Συνεχίζουμε με το 3ο μέρος  του αφιερώματός μας Γυναίκα και τέχνη με τέσσερις ζωγράφους της Αναγέννησης πολύ διαφορετικές μεταξύ τους, που όμως καταδεικνύουν τη ζωή, τα εμπόδια και τις δυσκολίες, τη μοίρα της γυναίκας ζωγράφου την εποχή αυτή. 

• Barbara Longhi  (1552- 1638). Οι οικογενειακοί δεσμοί ως τροχοπέδη

Η Barbara Longhi  ήταν Ιταλίδα προσωπογράφος με μεγάλη επιτυχία στην εποχή της. Αν και ζωγράφιζε ως την ηλικία των 68 ετών τα περισσότερα έργα της δεν έφθασαν ως τις ημέρες μας, είναι χαμένα ή έχουν αποδοθεί αλλού.  Μόνο 15 έργα είναι επιβεβαιωμένα δικά της και είναι στην πλειοψηφία τους μικροί πίνακες που απεικονίζουν την Παναγία με το βρέφος.

Γεννήθηκε στη Ραβέννα όπου και έζησε όλη της τη ζωή. Εκπαιδεύτηκε στο εργαστήριο του ζωγράφου πατέρα της Luca Longhi, γνωστού ζωγράφου του Μανιερισμού, όπως και ο μεγαλύτερος αδελφός της Francesco. Τα δύο αδέρφια εργάζονταν στο εργαστήριο του πατέρα τους και η Barbara βοηθούσε σε μεγάλα έργα, όπως τα τέμπλα εκκλησιών και επιπλέον εκτελούσε χρέη μοντέλου. Είναι μία από τις λίγες γυναίκες καλλιτέχνες που αναφέρει ο  Giorgio Vasari, επιφανής ζωγράφος και αρχιτέκτονας του 16ου αιώνα, στον 2^ο τόμο του έργο του, Οι βίοι των πλέον εξαίρετων ζωγράφων, γλυπτών και αρχιτεκτόνων (1550), (Le Vite de‘ più eccellenti pittori, scultori, e architettori da Cimabue insino a‘ tempi nostri). «Η κόρη του (του Luca Longhi), μικρό κορίτσι ακόμα, ζωγραφίζει εξαιρετικά και έχει αρχίσει να φιλοτεχνεί κάποια έργα με χρώμα, ιδιαίτερη χάρη και δεξιοτεχνία».

Madonna and Child. Barbara Longhi

Ο Μuzio Manfredi, Ιταλός ποιητής του 16^ου αιώνα, γράφει για το ταλέντο της, «Πρέπει να μάθετε ότι στη Ραβέννα ζει στην εποχή μας ένα κορίτσι δεκαοκτώ ετών, κόρη του θαυμάσιου ζωγράφου Luca Longhi. Η τέχνη της είναι τόσο έξοχη που ο ίδιος ο πατέρας της έχει εκπλαγεί μαζί της, ειδικά όσον αφορά τα πορτραίτα της, διότι με μία και μόνο ματιά στο μοντέλο της καταφέρνει να το απεικονίσει καλύτερα από οποιονδήποτε άλλον».

Ελάχιστα γνωρίζουμε για τη ζωή της Barbara Longhi, δεν ξέρουμε καν αν παντρεύτηκε. Το μόνο σίγουρο είναι ότι παρέμεινε υπό τη σκέπη της οικογενείας της και του εργαστηρίου του πατέρα της. Αυτό σίγουρα έπαιξε μεγάλο ρόλο στο έργο της.

Όπως υπογραμμίζει η Ζερμαίν Γκριρ, οι στενοί δεσμοί της με τον πατέρα και το εργαστήριό του την κρατούν δέσμια ως προς τον τεχνική και τη θεματολογία της. Συγκεκριμένα η Γκριρ αναφέρει: «Η Μπάρμπαρα είχε φιλοτεχνήσει πάρα πολλά έργα, όλα πίνακες μικρών διαστάσεων, με αξιοσημείωτη σχεδιαστική καθαρότητα και απαλούς φωτεινούς χρωματισμούς. Όμως», συνεχίζει «η σχέση της με τον πατέρα της είναι απίστευτα μπερδεμένη και καταλήγει να είναι ένα οπισθοδρομικό μέλος μιας επαρχιακής σχολής… Οι πίνακές της είναι συντηρητικοί, αν και επιδεικνύουν μια απλότητα και συναισθηματική ένταση που υπερβαίνει τον Μανιερισμό του πατέρα της και του ντιλετάντε αδελφού της».

Dama con l’unicorno. attributed to Barbara Longhi

Επιπλέον, η Longi σπάνια υπογράφει τα έργα της, επομένως πολλά από αυτά έχουν αποδοθεί στον πατέρα ή στον αδελφό της. Στις αυτοπροσωπογραφίες της απεικονίζει τον εαυτό της ως πρότυπο ενάρετης, κομψής και ευρυμαθούς γυναίκας. Αν και έχει δεχθεί επιρροές από την Lavinia Fontana, χειρίζεται με τελείως διαφορετικό τρόπο τα θέματά της. Λόγου χάριν, ένας από τους πίνακες που δεν απεικονίζει την Παναγία με το βρέφος  είναι Η Ιουθήθ αποκεφαλίζει τον Ολοφέρνη (1570-75) – θέμα με το οποίο καταπιάστηκαν πολλές γυναίκες ζωγράφοι της εποχής, όπως η Fede Galizia, η Elisabetta Sirani και βέβαια Artemisia Gentileschi. Εδώ λοιπόν, στην απόδοση της Longhi δεν υπάρχει ίχνος βίας, το έργο της δεν έχει την παραμικρή σχέση με τους δύο πίνακες της Gentileschi ειδικά που διακρίνονται για την ωμότητά τους. Η Ιουθήθ της Barbara Longhi μοιάζει να ζητά συγχώρεση κοιτώντας ψηλά στους ουρανούς. Αυτό αποτελεί στοιχείο της θεωρίας της Αντιμεταρρύθμισης που πιστεύει στην αποδοχή της ενοχής και στη μετάνοια.

Judith with the Head of Holofernes. Barbara Longhi

Η Barbara Longhi ήταν διακεκριμένη προσωπογράφος και έχαιρε μεγάλης εκτίμησης στη Ραβέννα. Διότι το ταλέντο της είναι αδιαμφισβήτητο. Ωστόσο, εφόσον δεν μετακινήθηκε ποτέ από την πόλη της, η φήμη της περιορίστηκε κυρίως σε αυτή, εφόσον δεν αποσπάστηκε από τον πατέρα της, παρέμεινε για πάντα υπό την επιρροή του. 

Marietta Robusti. La Tintoretta. probably a self-portrait

• Marietta Robusti (1560-1590), La Tintoretta. Η μυθική ζωγράφος   

Η περίπτωση της Marietta Robusti είναι χαρακτηριστική της τύχης που είχαν οι γυναίκες καλλιτέχνες της εποχής, ακόμα και αυτές οι οποίες προέρχονταν από οικογένειες καλλιτεχνών· κάτι που, ενώ τους έδινε κάποιου είδους διαβατήριο για τους κύκλους αυτούς, είχε και την αρνητική του πλευρά. Η Marietta Robusti ήταν κόρη του επιφανούς ζωγράφου Jacopo Robusti, που είναι περισσότερο γνωστός ως Tintoretto.Έτσι αποκαλούσαν και εκείνη La Tintoretta.

Η μικρή Marietta δείχνει από πολύ νωρίς τις ικανότητές της στη ζωγραφική, και ο πατέρας της αναλαμβάνει την εκπαίδευσή της από την ηλικία κιόλας των επτά ετών. Μάλιστα συχνά η Marietta ντύνεται σαν αγόρι για να μπορεί να συνοδεύει τον πατέρα της όπου κι αν πηγαίνει και να μαθαίνει τα μυστικά της τέχνης.

Το ιδιαίτερο ταλέντο της είναι δύναμή της στις φυσιογνωμίες και η ικανότητά της να απεικονίζει τις λεπτομέρειες – κάτι ιδιαίτερα επιθυμητό στα πορτραίτα. Ρούχα, κοσμήματα, στοιχεία δηλαδή που δηλώνουν την κοινωνική τάξη και τον πλούτο του απεικονιζόμενου, είναι κομβικά στα πορτραίτα. Και η Tintoretta διαπρέπει στον τομέα αυτό. Επιπλέον, διακρίνεται από εφευρετικότητα και τόλμη.

Portrait of an Old Man with Boy (a portrait of La Tintoretta’s uncle. c. 1585. Kunsthistorisches Museum, Vienna

Έτσι, από πολύ νωρίς τυχαίνει μεγάλης αποδοχής από τους Βενετούς αριστοκράτες και στους κύκλους τους γίνεται της μόδας να φιλοτεχνήσει το πορτραίτο σου La Tintoretta. Ο Φίλιππος ο II της Ισπανίας, ο αρχιδούκας Φερδινάνδος της Αυστρίας, ο αυτοκράτορας Μαξιμιλιανός ο II, την καλούν να εργαστεί στην αυλή τους. Όμως ο Tintoretto δεν θέλει να την αποχωριστεί, «Δεν μπορεί να την αφήσει από τα μάτια του», όπως λέει χαρακτηριστικά ένας κριτικός τέχνης της εποχής. Την κρατάει λοιπόν πίσω, μέσα στους κόλπους της οικογένειας, στο δικό του bottega, στο εργαστήριό του. Και, προκειμένου να παραμείνει στην Βενετία, την παντρεύει βιαστικά με έναν επιφανή χρυσοχόο.  Η ένωση όμως αυτή δεν έμελλε να είναι τυχερή. Ο Jacometto, το αγόρι που έφερε στον κόσμο η Marietta, πεθαίνει μόλις έντεκα μήνες μετά τη γέννα και η ίδια η Marietta δεν συνέρχεται ποτέ από την ταλαιπωρία του τοκετού. Πεθαίνει σε ηλικία τριάντα ετών. Ο θάνατος της αφήνει τον πατέρα της βυθισμένο στη θλίψη και το εργαστήριό του δεν ξαναγίνεται ποτέ όπως ήταν πριν.

Ποια είναι όμως η αρνητική πλευρά της εκπαίδευσή της που αναφέραμε στην αρχή του άρθρου μας; Η Tintoretta είναι τόσο καλή μαθήτρια του πατέρα της, η πινελιά της μοιάζει τόσο με του Tintorettο, που μπορεί οι τοίχοι Βενετσιάνικων μουσείων και εκκλησιών να είναι γεμάτοι από τη δουλειά της, όμως ο ρόλος της ως επικεφαλής του εργαστηρίου του Tintoretto, κάνει πολύ δύσκολο να ξεχωρίσει κανείς την προσωπική της δουλειά.

Ίσως αν ο πατέρας της τής είχε επιτρέψει να ταξιδέψει, να εργαστεί στις βασιλικές αυλές που την ζητούσαν, η τύχη των έργων της αλλά και της ίδιας να ήταν εντελώς διαφορετική.

various portraits. La Tintoretta

Οι ιστορικοί τέχνης, με τα μέσα που πλέον υπάρχουν, ψάχνουν να βρουν έργα της Tintoretta ανάμεσα σε αυτά που έχουν αποδοθεί στον πατέρα της και σε άλλους γνωστούς ζωγράφους. Διότι τα στοιχεία μαρτυρούν ότι η Marietta Robusti, La Tintoretta, είναι εφάμιλλη της Lavinia Fontana και της Sofonisba Anguissola. Ωστόσο υπάρχει ακόμα το μεγάλο φυσικό κενό. Οι ειδικοί έχουν ακόμα πολύ δουλειά μπροστά τους για να βεβαιωθούν ότι κάποια έργα που αποδίδονται σε αυτήν είναι πράγματι δικά της, για να ανακαλύψουν επίσης άλλα ανάμεσα στο μπλέξιμο που διακρίνει τον χώρο της ζωγραφικής εκείνη την εποχή, και ειδικά όσον αφορά τις γυναίκες.

Επομένως η μυθική ζωγράφος Marietta Robusti, La Tintoretta παραμένει ακριβώς αυτό· ένας μύθος.

Cherries in a silver compote with crabapples. Fede Galizia

• Fede Galizia (c. 1578 – c. 1630). Η Αφοσίωση

Ιταλίδα ζωγράφος της Αναγέννησης, που και αυτή προέρχεται από καλλιτεχνική οικογένεια, με πατέρα τον Nunzio Galizia, μινιατουρίστα ζωγράφο. Η Fede (στα ιταλικά το όνομά της σημαίνει πίστη, αφοσίωση) διδάχτηκε την τέχνη από τον πατέρα της, και στην ηλικία των δώδεκα ετών ήταν ήδη φτασμένη καλλιτέχνης γνωστή για τις νεκρές φύσεις, πορτραίτα, μινιατούρες, τέμπλα και θρησκευτικούς πίνακες. Ο Gian Paolo Lomazzo, ζωγράφος και θεωρητικός τέχνης της εποχής, γράφει για αυτήν, «Το κορίτσι αυτό έχει αφοσιωθεί στην μίμηση των πιο θαυμαστών στοιχείων της τέχνης μας». Πριν ακόμα βγει από την εφηβεία η φήμη της ως ζωγράφου έχει απλωθεί σε ολόκληρη την Ευρώπη.

A Crystal Fruit Stand with Peaches, Quinces, and Jasmine Flowers (1607). Fede Galizia

Από τις πρωτοπόρους στις νεκρές φύσεις – ένα είδος στο οποίο θα διακρίνονταν οι γυναίκες, εν μέρει λόγω του ότι αποκλείονταν από άλλα είδη ζωγραφικής – πατάει στη νατουραλιστική παράδοση της Αναγέννησης, του Μανιερισμού της Λομβαρδίας των τελών του 16^ου αιώνα, και δημιουργεί έργα με προσοχή στη λεπτομέρεια και στο χρώμα. Ακολουθώντας το ρεύμα της Αντιμεταρρύθμισης, η Galizia υιοθετεί ένα πιο λιτό ύφος από αυτό των συγκαιρινών της, οι οποίοι προτιμούν ένα πληθωρικό στυλ. Ο τρόπος που χειρίζεται το φως και τη σκιά, η υφή του έργου, είναι σαφώς επηρεασμένος από τον Caravaggio. Επηρεάζεται επίσης από την αυστηρή σύνθεση του Francίsco de Zurbarản και, δημιουργώντας την αίσθηση του χώρου, φτιάχνει πίνακες που δεν είναι ποτέ στριμωγμένοι. Έχεις την αίσθηση ότι θα πάρεις ένα φρούτο χωρίς να ενοχλήσεις το υπόλοιπο έργο, το οποίο θα παραμείνει να στέκεται με φυσικότητα και ποιητικότητα. 

Judith with the Head of Holophernes (1610s). Fede Galizia

Αν και τα περισσότερα διασωθέντα έργα της είναι νεκρές φύσεις, έχουν βρεθεί δύο δικοί της πίνακες με το θέμα τον Αποκεφαλισμό του Ολοφέρνη, θέμα ιδιαίτερα προσφιλές την περίοδο αυτή, όπως έχουμε ήδη διαπιστώσει.

Portrait of Paolo Morigia (1596). Fede Galizia

Επιπλέον, στο έργο της Προσωπογραφία του Πάολο Μορίτζια (1596) που φιλοτέχνησε σε ηλικία μόλις δεκαοκτώ ετών, διαπιστώνουμε την ικανότητά της για την ανάλυση της λεπτομέρειας. Ο λόγιος Ιησουίτης Morigia, απεικονίζεται να γράφει ένα ποίημα για τον πίνακα που η Galizia ζωγραφίζει. Μέσω της Μίμησης, στον τρόπο που απεικονίζει τα ματογυάλια του Morigia, βλέπουμε το δωμάτιο στην αντανάκλαση των φακών. Πρόκειται για ένα εύρημα που εντείνει την ψευδαίσθηση της πραγματικότητας.

Portrait of Paolo Morigia (1596). detail

Παρά το ταλέντο της η Fede Galizia δεν γίνεται τόσο γνωστή όσο άλλες ζωγράφοι της εποχής, καθώς δεν έχει πρόσβαση σε αριστοκρατικούς κύκλους, ούτε επιδιώκει ποτέ να συνδεθεί με την πολιτική εξουσία.

Σώζονται αρκετά έργα της και, από τα 63 που έχουν αναγνωριστεί με βεβαιότητα, τα 44 είναι νεκρές φύσεις. Όπως οι περισσότερες γυναίκες εικαστικοί της εποχής, δεν υπέγραφε τα έργα της και ο μοναδικός πίνακας που φέρει την υπογραφή της, φιλοτεχνημένος το 1602, είναι η πρώτη νεκρή φύση που αναγνωρίστηκε ότι ανήκει σε ζωγράφο.

Still Life. Fede Galizia

Δεν μας κάνει βέβαια εντύπωση ότι, παρά το σημαντικό έργο της, μόλις προς τα τέλη του 20^ου αιώνα αρχίζει να γίνεται γνωστή, ύστερα από μελέτες που έγιναν το 1963 και το 1989. 

Still Life with Flowers, Goblet, Dried Fruit, and Pretzels. 1611. Clara Peeters

• Clara Peeters (ζωγραφίζει από το 1607 ως το 1621). “Μη με λησμόνει”.

 Φλαμανδή ζωγράφος που εντάσσεται στην Ολλανδική Χρυσή Εποχή. Έχουμε αντιληφθεί πια ότι οι γυναίκες, προκειμένου να δημιουργήσουν και να εργασθούν για να ζήσουν από την τέχνη τους, αναγκάζονται να ελιχθούν, να επινοήσουν τρόπους έκφρασης πέρα από τις απαγορεύσεις που έθεταν οι κοινωνικοί κανόνες της εποχής.

Η Clara Peeters λοιπόν διακρίνεται για τις νεκρές φύσεις της, λουλούδια και κυρίως λαχταριστά φαγητά, τυριά και ζουμερά φρούτα. Τα έργα της διαμόρφωσαν την παράδοση των Κάτω Χωρών στα ονομαζόμενα «ontbijtjes» («πρωινά») και στα banketjes («συμπόσια»). Τραπέζια γεμάτα πλούσια φαγητά, κούπες και δίσκοι από πολύτιμα μέταλλα, πιατέλες από ακριβές πορσελάνες.

Still life with shrimps and artichoke. ClaraPeeters

Αν και γνωρίζουμε ελάχιστα για τη ζωή της και την εκπαίδευσή της ως ζωγράφου (για την ακρίβεια ξέρουμε μόνο από πότε μέχρι πότε ήταν ενεργή ζωγράφος), από την αφθονία στα τραπέζια που στήνει, από την πολυτέλεια που απεικονίζει – κάτι που αντανακλά τη ραγδαία οικονομική ανάπτυξη των Κάτω Χωρών κατά  περίοδος της  Αναγέννησης – συμπεραίνουμε ότι η Clara Peeters εργάστηκε για την ανώτερη τάξη. Επιπλέον, πρόκειται για έργα μεγαλύτερα του συνηθισμένου. Το ίδιο συμπέρασμα βγαίνει από το γεγονός ότι έργα της βρέθηκαν σε συλλογές πλουσίων και μάλιστα τέσσερα είναι δωρεά από την Ισπανική βασιλική συλλογή στο μουσείο του Prado.

Από τις χρονολογίες που αναγράφονται συμπεραίνουμε ότι η Peeters εργάστηκε μόνο 14 χρόνια, ίσως διότι μετά παντρεύτηκε και σταμάτησε να ζωγραφίζει.

Την συναρπάζουν οι αντανακλάσεις πάνω στα μεταλλικά αντικείμενα: νομίσματα, κοσμήματα, κύπελλα από κασσίτερο και ασήμι. Με διακριτικά έξυπνο τρόπο προβάλλεται και η ίδια ως αντανάκλαση πάνω στα αντικείμενα αυτά. Αν κοιτάξουμε προσεκτικά τον πίνακα Vanitas θα διακρίνουμε μικροσκοπικά πρόσωπα, αντανακλάσεις του δικού της, να καθρεφτίζονται πάνω στην καράφα. Αυτή είναι μια τεχνική που αρχικά χρησιμοποίησε ο  Jan van Eyck στον πίνακα Ο Γάμος του Αρνολφίνι (1434), όπου μέσα στον καθρέφτη απεικονίζει τον εαυτό του. Ωστόσο φαίνεται πως η Peeters ήταν αυτή που έκανε δημοφιλή την τεχνική αυτή. Επίσης στον πίνακα Still Life with Cheeses, Almonds and Pretzels (c. 1615), πάνω στο μαχαίρι διακρίνουμε τα αρχικά της.

 reflection details

 reflection details

reflection details

Βρίσκουμε επίσης πως η Peeters διαθέτει μια υπέροχη αίσθηση του χιούμορ. Στο έργο της  A Bouquet of Flowers  (1612) βλέπουμε πάλι τα αρχικά της “Clara P.”, αυτή τη φορά δίπλα σε ένα κλαράκι μη με λησμόνει. Η εμμονή στη λεπτομέρεια χαρίζει ένα ιδιαίτερο ύφος στα έργα της. Εδώ ανάμεσα στα πολύχρωμα λουλούδια βρίσκουμε φύλλα δαγκωμένα από έντομα, δροσοσταλίδες και αγκάθια στους μίσχους.

A Bouquet of Flowers. Clara Peeters 

Επίσης διακρίνεται για την ικανότητά της να απεικονίζει την υφή. Το έργο της  Still Life with Cat and Fish έχεις την αίσθηση ότι θα χαϊδέψεις τη γάτα και θα νιώσεις το βελούδινο τρίχωμά της . Οι αντανακλάσεις δίνουν την αίσθηση του χώρου. Κάποιοι μελετητές πιστεύουν ότι ο πίνακας έχει θρησκευτικό συμβολισμό. Τα ψάρια, σύμβολο του Χριστού, είναι τοποθετημένα σε σχήμα σταυρού.

 Still Life with Cat and Fish. Clara Peters

• Ο πίνακας του εξώφυλλου, η χαρακτηριστική εικόνα του άρθρου μας, είναι της Clara Peeters και ονομάζεται Vanitas. Πρόκειται μάλλον για αυτοπροσωπογραφία

• Το άρθρο για τις γυναίκες ζωγράφους της εποχής της Αναγέννησης και του Μπαρόκ θα συνεχιστεί, όσο μας επιτρέπει ο χρόνος μας.