Από τις εκδόσεις Παρουσία (κεντρική διάθεση Αρμός, Αθήνα) κυκλοφόρησε πρόσφατα, με τον παραπάνω εντυπωσιακό τίτλο, το εξαίρετο πόνημα, με θαυμάσιο εικαστικό υλικό (πίνακες και λαμπρά οικοδομήματα), του αγαπητού Λάκωνα συναδέλφου Δημήτρη Κατσαφάνα, φιλολόγου καθηγητή, νυν επίτιμου Λυκειάρχη, και αξιόλογου συγγραφέα. Μετά τη συγκινητική αφιέρωση στον στοχαστικό άνθρωπο, στον σημερινό φοβερό αιώνα της ιστορίας, και την αποκαλυπτική ρήση του Γάλλου ποιητή Paul Valéry, για την παγκόσμια οφειλή προς την Ελλάδα, μήτρα της πνευματικής πειθαρχίας και της μεθοδικής σκέψης, ακολουθεί η πραγμάτευση του θέματος, σε δύο μεγάλες ενότητες, «Η Σχολή των Αθηνών» – Νοήματα και ιδέες στον Πλάτωνα, κατανεμημένες σε οκτώ υποενότητες. Ήδη, ο συγγραφέας στις πρώτες σελίδες, αντί προλόγου, με σαφήνεια, παραστατικότητα και επιστημονική πληρότητα, αναφέρεται στη θεματική του βιβλίου, αρχής γενομένης από την τοιχογραφία της Σχολής των Αθηνών, αριστουργηματικό επίτευγμα της ζωγραφικής, καλλιτεχνική δημιουργία του Ραφαήλ, στην περίοδο της Αναγέννησης (Renaissance), με επίκεντρο τη μεγάλη ιταλική πόλη της Φλωρεντίας.

            Αναλυτικότερα, ο συγγραφέας περιγράφει διεξοδικά το μνημειώδες έργο του κορυφαίου ιταλού ζωγράφου, γλύπτη και αρχιτέκτονα Ραφαήλ Σάντι (1483-1520), που έφυγε αρκετά νέος από τη ζωή, από τους μεγαλύτερους ζωγράφους του κόσμου· πρόκειται για την έξοχη ζωγραφική παράσταση Η Σχολή των Αθηνών (Scuola di Atene) ή Θρίαμβος της Φιλοσοφίας, που φιλοτεχνήθηκε στην Αίθουσα Υπογραφής (Stanza della Segnatura), του Βατικανού, με εντολή του Πάπα Ιουλίου Β΄.

            Στον πίνακα εικονίζονται, κατά τον W. Kranz, 58 πρόσωπα φιλοσόφων και επιστημόνων της ελληνικής αρχαιότητας (Σωκράτης, Επίκουρος, Ευκλείδης, Πυθαγόρας, Ηράκλειτος, Ζήνων, Αρχιμήδης, κ.ά.), με τους πρωταγωνιστές του ελληνικού πνεύματος, τους δύο μεγάλους Έλληνες φιλοσόφους Πλάτωνα και Αριστοτέλη, να κυριαρχούν στο κέντρο της σύνθεσης και να διαφωνούν εξερχόμενοι από μια αίθουσα, «διαφερόμενοι πρὸς ἀλλήλους». Είναι χαρακτηριστικό ότι εικονίζονται να κρατούν ο μεν Πλάτων το έργο του Τίμαιος, ή περί φύσεως, διάλογο που πραγματεύεται θέματα σχετικά με τη δημιουργία του κόσμου (μύθο της Ατλαντίδας), ο δε Αριστοτέλης τα Ηθικά που παραπέμπουν στις τρεις πραγματείες του για την ηθική: Ηθικά Νικομάχεια, Ηθικά Ευδήμεια και Ηθικά Μεγάλα. Ως εικός, γίνεται εκτενής αναφορά στην πρωτεύουσα της Τοσκάνης Φλωρεντία, λίκνο της Αναγέννησης, πατρίδα των: Δάντη, Πετράρχη και Βοκκάκιου, πνευματικό και καλλιτεχνικό κέντρο των μεγαλύτερων καλλιτεχνών της Ιταλίας Μιχαήλ Αγγέλου και Λεονάρντου ντα Βίντσι. Στη Φλωρεντία, εξάλλου, κατέφυγε η ατελεύτητη πομπή των Ελλήνων λογίων, μετά την αποφράδα ημερομηνία της άλωσης της Κωνσταντινούπολης (1453), καθώς αναφέρει ο καθηγητής μου Διονύσιος Ζακυθηνός, σύμφωνα με τον ποιητικό λόγο του Κωστή Παλαμά, στον Δωδεκάλογο του Γύφτου. Όπου πάμε, θἄβρουμε πατρίδες / και θα πλάσουμε, απ’ το Βόσπορο / χαϊδευτά συνεβγαλμένοι ώς τον Αδρία θα φωλιάσουμε στη Βενετιά, / θα ξαναριζώσουμε στη Ρώμη, / θα μας αγκαλιάση η Φλωρεντία. (Λόγος Ε΄, Ο θάνατος των αρχαίων), συμβάλλοντας στην επιβίωση του Βυζαντίου και στη δημιουργία κέντρου αντίστασης της Διασποράς, όπως οι Ιωάννης Αργυρόπουλος, Ανδρόνικος Κάλλιστος, Δημήτριος Χαλκοκονδύλης.

            Το δεύτερο μέρος της μελέτης αναφέρεται εξαντλητικά στον Κωνσταντινουπολίτη Γεώργιο Γεμιστό – Πλήθωνα (1360-1452) – ο ίδιος αντικατέστησε την τετριμμένη λέξη γεμιστός από τη συνώνυμη της αρχαίας ελληνικής πλήθω – πλήθος, πληθύς, πληθώρα – τον πλατωνικό φιλόσοφο του Μυστρά, «κόσμημα της Λακεδαίμονος», πνευματική και πολιτική προσωπικότητα της βυζαντινής αυτοκρατορίας αλλά και της παγκόσμιας ιστορίας, τον οποίο εξυμνεί για την αρετή και την παιδεία του ο μαθητής του Ερμώνυμος της Σπάρτης (πρβλ. Jean Irigoin, Γεώργιος Ερμώνυμος ο Σπάρτης, τα χειρόγραφά του και η διάδοσή του στο Παρίσι, Αθήνα 1979, μτφρ. Αναστ. Στέφος).

            Ο Πλήθων έλαβε ενεργό μέρος στη σύναξη για την Ένωση των Εκκλησιών, στην προσύνοδο της Φεράρας (1438) και στη σύνοδο της Φλωρεντίας (1439), με επικεφαλής τον αυτοκράτορα Ιωάννη Η΄ Παλαιολόγο και τον Πάπα Ευγένιο Δ΄. Ο Πλήθων αντιστρατεύθηκε στην ένωση των Εκκλησιών, υποστηρίζοντας την Ορθοδοξία, με προοπτική την εθνική υπόσταση του Γένους, και δεν την υπέγραψε, σε αντίθεση με τον Μάρκο Ευγενικό και τον Βησσαρίωνα, μετέπειτα καρδινάλιοι. Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στη Φλωρεντία, έγραψε το συνοπτικό έργο «Περὶ ὧν Ἀριστοτέλης πρὸς Πλάτωνα διαφέρεται», άλλως, Περὶ τῶν Διαφορῶν (De differentia), αναπτύσσοντας τις ιδέες για τη διαφορά πλατωνικής (νεοπλατωνισμός) και αριστοτελικής (σχολαστικής) φιλοσοφίας, μια διαμάχη ανάμεσα στις έννοιες: ιδέα – εντελέχεια, νοητός και αισθητός κόσμος, ρεαλισμός και ιδεαλισμός, που γονιμοποιούν το έδαφος της φιλοσοφικής διανόησης, ενώ, αργότερα, καθώς αναφέρει ο καθηγητής μου Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος, από την πάλη πλατωνικών και αριστοτελικών, εξήλθε νικητής ο πλατωνικός τρόπος του σκέπτεσθαι. Τη διαφωνία αυτή μεταξύ των υποστηρικτών – οπαδών των δύο φιλοσόφων ανέπλασε με τη μυθοπλαστική του ψυχή και τη παρέστησε με την ένθεη ζωγραφική του ο καλλιτέχνης Ραφαήλ, αντλώντας τις γνώσεις του από τις ανθρωπιστικές σπουδές και το δοκίμιο του Πλήθωνος. Μια διαφωνία που δικαιώνει τον διάλογο, την ελευθερία του πνεύματος, και υποβάλλει στον Ραφαήλ την ιδέα να ονομάσει το έργο του Causarum Cognitio (Γνώση των Αιτιών), που έχει δηλαδή τη δική του αυθυπαρξία και αυτοτέλεια. Έτσι, είναι άξιο προσοχής ότι τα δύο βιβλία που κρατούν οι φιλόσοφοι στα χέρια τους είναι ενδεικτικά της διαφοράς της φιλοσοφίας τους.

            Τέλος, στη σημαντική αυτή μελέτη, γίνεται λόγος για την παρουσία στη σύναξη των φιλοσόφων, στη ζωγραφική απεικόνιση του Ραφαήλ, του Πέρση αστρολόγου και σοφού Ζωροάστρη (=Ζαρατούστρα, 628-551 π.Χ.), ιδρυτή της ζωροαστρικής θρησκείας, που  εκφράζει εύγλωττα την παρουσία ανατολικών στοιχείων στην ελληνική φιλοσοφία.

            Περαίνοντας, το βιβλίο του Δ. Κατσαφάνα αποτελεί μια εκπληκτική φιλοσοφική μελέτη, που συνδυάζει περίτεχνα τον λόγιο του Μυστρά και την τέχνη του Ραφαήλ, στο μεταίχμιο πλατωνικής και αριστοτελικής φιλοσοφίας, άκρως ερεθιστικό και ενδιαφέρον για τους ειδικούς μελετητές, αλλά και το ευρύτερο αναγνωστικό κοινό με φιλοσοφικές ανησυχίες. Κρίνεται, όθεν, σκόπιμο το βαθυστόχαστο πόνημα να εμπλουτίσει τις βιβλιοθήκες όλης της χώρας (Δημόσιες και σχολικές), και, επιπρόσθετα, να διανεμηθεί στα Λύκεια (Γενικά και Τεχνικά) της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, χρηστικό βοήθημα για διδάσκοντες και διδασκομένους, ιδιαίτερα στα μαθήματα Φιλοσοφίας και Ιστορίας της Τέχνης.

            Εκφράζουμε, εκ βάθους καρδίας, ab imo pectore, τα θερμότατα συγχαρητήρια στον αγαπητό Σπαρτιάτη συνάδελφο, ευχόμενοι περαιτέρω συνέχιση της πνευματικής του δημιουργίας.