caravaggio φέρεται να εμπνεύστηκε από το έργο της Ανγκουίσσολα για τον πίνακα Αγόρι που το δαγκώνει σαύρα. Οι ιστορικοί τέχνης την τοποθετούν ανάμεσα στις πρωτεργάτριες μιας τέχνης φεμινιστικής. Αν και δεν υπήρξε ποτέ περίοδος στη δυτική ιστορία κατά την οποία οι γυναίκες απουσίαζαν εντελώς από τις εικαστικές τέχνες, η μεγάλη επιτυχία της Ανγκουίσσολα ενέπνευσε και άνοιξε τον δρόμο για να ακολουθήσει μεγαλύτερος αριθμός γυναικών εικαστικών. Ανάμεσα σε αυτές και η προαναφερόμενη Αρτεμισία Τζεντιλέσκι. 

                                                                                                       Claudel sometime before 1883

• H Camille Rosalie Claudel (1864 –1943) είναι μια από τις τραγικότερες και γνωστότερες μορφές και σημαδεύει την πορεία της γυναίκας εικαστικού μέσα στον χρόνο. Ιδιοφυής γλύπτρια του 19ου αιώνα αψήφησε με το έργο της και τον τρόπο ζωής της πατριαρχία, κοινωνικές επιταγές, προκαταλήψεις και κοινωνικά στεγανά. Από τα δώδεκα χρόνια της άρχισε να δουλεύει με την πέτρα και τον πηλό, με πρώτη ύλη το χώμα που μάζευε από τους αγρούς. Έζησε και πέθανε βουτηγμένη στο πάθος της για τη γλυπτική. Πολύ μπροστά από την εποχή της, είναι από τις εικαστικούς που για πολλά χρόνια είχε περάσει στη συνείδηση του κόσμου ως μοντέλο/ερωμένη του Ροντέν και αδελφή του ποιητή Paul Claudel.

                                                                                    Camille Claudel. La petite Chatelaine. 1892

Ο, κατά πολύ μεγαλύτερός της και ήδη αναγνωρισμένος, Ροντέν την ξεχώρισε από τη δουλειά της και ζήτησε τη βοήθειά της στο εργαστήριό του. Σημαντική είναι η συνεισφορά της στο έργο του. Η παθιασμένη ερωτική σχέση τους, οι προκαταλήψεις καθώς και η οικειοποίηση, όπως διαμαρτυρόταν επί χρόνια, κάποιων έργων της από τον «δάσκαλό» της Ροντέν, η διαρκής εναντίωση και τελική μοιραία σύγκρουσή της με την οικογένειά της, οδήγησαν στον εγκλεισμό της στο φρενοκομείο όπου πέθανε ξεχασμένη απ’ όλους. Η μητέρα της, για την ακρίβεια, που ποτέ δεν ενέκρινε την ενασχόλησή της με την γλυπτική, αλλά και τη σχέση της με τον Ροντέν, και ο αδελφός της ποιητής Paul Claudel, αποφάσισαν να την κλείσουν στο φρενοκομείο όπου, παρά τις διαβεβαιώσεις των γιατρών ότι δεν έπασχε από καμία ψυχική διαταραχή, παρέμεινε για όλη την υπόλοιπη ζωή της. Ήταν μια ενόχληση για την τακτοποιημένη αστική οικογένειά της, αμαύρωνε την ποιητική διαδρομή του αδελφού της και την μετέπειτα διπλωματική του καριέρα, η συμπεριφορά της και οι δηλώσεις της αποτελούσαν ένα αγκάθι στους εικαστικούς κύκλους της εποχής και αυτός ήταν ο αποτελεσματικότερος τρόπος να εξολοθρευτεί. Πέθανε έπειτα από τριάντα χρόνια εγκλεισμού, ένα άδειο κέλυφος του δημιουργικού εαυτού της, αφού ποτέ πια δεν ασχολήθηκε με το πραγματικό της πάθος, την γλυπτική.

                                                                                                       Camille Claudel. Les valseurs

Το όνομά και το έργο της αποκαταστάθηκαν πολύ πρόσφατα με την ίδρυση μουσείου που φέρει την επωνυμία της. “Too little too late”, όπως είχε πει μια άλλη μεγάλη αδικημένη, από το χώρο της λογοτεχνίας αυτή τη φορά, η Jean Rhys, όταν το έργο της, έπειτα από μια ολόκληρη ζωή στο περιθώριο, στην αφάνεια. στη φτώχια, αναγνωρίστηκε μόλις λίγο πριν τον θάνατό της.  

                                                                                  Séraphine de Senlis, Les grandes marguerites

• Η Séraphine de Senlis (1864–1942), μία ακόμα κραυγαλέα αδικημένη του εικαστικού χώρου, ήταν μια αμόρφωτη γυναίκα που δούλευε σαν παραδουλεύτρα, η οποία όμως όταν επέστρεφε στο καμαράκι της μεταμορφωνόταν σε ιδιοφυή ζωγράφο της art brut. Η Σεραφίν ζωγράφιζε κρυφά, υπό το φως ενός κεριού παρασυρμένη από μια θρησκευτική, θα έλεγε κανείς, έκσταση. Το 1932 κλείστηκε στο φρενοκομείο όπου και πέθανε δέκα χρόνια μετά. Την γνώρισα από την ταινία “Το χάρισμα της Σεραφίν” που προβλήθηκε από το κανάλι της Βουλής. Μετά άρχισα να την ψάχνω.

                                                                                                                  Séraphine de Senlis

                                                                                      Unica Zürn, Untitled. 1965. ink and gouache on paper.     

• Η Unica Zürn, Γερμανίδα ζωγράφος και συγγραφέας, από το 1953 έζησε και δημιούργησε στο Παρίσι μαζί με τον σύντροφό της καλλιτέχνη Hans Bellmer, του οποίου το έργο επισκίασε κατά πολύ το δικό της, όπως τόσο συχνά βλέπουμε στον χώρο αυτό. Η Zürn, που δέχτηκε ισχυρές επιρροές από την αισθητική των σουρεαλιστών αλλά και από την ψυχική νόσο από την οποία έπασχε, παρουσιάζει στο έργο της μια ενδιάμεση πράξη όπου η γλώσσα του λόγου υφαίνεται μαζί με την γλώσσα της εικόνας. Χρησιμοποιεί τα δύο αυτά μέσα προκειμένου να θέσει πολυδιάστατα ερωτήματα γύρω από τη Γυναικεία ταυτότητα. Πειραματίζεται με την αναγραμματική ποίηση και την αυτόματη γραφή όπου το χέρι του καλλιτέχνη κινείται ελεύθερα στη σελίδα σε μια προσπάθεια να εκφράσει το ασυνείδητο. Δια μέσου μιας σωματικής αφήγησης προβάλλει τον εαυτό της σε άλλες ταυτότητες και καταστάσεις ύπαρξης, αναδημιουργώντας μια πολύμορφη υποκειμενικότητα στα όρια του ανοίκειου. Στο σύνολο του έργου της, αναπόσπαστο από τις κρίσεις της ψυχικής ασθένειας, η ύπαρξή της παρατηρείται από μάτια, πρόσωπα επικαλύπτουν και προκύπτουν το ένα μέσα από το άλλο, το ίδιο ον εμφανίζεται με διαφορετικές, ενίοτε χιμαιρικές μορφές. Η καλλιτέχνις αγωνίζεται να εκφραστεί παρά και δια μέσου της σχιζοφρένειας, ενώ ταυτόχρονα το δημιουργικό της κομμάτι συγκρούεται με την παθητική μούσα.

Εδώ έχουμε την περίπτωση όπου η ψυχική νόσος μετουσιώνεται σε σπάνια δημιουργικότητα, μέσω μιας διαφορετικής αντίληψης και κατανόησης του κόσμου.

                                                                                     Unica Zurn. La serpenta. 1957. oil on panel.

(Έπεται συνέχεια. Πολλές γυναίκες καλλιτέχνες ακολουθούν – με χρονολογική σειρά και σύμφωνα με τα ρεύματα στον εικαστικό χώρο).

*Ο εκπληκτικά σύγχρονος πίνακας του “εξώφυλλου”, η χαρακτηριστική εικόνα του άρθρου μας, είναι έργο του 1554, αυτοπροσωπογραφία της Sofonisba Anguissola.