Ο  τόπος μέσα μας ή πώς το βιωμένο παρελθόν γίνεται μυθοπλασία ενός ζωντανού εαυτού παρόντος «από την πρώτη ποίηση της ζωής μας»*

Το τελευταίο στη σειρά αφήγημα «Το Βιβλιόδεντρο» στο βιβλίο Ο  τόπος μέσα μας (εκδ. Αρμός, 2020) της Δέσποινας Καϊτατζή-Χουλιούμη αποτελεί το έσχατο αλλά όχι το μοναδικό τεκμήριο μιας πεζογραφικής λογοτεχνίας της μικρής φόρμας, πολύ κοντά στην πεζόμορφη ποίηση και το διήγημα. Διηγήματα ονομάζει η συγγραφέας τα σαράντα οκτώ σύντομα σε έκταση αφηγήματα του βιβλίου της. Κείμενα μιας έξοχης λυρικής αφήγησης με όχημα την ανάμνηση βιωμένων γεγονότων. Βιβλίο νοσταλγικό, βιωματικό· από την οπτική της τεχνικής της γραφής του, θα μπορούσε να το περιγράψει κανείς και με το «πώς το βιωμένο και απωθημένο στα κατάβαθα της ψυχής  παρελθόν γίνεται ζωντανό παρόν με τον τρόπο που μας υποβάλλει ο καβαφικός στίχος «ήχοι από την πρώτη ποίηση της ζωής μας». Διότι αντηχήσεις του παρελθόντος στο παρόν είναι οι μικρές ιστορίες της.

Τα κείμενα, ολοκληρωμένες ιστορίες, αποτελούν «αποσπάσματα» θα μπορούσε να πει κανείς, ψηφίδες ενός απέραντου μωσαϊκού κόσμου, ενός παλίμψηστου διακειμένου που έχει εγγραφεί  στη συνείδηση και ανασύρεται από τη μνήμη της συγγραφέως. Ενός ευρύτερου διακειμένου που είναι το πεζό αλλά και το ποιητικό έργο της συγγραφέως. Οι ιστορίες καθαυτές, προβολές της βιωμένης και απωθημένης μνήμης στο παρόν, συγκινούν και προβληματίζουν τον αναγνώστη. Σε κάθε ιστορία, το διακείμενο έχει ως αφετηρία μια παλλόμενη ψυχική εμπειρία ζωής· έχει ως ποιητικό αίτιο τον λυρισμό μιας δημιουργικής συνείδησης έμπλεης ζωής, έρωτα, νόστου, θανάτου· ενός λυρισμού που θέλει να απωθήσει τον πανταχού παρόντα θάνατο και κάθε τι που τον θυμίζει: λήθη, απουσία, αλλοτρίωση, αποξένωση, βία, στερεότυπη σκέψη, κοινωνική αδικία, κάθε είδους ρατσισμό. Κάθε αφήγημα το επιβεβαιώνει με το δικό του θέμα, με τον δικό του τρόπο. Κάθε αφήγημα σκηνοθετείται με αυτήν τη λογική μυθοπλασίας. Για κάθε τόπο, χρόνο, ή πρόσωπο, στην πλοκή κάθε ιστορίας. Η ρεαλιστική ματιά του παρόντος αποτελεί τη σπίθα στο φυτίλι της αφήγησης. Μιας λυρικής αφήγησης που κάποτε γίνεται και ονειρική, για να αποδώσει το «θαυμαστό», ακόμη και το «μαγικό», πάντοτε εννοώντας τα με την έννοια της ποιητικότητας στην ανθρώπινη δημιουργία.

Η έκφραση είναι λυρική. Εκφέρεται και κορυφώνεται με μικρές προτάσεις και πυκνά νοήματα. Με ελλειπτικές προτάσεις μικροπερίοδου πλάγιου λόγου, πολλές φορές χωρίς ρήμα. Αποτυπώνουν με δραματική ένταση κυρίως συναισθήματα αλλά και σκέψεις του ομιλούντος υποκειμένου. Και είναι ο αφηγητής / η αφηγήτρια κάθε ιστορίας σε μια μορφή πυκνής σε νοήματα και προπάντων σε συναισθήματα, λυρικής αφήγησης.

Κι εκείνοι ποιούσαν

Ας ήταν να γράφαμε λιγότερη ποίηση

και να κάναμε περισσότερη.

Κώστας Μόντης

Στο σπίτι. Μόνος τώρα πια ο κύριος Μίλτος. Τα παιδιά φευγάτα. Η σύντροφος σε αποδημία. Μια ζωή μετά τη δουλειά με ένα βιβλίο ή μια εφημερίδα στο χέρι. Άρχισαν να τον δυσκολεύουν τα μικρά γράμματα. Τα μάτια κουράζονταν εύκολα. Το τελευταίο διάστημα γέμιζε τον ελεύθερο χρόνο βλέποντας παλιές ταινίες. Η τιβί μονίμως σε σύνδεση με το λάπτοπ. Του είχαν μάθει τα παιδιά να κατεβάζει ταινίες της αρεσκείας του. Καταβυθιζόταν στον λατρευτό κόσμο του σινεμά. Τον μετέφερε σε άλλη ατμόσφαιρα, σε άλλες εποχές. Άνοιξε την τιβί. Επέλεξε την ταινία «Ο κύκλος των χαμένων ποιητών».

Ο λόγος αυτού του ομιλούντος υποκειμένου με την αντικειμενική του εκφορά στην αφήγηση, καθορίζει και το στοχαστικό ύφος των κειμένων, που είναι και χαρακτηριστικό γνώρισμα της αποσπασματικής γραφής, κατ’ επέκταση και της αποσπασματικής λογοτεχνίας. Στο βιβλίο, η επανάληψη αυτού του είδους λόγου, το στοχαστικό ύφος, η διακειμενικότητα (στοιχείο δημιουργικής αφετηρίας σε κάθε αφηγημένη ιστορία) αποτελούν μορφολογικά και ειδολογικά κριτήρια ένταξης της λογοτεχνίας αυτής στην αποσπασματική λογοτεχνία, όχι όμως της γνωστής εκείνης του μοντερνισμού αλλά ενός μεταμοντέρνου ρεαλισμού.** 

Και η απόλαυση του κειμένου; Ακέραιη είναι η απόλαυση της ανάγνωσης και ανανεώνεται κάθε φορά που ο αναγνώστης αρχίζει να διαβάζει μια νέα ιστορία, από την πρώτη ώς την τελευταία του βιβλίου. Το στοίχημα αυτό το έχει κερδίσει η συγγραφέας από την πρώτη ιστορία: «Κι έγινε δέντρο που μιλούσε στη σιωπή». Η μέθοδος σύνθεσης είναι αυτή της διακειμενικής σύμπλευσης. Ένα κείμενο αναφοράς (ως μότο) και το πρωτότυπο κείμενο συμπλέουν στην πολύπτυχη ανίχνευση της ανθρώπινης ψυχής που οργανώνει και σκηνοθετεί τις ξεχωριστές και έξοχες αυτές ιστορίες.

Πράσινη κουβέρτα

Πες μου τι είναι αυτό που φοβάσαι, να σου πω τι σου έχει συμβεί.

Ντόναλτ Γουίνικοτ

Καθόταν στο κουπέ με άλλους μετανάστες. Θα πήγαινε στο Μόναχο κι από εκεί στην Καρλσρούη. Είχε μια βαλιτσούλα και πάνω της δεμένη μια πράσινη κουβέρτα. Στην τσάντα 100 μάρκα και το αντίγραφο με τη διετή σύμβαση εργασίας στο εργοστάσιο της Siemens. Και το διαβατήριο. Η μάνα είχε φτύσει αίμα μέχρι να εκδοθεί. Έτρεχε από τον Άννα στον Καϊάφα παρακαλώντας και λαδώνοντας. Τελικά τα κατάφερε. Ο δρόμος είχε πλέον χαραχτεί κι ας μην ήξερε πού θα την έβγαζε. Έπρεπε να φύγει, δεν μπορούσε να κάνει αλλιώς. Δεν υπήρχε άλλη διέξοδος στο τέλμα που έβραζε και φούσκωνε μέσα της.

Σε κάθε ιστορία, μέσα από τη δράση και τις σκέψεις των προσώπων, κυρίως όμως μέσα από τον λόγο ενός καλυμμένου αφηγητή/αφηγήτριας, αποκαλύπτεται μια νέα πτυχή ζωής. Μια νέα κάθε φορά και άγνωστη στην αρχή αλλά φωτισμένη στο τέλος ανθρώπινη περιπέτεια αποκαλύπτεται, είτε με την καταβύθιση στον εαυτό είτε με την καταβύθιση στη συνείδηση του ήρωα ή της ηρωίδας. Στο βιβλίο σκηνοθετούνται ανθρώπινες περιπέτειες μιας εντελώς σύγχρονης οπτικής και θεματολογίας, που αρχίζουν από τη δεκαετία του πενήντα και φτάνουν ώς τις μέρες μας, Οι ιστορίες του βιβλίου αποτελούν τη σύγχρονη ανθρώπινη περιπέτεια στην καθημερινότητά της. Θα πρόσθετα, σε τελική ανάλυση, και το εξής ως αναγνώστης του βιβλίου: η εκ βαθέων συνειδητή καθημερινότητα του ανθρώπινου βίου είναι ο θαυμαστός υπερήρωας του βιβλίου Ο τόπος μέσα μας. Γιατί με τη γραφή αυτή στοχεύεται ο αυθεντικός εαυτός, ο θαυμάσιος άνθρωπος, πέρα από την έμφυλη ταυτότητα, το όνομα, την ιδιότητα, την εργασία, την κοινωνική λειτουργία, την περιπέτεια, που μπορεί αυτός να έχει σε κάθε επιμέρους ιστορία. Και αυτό είναι μια ποιοτική και αξιανάγνωστη λογοτεχνία του καιρού μας.

*Καβαφικός στίχος από το ποίημα «Φωνές».

**Για την αποσπασματική λογοτεχνία, δες, Αλέξανδρου Ν. Ακριτόπουλου «Οι Παράγραφοι του Αλκιβιάδη Γιαννόπουλου, Θεωρητική και ερμηνευτική προσέγγιση», Révue des Études Neo–Helleniques N. S. 5, 2009, Daedalus, Paris–Athènes, σελ. 119-143.

*Ο Αλέξανδρος Ν. Ακριτόπουλος είναι Καθηγητής στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης Φλώρινας του ΠΔΜ, επίσης διδάσκει «Δημιουργική Γραφή» στο Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο, ενώ έχει δημοσιεύσει πολλές μελέτες και έχει εκδώσει βιβλία για τη λογοτεχνία και το ελληνικό παραμύθι. Έχει εκδώσει το μυθιστόρημα Η αληθινή ζωή ενός γυναικωνίτη (2017) και την ποιητική συλλογή Ποιήματα για μια κρίσιμη πενταετία (2018).