«Η Μάσκα του Καπιτάνο» είναι ένα εφηβικό, σύγχρονο μυθιστόρημα που αναφέρεται σε καίρια ζητήματα και προβλήματα που απασχολούν τους εφήβους. Συνεπώς ενδιαφέρει και γονείς που έχουν παιδιά στην εφηβεία. Θα τους βοηθήσει να κατανοήσουν την ψυχολογία του παιδιού και να αξιολογήσουν τη δική τους συμπεριφορά απέναντί του. Ταυτόχρονα απευθύνεται όσους εμάς που υπήρξαμε κάποτε έφηβοι και βιώσαμε ανάλογες δυσκολίες. Ο συγγραφέας πολύ δεξιοτεχνικά απευθύνεται στο θυμικό του αναγνώστη, ενεργοποιώντας, όπως πολύ σωστά επεσήμανε στην κριτική της για το βιβλίο η Τζίνα Καλογήρου, τη νοσταλγία του. Ο ενήλικας αναγνώστης ανακαλεί στη μνήμη του τη δική του εφηβεία και ταυτίζεται με τον πρωταγωνιστή μέσα από μια σειρά αντικειμένων που αξιοποιούνται στο βιβλίο: παλαιά τεύχη κόμικ, δίσκοι βινυλίου, ένα ποδήλατο «μιας άλλης εποχής». Είναι αυτό που πρώτος χαρακτήρισε ως αντικειμενική συστοιχία, ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν, ο T. S. Eliot: «ένα αντικείμενο, μια κατάσταση, μια σειρά γεγονότων» που σκοπό έχει να προκαλέσει συγκίνηση στον αναγνώστη.
Ο Μάνος Κοντολέων συγγράφει μια ιστορία με μοναδικό, πρωτότυπο τρόπο και ενσυναισθητική ενάργεια ως προς την εφηβική ψυχολογία. Πρωταγωνιστής του μυθιστορήματος είναι ο Φιλ, ένα 14χρονο αγόρι, ουσιαστικά παρατημένο από τους γονείς του (η στοργή της μητέρας περιοριζόταν σε ένα χάδι «απόμακρο, ουδέτερο», ενώ η στάση του πατέρα απέναντί του κυμαινόταν από την αδιαφορία μέχρι την περιφρόνηση). Οι σχέσεις ανάμεσα στο ζευγάρι είναι διαταραγμένες. Προτεραιότητα αποτελεί η επαγγελματική τους καριέρα. Γι’ αυτό θα στείλουν τον Φιλ να ζήσει με τον παππού του στην επαρχία. Ταυτόχρονα, με την απόρριψη από τους γονείς, έχει να αντιμετωπίσει τη σκληρότητα και την απαξίωση από τον παππού του. Αλλά δεν φτάνουν αυτά. Έχει να παλέψει, επιπλέον, με τον εαυτό του και τους εσωτερικούς του φόβους (π.χ. «φόβος για το χτες και το σήμερα και το αύριο»), ενώ βιώνει τον εκφοβισμό στο νέο του σχολείο. Παρόλα αυτά, στο σχολείο θα γνωρίσει ένα κορίτσι, τη Σύνθια, η οποία δείχνει ενδιαφέρον γι’ αυτόν. Ο Φιλ, ολιγόλογος και κλεισμένος στον εαυτό του, δυσκολεύεται να της εκφράσει τον έρωτά του. Γενικά δυσκολεύεται στις διαπροσωπικές του σχέσεις και αυτή η δυσκολία, η αμηχανία και οι φόβοι, τον κάνουν να τραυλίζει. Μοναδικός του φίλος είναι ο Ραστ, ο σκύλος του παππού που σκοτώνεται ένα βράδυ από περαστικό αυτοκίνητο και μια μυστηριώδης ηλικιωμένη κυρία, η Λάουρα. Αυτή θα τον φροντίσει και θα του χαρίσει την αγάπη και τη στοργή που στερήθηκε από την οικογένειά του. Είναι αυτή που θα του δανείσει μια σειρά από παλαιά κόμικ, ανάμεσά τους και το μοναδικό τεύχος του Καπιτάνο, ενός άτεγκτου, σκληρού δικαστή. Ο Φιλ θα αρχίσει να σκέφτεται την εκδίκηση για όσα βιώνει και ο Καπιτάνο με τη μάσκα του είναι το ιδανικό προσωπείο. Τα πράγματα, όμως, θα πάρουν μιαν απρόβλεπτη τροπή. Ο Φιλ θα αποκτήσει έναν δεύτερο εαυτό. Οι δυο τους θα έρθουν αντιμέτωποι και στην τελική σύγκρουσή τους το «έπαθλο» θα είναι η Σύνθια.
Η μάσκα συνδέεται με το θέατρο και προσφέρει την ευκαιρία για την υπόδυση ενός έτερου, Άλλου χαρακτήρα. Η «Μάσκα» υπήρξε συγκεκριμένο είδος θεατρικής παράστασης κατά την περίοδο της Αναγέννησης. Περιλάμβανε ποιητικό δράμα, χορό, τραγούδι, μουσική. Η αυλαία έπεφτε με χορό. Οι ηθοποιοί πετούσαν τις μάσκες και ενώνονταν με το κοινό. Είναι καταφανής η ομοιότητα του θεατρικού αυτού είδους με τη «Μάσκα του Καπιτάνο». Το μυθιστόρημα αξιοποιεί επίσης πολλά αποσπάσματα από ποιήματα, το τραγούδι, τον χορό και τη μουσική. Ο Καπιτάνο, φορώντας ακόμα τη μάσκα του σε ένα πάρτι μεταμφιεσμένων, θα χορέψει με τη Σύνθια. Στο επόμενο πρωτοχρονιάτικο πάρτι, όταν αυτός θα επανεμφανιστεί, η Σύνθια θα του ζητήσει επίμονα να αφαιρέσει τη μάσκα. Όταν ο Φιλ θα πάρει την κατάσταση στα χέρια του, και θα είναι πια ο εαυτός του, θα χορέψει μαζί της τον τελευταίο χορό. Είναι η στιγμή που ο πρωταγωνιστής, όπως οι ηθοποιοί στη «Μάσκα», θα ενωθεί-συμφιλιωθεί, καθώς πέφτει σιγά σιγά η αυλαία, με τους υπόλοιπους χαρακτήρες του βιβλίου, ακόμα και με τον παππού του.
Στη «Μάσκα του Καπιτάνο» η πραγματικότητα συμπλέκεται, με αριστοτεχνικό τρόπο, με τη φαντασία (και το όνειρο). Ο Φιλ ακροβατεί ανάμεσα στα δύο και έτσι το μυθιστόρημα αποκτά τον χαρακτήρα του μυθιστορήματος μυστηρίου. Ο Μάνος Κοντολέων εκμεταλλεύεται με ευφυή τρόπο τους όρους, τις συμβάσεις του παραμυθιού. Ο ήρωας καλείται ν’ αντιμετωπίσει και να ξεπεράσει μια σειρά από «τέρατα», δυσκολίες, εσωτερικές και εξωτερικές (π.χ. οι φόβοι, οι μεταλλάξεις της εφηβείας, η απόρριψη, ο εκφοβισμός, ο τραυλισμός). Στις δύσκολες αυτές συγκυρίες θα εμφανιστεί η Λάουρα, η καλή μάγισσα του παραμυθιού, για να του συμπαρασταθεί, και η οποία με το μαγικό ραβδί της (ο Καπιτάνο και η μάσκα του) θα τον βοηθήσει να αναμετρηθεί με τον εαυτό του και να φτάσει στην αυτογνωσία και τη λύτρωση (λύση). Ουσιαστικά αυτό που λείπει από τη ζωή του είναι η αγάπη. Και θα την κερδίσει στο τέλος από όλους. Ή σχεδόν όλους. Από αυτή την άποψη, «Η μάσκα του Καπιτάνο» φέρει χαρακτηριστικά του μυθιστορήματος μαθητείας. Ο συγγραφέας με αφηγηματική δεινότητα, με ανατροπές και δραματική ένταση, εσωτερική και εξωτερική, αξιοποιώντας πολλές φορές τον ελεύθερο πλάγιο λόγο, οδηγεί τον ήρωά του στην κάθαρση. Η δραματικότητα συχνά εντείνεται με κοφτές, σχεδόν ασθματικές φράσεις και μικρές προτάσεις. Στο μυθιστόρημα αναπτύσσεται ένας έντονος διακειμενικός διάλογος με την παράθεση πληθώρας στίχων από την ελληνική και παγκόσμια ποίηση. Συνήθως οι στίχοι εντάσσονται στον λόγο της Λάουρας και αυτό δεν είναι τυχαίο. Είναι αυτή που θα συμβάλει στη μετάβαση του Φιλ προς την αυτογνωσία. Η «μαθητεία» του κοντά της είναι ταυτόχρονα και η μαθητεία ενός εφήβου στον ποιητικό, μεταφορικό λόγο.
Ο Μάνος Κοντολέων χειρίζεται με τολμηρό (όπως συνηθίζει) και ρεαλιστικό τρόπο πολλά θέματα που αφορούν την εφηβεία: η αφύπνιση της σεξουαλικότητας και η μετάλλαξη του εφηβικού σώματος, ο έρωτας, οι φόβοι και οι ανασφάλειες, η ανάγκη για σεβασμό στη διαφορετικότητα, οι διαταραγμένες σχέσεις των γονέων, η αποξένωση και η απόρριψη, ο εκφοβισμός, η φιλία, η ζωοφιλία.
Το εξώφυλλο εικονογράφησε ο Βασίλης Κουτσογιάννης. Αποδίδει απόλυτα τη βαθύτερη ουσία του μυθιστορήματος και αποτυπώνει επιτυχημένα τη δύσκολη φύση της εφηβείας.
