Στο δεύτερο μέρος του αφιερώματός μας Γυναίκα και τέχνη θα επικεντρωθούμε σε μερικές ακόμα δημιουργούς της Αναγέννησης και του Μπαρόκ. Ο λόγος που επιστρέφω στην εποχή είναι διότι, μελετώντας ανακαλύπτει κανείς ότι, εκτός από τις μεγάλες εικαστικούς Artemisia Gentileschi (1593-1656) και Sofonisba Anguissola (1532 – 1625) που αναφέραμε στο 1ο μέρος, υπάρχει μια πληθώρα σπουδαίων γυναικών που αφιερώθηκαν στη ζωγραφική. Θεωρούμε λοιπόν άδικο να τις παραλείψουμε, όπως γινόταν ως τώρα. Διότι άλλωστε στην πορεία θα διαπιστώσουμε ότι πολλές από αυτές έπαιξαν κεφαλαιώδη ρόλο στην πορεία της τέχνης. Ωστόσο, μολονότι εργάζονταν εντατικά, μολονότι παρήγαγαν τεράστιο έργο, τόσο από άποψη όγκου όσο και από καλλιτεχνικής αξίας, μολονότι κάποιες από αυτές γνώρισαν μεγάλη δημοφιλία στην εποχή τους, βρίσκονταν μέχρι πρόσφατα στην αφάνεια.

Ένας από τους βασικούς λόγους είναι ότι οι περισσότερες δούλευαν κοντά σε άνδρες συναδέλφους τους των οποίων τα εργαστήρια ήταν γεμάτα γυναίκες που δούλευαν σαν απλές τεχνίτριες που, όπως οι κεντήστρες, οι υφάντρες, οι γυναίκες χειροτέχνες, κεραμίστριες και γενικώς όσες δούλευαν στις διακοσμητικές τέχνες οι οποίες θεωρούνταν μάλλον κατώτερες των εικαστικών, δεν υπέγραφαν τα έργα τους, με συνέπεια η εργασία τους να αποδίδεται τελικά στους δασκάλους, ενίοτε στους ανταγωνιστές, στους άρρενες εν πάση περιπτώσει συναδέλφους τους. Και αυτό βέβαια συνέβαινε όχι επειδή η εργασία τους ήταν κατώτερη αλλά επειδή ήταν γυναίκες.

Lavinia Fontana. Gesù appare Maddalena

Εδώ έχουμε λοιπόν μια μεγάλη κατηγορία γυναικών εικαστικών που εργάζονταν για τον επιούσιο. Πολλές από αυτές συντηρούσαν ολόκληρη την οικογένεια. Συνέπεια βέβαια αυτού ήταν ότι το έργο τους δεν είχε διάρκεια σε ένα κόσμο που τους όρους έβαζαν οι άνδρες. Αλλά ακόμα κι αν υπέγραφαν θα βρούμε περιπτώσεις που πάνω από την υπογραφή της γυναίκας εικαστικού μπήκε ενός άνδρα, διότι μακροπρόθεσμα η δική του υπογραφή προσέδιδε μεγαλύτερη αξία στο έργο. Στη συνέχεια του άρθρου μας θα βρούμε τέτοια παραδείγματα.

Επιπλέον, όπως υπογραμμίσαμε και στο 1ο μέρος, οι γυναίκες στον εικαστικό χώρο συναντούσαν πολλά και πολυδιάστατα εμπόδια, με την κοινωνική προκατάληψη στην κορυφή· τα μαθήματα ανατομίας και η μελέτη του ανδρικού γυμνού βρίσκονται ανάμεσα στα βασικότερα. Ένας ακόμα παράγοντας ήταν οι σπουδές αυτές καθαυτές· η επίδοξη καλλιτέχνης έπρεπε να ζήσει για 4-5 χρόνια με έναν μεγαλύτερο σε ηλικία καλλιτέχνη, ξεκινώντας συχνά από τα 9-15 της χρόνια, κάτι που φυσικά, και για ευνόητους λόγους, οι γονείς δύσκολα ενέκριναν για τις κόρες τους. Για τον λόγο αυτό βρίσκουμε πολλές από τις εικαστικούς της εποχής να ανήκουν σε καλλιτεχνικές οικογένειες και να σπουδάζουν δίπλα στον πατέρα, τον θείο, τον συγγενή. Αυτές είναι οι «προνομιούχες» που το έργο τους ανακαλύπτουμε έστω στην εποχή μας.  

Catharina van Hemessen. Rest on the Flight into Egypt 

• H Caterina ή Catharina van Hemessen (1528–μετά το 1565) εντάσσεται στη Φλαμανδική Αναγέννηση και είναι η παλιότερη Φλαμανδή ζωγράφος της οποίας τα έργα σώζονται. Ο πατέρας της ήταν καταξιωμένος μανιεριστής ζωγράφος της εποχής με εκπαίδευση στην Ιταλία, συνεπώς εδώ βρίσκουμε ισχυρή την επίδραση της Ιταλικής Αναγέννησης. Η Caterina ανήκει στην ευνοημένη κατηγορία των γυναικών που, χάριν στον πατέρα της, είχε πρόσβαση σε σπουδές που έδωσαν την ευκαιρία στο ταλέντο και στην εργατικότητά της να εκφραστεί και να διακριθεί.

Catharina van Hemessen. Girl at the Virginal

Ιστορικοί τέχνης πιστεύουν ότι πολλά από τα έργα που είχαν αποδοθεί στον πατέρα της έγιναν σε συνεργασία ή ακόμα φιλοτεχνήθηκαν αποκλειστικά από την Caterina. Η Caterina van Hemessen είναι γνωστή για μια σειρά μικρών γυναικείων πορτραίτων, που έγιναν τη δεκαετία ανάμεσα στο 1540 και 1550, και επίσης για κάποιους πίνακες με θρησκευτικό θέμα. Τα πορτραίτα της χαρακτηρίζονται από ρεαλισμό, ζωγραφίζει συνήθως τα μοντέλα της καθιστά, με τη ματιά τους να μην συναντά συνήθως της ζωγράφου, συνεπώς και τη δική μας, ντυμένα με προσεγμένα ενδύματα, αξεσουάρ και κοσμήματα. Ποζάρουν ήρεμα, χωρίς ιδιαίτερη κίνηση πάνω σε φόντο σκοτεινό, περιβάλλον ουδέτερο -ένα στοιχείο που χαρακτηρίζει τα οικεία πορτραίτα.

Catharina van Hemessen. Portrait of a child holding a bird

Η Caterina δίδασκε στη Guild de Saint Luke της Αμβέρσας, τη σημαντικότερη και πιο ισχυρή συντεχνία εικαστικών της χώρας. Τα έργα της σταματούν το 1554, γεγονός που οδηγεί τους ιστορικούς τέχνης να πιστεύουν ότι η καριέρα της τερματίστηκε με τον γάμο της, κάτι που βέβαια ήταν συνηθισμένο για τις γυναίκες εικαστικούς της εποχής – και όχι μόνο· όχι μόνο τις εικαστικούς και όχι μόνο της εποχής.

Lavinia Fontana. Madonna dei silencio

• Lavinia Fontana (1552 –1614)

Ιταλίδα ζωγράφος του ύστερου μανιερισμού, έκανε καριέρα στη Μπολόνια και στη Ρώμη. Κόρη του εξέχοντα ζωγράφου Prospero Fontana, εκπαιδεύτηκε στο εργαστήριό του. Στα 25 της χρόνια παντρεύτηκε τον Gian Zappi, ένα ζωγράφο από αριστοκρατική οικογένεια. Εκείνος, σε έναν παραδειγματικό καταμερισμό εργασίας και με πνεύμα απροκατάληπτο και σπάνιο για την εποχή, έγινε βοηθός της στο εργαστήριο ζωγραφίζοντας το φόντο στους πίνακές της – κουρτίνες, υφάσματα – και αναλαμβάνοντας την ανατροφή των 11 παιδιών τους.

Η Lavinia Fontana  θεωρείται η πρώτη επαγγελματίας εικαστικός στη Δυτική Ευρώπη που εργάστηκε ισότιμα με τους άνδρες συναδέλφους της,  και αυτό χωρίς να υπάγεται σε καμία βασιλική αυλή ή μοναστήρι – κάτι που ήταν το σύνηθες στην εποχή. Παρά τα εμπόδια που, λόγω φύλου, συνάντησε στην άσκηση της τέχνης της, η Fontana ήταν εξαιρετικά επιτυχημένη προσωπογράφος. Οι πίνακές της διακρίνονται για την προσοχή στη λεπτομέρεια και την ακρίβεια της απεικόνισης, κάτι που αποδίδεται και στην επίδραση της Φλαμανδικής ζωγραφικής. Από πολύ νωρίς οι ευγενείς της Μπολόνια συναγωνίζονταν ποιος θα απεικονιστεί πρώτος από τη Lavinia Fontana. Ιδιαίτερα δημοφιλής ανάμεσα στις γυναίκες ευγενείς η Λαβίνια διατηρούσε ασυνήθιστα οικείες σχέσεις μαζί τους με αρκετές κυρίες της καλής κοινωνίας να γίνονται νονές των παιδιών της. Εκτός από πορτραίτα δημιουργούσε έργα σε χαλκό που προσφέρονταν ως παπικά και διπλωματικά δώρα με αμοιβές εξαιρετικές.

Lavinia-Fontana. Judith with the Head of Holofernes

Η Λαβίνια παρακολούθησε το Πανεπιστήμιο της Μπολόνια και, το 1580, πήρε το πτυχίο της και έγινε διδάκτορας, «Donne addtrinatte».

Όταν η Lavinia Fontana ήταν 52 ετών η οικογένεια μετακόμισε στη Ρώμη έπειτα από πρόταση του πάπα Κλήμη του Η’. Εκεί ευημέρησε όπως είχε συμβεί και στη Μπολόνια. Φιλοτέχνησε τα πορτραίτα του πάπα Παύλου του Ε’ και άλλων ανώτερων κληρικών και ζωγράφισε ρετάμπλ σε εκκλησίες, δίπτυχα και τρίπτυχα τέμπλα. Θεωρείται η πρώτη γυναίκα που δούλεψε έργα μεγάλης κλίμακας με θρησκευτικό και μυθολογικό θέμα. Και το πιο σπουδαίο: Lavinia Fontana είναι η σημαντικότερη γυναίκα που απεικόνισε το ανθρώπινο σώμα γυμνό.

Lavinia Fontana. Minerva Dressing (1613)

Η  Fontana  είχε μια εκπληκτική καριέρα, σπάνια για μια γυναίκα της εποχής. Έγινε καλλιτεχνικά αποδεκτή από την κοινωνία αλλά και τους συναδέλφους της, έζησε με οικονομική ευμάρεια και γνώρισε πολυάριθμες διακρίσεις. Ένα χάλκινο μετάλλιο με το κεφάλι της ως αλληγορία των καλών τεχνών χαράκτηκε προς τιμή της και εκλέχτηκε μέλος της Accademia di San Luca της Ρώμης.

Παρά ταύτα μέχρι πολύ πρόσφατα συγκαταλεγόταν και αυτή ανάμεσα στις πολλές λησμονημένες εικαστικούς του φύλου της.

Lavinia Fontana. Assumption of the Virgin Ponte Santo

• ο πίνακας του εξώφυλλου, η χαρακτηριστική εικόνα του άρθρου μας, είναι λεπτομέρεια από τη Madonna dei silencio της Lavinia Fontana.

• το άρθρο για τις γυναίκες ζωγράφους της εποχής της Αναγέννησης και του Μπαρόκ θα συνεχιστεί, όσο μας επιτρέπει ο χρόνος μας.