Καθώς διάβαζα το βιβλίο της Ελένης Λαδιά «Δοκίμια για τον Ντοστογιέφσκι», μια λέξη επανερχόταν διαρκώς στο μυαλό μου: ‘’Συνάντηση’’. Όχι, όμως, οποιαδήποτε συνάντηση. Αλλά αυτή που κατορθώνει να υπερβαίνει και να καταργεί τον χρόνο και τον χώρο και να ενώνει διαφορετικούς ανθρώπους από διαφορετικές εποχές μέσα στην κοινή βιωμένη εμπειρία ενός συμπυκνωμένου παρόντος που ενέχει το ΟΛΟΝ. Τέτοιες συναντήσεις κατορθώνει η Τέχνη. Άρα και η λογοτεχνία. Είναι οι συναντήσεις ενός κοινού παρονομαστή, μιας διαχρονικά κοινής περιπέτειας. Της δικής μας, της ανθρώπινης περιπέτειας. Μια τέτοια συνάντηση αναγνώρισης βαθύτερου εαυτού είχα με τον Ντοστογιέφσκι, όχι στα χρόνια της νιότης μου όταν τον πρωτοδιάβασα, θαύμασα και προσπέρασα αλλά πολύ αργότερα, όταν ο βιωμένος χρόνος μου άνοιξε σε εμπειρίες ζωής, τραύματα, χαρές και οδύνες οπότε ‘’μπήκε στη ζωή μου’’ ως Αγαπημένος. Μια τέτοια συνάντηση είχα και με την Ελένη Λαδιά όταν την πρωτοδιάβασα και μπήκε κι αυτή στη ζωή μου την ίδια περίπου εποχή με εκείνον.
Και μια τέτοια πολύτιμη συνάντηση είναι και αυτό το βιβλίο για μένα. Παρά τον τίτλο που παραπέμπει σε βιβλίο θεωρητικό, τα «Δοκίμια για τον Ντοστογιέφσκι» δεν είναι ένα θεωρητικό βιβλίο. Είναι μια υπέροχη, λογοτεχνική περιπλάνηση στα άδυτα και τις περιπέτειες της ανθρώπινης ψυχής. Αναλύοντας τον Άνθρωπο μέσα από τους ήρωες του Ντοστογιέφσκι η Ελένη Λαδιά καταγράφει την διαδρομή του ψυχολογικού ανθρώπου, του εξαντλητικά πολλές φορέςαυτοαναλυόμενου και ομφαλοσκοπηκού, στην πορεία του και την προσπάθειά του να βγει από τα σκοτάδια του, την μοναξιά του, άλλοτε την εγκεφαλικότητά του ή τις εμμονές του, στο φως της ζωής και να μετατραπεί από ψυχολογικό σε πνευματικό άνθρωπο.Την ενόραση, τη σοφία, τη γνώση με την οποία χαρτογραφεί ο Ντοστογιέφσκι την ανθρώπινη ψυχή μέσα από τους ήρωές του, την γνωρίζουμε. Αυτό που συναντάμε σ’ αυτό το βιβλίο είναι πόσο βαθιά και πολύτιμη γίνεται αυτή η χαρτογράφηση μέσα από την ενόραση, τη σοφία και τη γνώση της συγγραφέως.
Έτσι λοιπόν συναντάμε τον Ορντίνωφ, εγκλωβισμένο στον πλασματικό κόσμο μιας εγκεφαλικής ζωής και στην αδράνεια του στοχασμού και της ποίησης, να ‘’σκοντάφτει’’ πάνω στην αντικειμενική ζωή. Να επιχειρείται να γίνει ο έρωτας το όχημα διαφυγής προς την πραγματική ζωή, το εργαλείο γείωσης του ανθρώπου και να αποτυγχάνει αφού δεν μπορεί να βιωθεί και να σαρκωθεί σε ένα παρόν και σε μια αντικειμενική πραγματικότητα. Έτσι ο έρωτας, αφού συγκρουσθεί με την μνήμη και το παρόν, αφού βιωθεί ως πόνος και αδιέξοδο της ύπαρξης, επιστρέφει στην ασφάλεια της μοναχικότητας και του ερμητικά κλειστού κόσμου.
Συναντάμε τον Ιβάν Καραμάζωφ με την αναίτια, προϋπάρχουσα, υπαρξιακή ενοχή του, ένα πρόσωπο επίσης μοναξιασμένο και εγκλωβισμένο σε σχισματικές εμμονές. Και πάλι η περιπλάνησή του στον πραγματικό κόσμο προκαλεί πόνο, μεγαλύτερες ενοχές και ο άνθρωπος αποσύρεται στον ασφαλή κόσμο της πλούσιας εσωτερικότητας. Το απίστευτου ψυχολογικού βάθους απόσπασμα που ακολουθεί, φανερώνει τόσο την γνώση για τα μυστικά της ανθρώπινης ψυχής από τον Ντοστογιέφσκι όσο και από την Ελένη Λαδιά: «Μια απλή σκηνή που φαντάζομαι πως θα έχει συμβεί σε όλους μαςείναι υψίστης ψυχολογικής σημασίας στους αδελφούς Καραμάζωφ. Ο Ιβάν εκνευρισμένος από την αλαζονεία του υπηρέτη πως είναι ισότιμοι και ισάξιοι, τον έβριζε στον εσωτερικό του μονόλογο. Η σκηνή αξίζει να περιγραφείμε τα λόγια του Ντοστογιέφσκι: ‘’Ο Ιβάν Φιοντόροβιτς άρχισε να τρέμει: Κάνε πέρα κάθαρμα, σιγά μην είμαστε φιλαράκια, βλάκα! έκανε να του πετάξει, μα προς μεγάλη του κατάπληξη, από το στόμα του βγήκε κάτι εντελώς διαφορετικό.‘‘Ο πατερούλης κοιμάται ή έχει ξυπνήσει;’’ – είπε ήρεμα και ταπεινά, αναπάντεχα και γι΄ αυτόν τον ίδιο, κι επίσης εντελώς αναπάντεχα κάθησε στο παγκάκι’’.
Τί συνέβη άραγε και έγινε αυτή η μεταστροφή; ο φόβος πως υβρίζοντας τον κατώτερό μας, ανιχνεύουμε ένα τμήμα της σκοτεινής πλευράς του εαυτού μας, ή εδώ λειτουργεί το ψυχολογικό εναντιοδρομικό γεγονός, που σημαίνει πως όταν κορεσθεί η μία πλευρά, βγαίνει το αντίθετό της;»1
Δεν δίνεται απάντηση και πολύ σωστά κατά την γνώμη μου, αφού οποιαδήποτε απάντηση θα περιόριζε το ίδιο το βάθος του ψυχολογικού γεγονότος και της πολυσημίας του.
Συναντάμε το εκπληκτικής σύλληψης πρόβλημα του 4ου στους Καραμάζωφ, τον σκοτεινό Σμερντιάκωφ, την κατώτερη, ασύνειδη πλευρά, την σκιά του που καλείται ο άνθρωπος να κατανοήσει και να συμφιλιωθεί μαζί της προκειμένου να σταματήσει το μαρτύριό του και να ησυχάσει.
Συναντάμε τον ματαίως περιπλανώμενο άνθρωπο, τον αλήτη με την αρχαία σημασία, «φυγάς θεόθεν και αλήτης», τον μοναξιασμένο μέσα στο Σύμπαν, ταλαίπωρο άνθρωπο.
Τον ονειροπόλο άνθρωπο που παραπαίει ανάμεσα στην αλήθεια και το όνειρο.
Τον άνθρωπο που αναζητά την αλήθεια σύμφωνα με τον νόμο και όχι την φύση. Τον Ρασκόλνικωφ με την θεωρία του για τους εκλεκτούς και τους κοινούς, αυτήν του χαρισματικού Ενός να βγει στην ολότητα και να γίνει κοινωνικό ον.
Πώς καταφέρνει, όμως, ο Ντοστογιέφσκι να καταβυθιστεί στην άβυσσο της ψυχής των ανθρώπων, να καταλάβει, να περιγράψει, να κατανοήσει τόσο διαφορετικούς τύπους, να ζήσει τόσο διαφορετικές ζωές; Η εξήγηση που δίνει η Ελένη Λαδιά είναι τόσο αληθινή μέσα στην μεταφυσική της διάσταση και τόσο μεστή λογοτεχνικά: «Αυτό κρίνεται μόνον με μυθολογικά πρότυπα. Ο Ντοστογιέφσκι είναι ο σύγχρονος Ζαγρεύς, ο μεγάλος κυνηγός, όπως κάποτε ήταν ο Διόνυσος – Ζαγρεύς. Με κάποιον ανεξήγητο και για τον ίδιο τρόπο, ο συγγραφεύς κατέβαινε στην άβυσσο της συλλογικής ψυχής και θήρευε. Τα θηράματά του ήταν πρόσωπα βασανισμένα, ημίτρελλα, όλων των κοινωνικών τάξεων και ιδεόπληκτα, κι ο Ντοστογιέφσκι είχε την θεόθεν ή δαιμονόθεν αποστολή, να τα φέρει στην επιφάνεια της ζωής και να τα παρουσιάσει στους αναγνώστες του. Κι εκείνα ποτισμένα από την υποχθόνια άβυσσο και θερμαινόμενα από την γήινη ατμόσφαιρα, παρέμειναν όχι μόνον στα βιβλία του αλλά πέταξαν σε όλα τα μήκη και τα πλάτη, με όνομα και ταυτότητα. Όλοι οι ήρωές του από τους πιο μεγάλους μέχρι τους πλέον ασήμαντους έγιναν επώνυμοι με την σφραγίδα της ντοστογιεφσκικής μεγαλοφυίας».2
Να πώς αυτοί οι ήρωες γίνονται πραγματικοί και από την περιοχή του φανταστικού αποκτούν υπόσταση και αυτονομία, γίνονται ήρωες της πραγματικής ζωής. Παραμένουν, όπως λέει η Ελένη, στη ζωή μας ως αναφορά, ως σκέψη, ως ανάμνηση ή ως προβολή μελλοντικών πράξεων: «Αυτό που δεν υπήρχε αλλά το αγάπησαν οι άνθρωποι, έγινε γνήσιο. Αυτό το ενυπόστατο οφείλεται στην πίστη και την αγάπη των ανθρώπων».
Θέλω να κλείσω με μια ακόμη συνάντηση. Εκεί που συναντιούνται τα λόγια του Αγαπημένου συγγραφέα με τις λέξεις της αγαπημένης συγγραφέως και με θέμα, φυσικά, την αγάπη: «Αλλά πώς να την ξεχνούσε; Ο ονειροπόλος με την μεγάλη καρδιά και την χωρίς ζηλοτυπία έρωτα, όπως οι περισσότεροι ήρωες του Ντοστογιέφσκι, υποσχέθηκε στον εαυτό του πως δεν θα άφηνε καμία πικρία του να σκοτεινιάσει την ‘’ολόφωτη’’ ευτυχία της αγαπημένης του. Στην Νάστιενκα άλλωστε όφειλε αυτήν την λιγοστή αλλά θαυμάσια πραγματικότητα, που έκανε τις νύχτες του λ ε υ κ έ ς από διαύγεια και ζωή. Έζησε μαζί της στιγμές αληθινής ευτυχίας! Μαζί της άφησε έστω και για λίγο τον χώρο των ονειροπολημάτων του.
‘’Θεέ μου! Μια ολόκληρη στιγμή ευτυχίας! Μα τάχα αυτό δεν είναι αρκετό ακόμα και για μία ολόκληρη ανθρώπινη ζωή;’’»3
Σ’ ευχαριστώ, Ελένη, για όλες τις συναντήσεις που μου χάρισες μέχρι τώρα και ανυπομονώ για όλες αυτές που θα ‘ρθουν.
Ελένη Λαδιά, «Δοκίμια για τον Ντοστογιέφσκι», Αρμός, 2020, σελ.115-116
