Κατ’ αρχάς: Ποιος είναι ο Κωνσταντίνος Θρ. Μάνος;

Όπως προκύπτει από τον πολύ ενδιαφέροντα Πρόλογο του Περιφερειάρχη Κρήτης Σταύρου Φ. Αρναουτάκη, αλλά και από τα στοιχεία που παραθέτουν   οι δύο επιμελητές του τόμου,   με τον τίτλο «Διατί βιάζεσαι, παιδί μου, και θέλεις να τα κάμης όλα μαζί;», Νικόλαο Ε. Παπαδογιαννάκη και Ελπινίκη Νικολουδάκη – Σουρή, ο Κωνσταντίνος Μάνος είναι μία εμβληματική προσωπικότητα που έζησε στο μεταίχμιο του 19^ου  και 20^ου αιώνα. Ήταν πρωτότοκος γιος του Θρασύβουλου Μάνου και της Ρωξάνης Μαυρομιχάλη, με τριπλή καταγωγή από το Βυζάντιο, τη Μολδοβλαχία και τη Μάνη. Οι πρόγονοι είχαν έρθει στην Κωνσταντινούπολη από την  Γένουα της Ιταλίας,  τον 13ο -14ο αι.  και είχαν επιδοθεί στο εμπόριο γούνας, αλλά και στα γράμματα. Ο πρόγονός του Μανωλάκης Μάνος είχε ιδρύσει την Πατριαρχική Σχολή της Κωνσταντινούπολης, καθώς και άλλες στην Καστοριά, Χίο, Άρτα, Ανατολικό. Η οικογένεια έκανε πολλές ευεργεσίες και μέσω επιγαμιών συνήψε συγγενικούς δεσμούς με όλες τις επιφανείς οικογένειες του Φαναρίου και των ηγεμονιών. Ο πατέρας του Θρασύβουλος ανδραγάθησε στον Κρητικό Αγώνα, συνελήφθη, φυλακίστηκε, ελευθερώθηκε και πολέμησε στον ατυχή πόλεμο του 1897. Επιστρέφοντας στην Αθήνα παντρεύτηκε τη Ρωξάνη θυγατέρα του Ιωάννη Σούτσου και Ελένης Καρατζά και απέκτησε δυο γιους, τον Κωνσταντίνο και τον Πέτρο.

Ο Κωνσταντίνος Μάνος (1869-1913) ήταν ατρόμητος μπροστά στον κίνδυνο, μαχητικός με τη γλώσσα, ευαίσθητος με το τοπίο και την Ιστορία από όπου εμπνεύστηκε και έγραψε ποιήματα αγάπης για την Ελλάδα, όπως «Η κατάρα της Αθηνάς» (προφανώς έχει στον νου το ομώνυμο ποίημα του Μπάιρον, γρ. 1811) και «Διόνυσος» (ίσως επηρεασμένος από τον Σικελιανό). Οι επιμελητές κάνουν λόγο και για την Ελληνικότητα, όπως αυτή προβάλλεται στο έργο του Μάνου και η οποία εξελίχτηκε στη συνέχεια με τους ποιητές της γενιάς του τριάντα.

Ο Μάνος διατηρεί αλληλογραφία με τους ομοτέχνες του της γενιάς του 1880, παίρνει μέρος και κερδίζει τον πρώτο έπαινο στον Φιλαδέλφιο Διαγωνισμό το 1889, γίνεται δάσκαλος της Ελισάβετ το 1893, αλλά το πρωτόκολλο τον στενοχωρεί και αποχωρεί, επιστρέφει στην Ελλάδα, ιδρύει τον Αθλητικό Όμιλο Αθηνών, συμμετέχει δραστήρια στην Επιτροπή οργάνωσης των Ολυμπιακών Αγώνων και φέρει τον τίτλο του Μέγα Αλυτάρχη, τίτλο καταγόμενο από την αρχαιότητα.

Οι δύο Επιμελητές, Παπαδογιαννάκης και Νικολουδάκη, μάς ενημερώνουν, επίσης, ότι, επειδή το υλικό είναι πολύ, ο παρών τόμος περιλαμβάνει κείμενα με κριτήρια χρονολογικά, τα οποία, φυσικά, αφορούν την πρώτη περίοδο της δημιουργίας του Μάνου. Το δυσάρεστο είναι ότι από τον θάνατό του και έπειτα σποραδικά μόνο ακούγεται το όνομά του στις Ιστορίες Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, είτε στις αναζητήσεις της Γενιάς του 1880 είτε στους Αγώνες του για τη Δημοτική. Κι ακόμα δεν γνωρίζαμε ότι με τα ποιήματα του στα γαλλικά και στα γερμανικά άνοιγε παράθυρα για την  Ελληνική Ποίηση προς την Ευρώπη.  Στη βιβλιογραφία επίσης ελάχιστες είναι οι αναφορές∙ μία στην Νέα Εστία του 1941,  μία διάλεξη του Κ.Ε. Μητσοτάκη το 1952, μια ανακοίνωση το 1986 στο Στ΄ Διεθνές Κρητολογικό Συνέδριο, μια μονογραφία, λίγα χρόνια αργότερα, για το Γλωσσικό Ζήτημα και μία αναφορά το 2004, με αφορμή τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Επομένως, η ανακίνηση του ενδιαφέροντος για τον Μάνο από τον  Παπαδογιαννάκη και την Νικολουδάκη όχι μόνο απαραίτητη ήταν αλλά και συγκινητική. Τα εύσημα αρμόζουν και στον  απόγονο, τον Αλέξανδρο  Μάνο, ο οποίος φρόντισε το ταλαιπωρημένο από πολλές ατυχίες αρχείο, το οποίο διατήρησε, φρόντισε, τακτοποίησεμετά την τελευταία του κακοποίηση από τους διαρρήκτες στη βίλα όπου φυλασσόταν. Οι φιλόπονοι  επιμελητές εκφράζουν τις ευχαριστίες τους σε όλους εκείνους που τους συνέδραμαν στην προσπάθειά τους, έργο τιμής για τους ίδιους αλλά και υποχρέωση κάθε Κρητικού  και κάθε Έλληνα.

Ο τόμος, περιλαμβάνει  το «Αρχείο Κωνσταντίνου Μάνου- Κείμενα» (Το αρχείο, Νεανικές Αναμνήσεις, Το Ημερολόγιο της Ελισάβετ, Ο Κ. Μ. και οι Ολυμπιακοί Αγώνες), «Κείμενα για τον Μακεδονικό Αγώνα, την Ελληνική Παιδεία και το Γλωσσικό Ζήτημα» (Αναφορά προς το Υπουργείο Εξωτερικών, Έκκληση και Έκθεση του Ίωνος Δραγούμη για τη δημιουργία σχολής διδασκάλων στις αλύτρωτες επαρχίες του Ελληνισμού,  Πρακτικά της Βουλής από τη συνεδρίαση της 26^ης Φεβρουαρίου 1911 και Αγόρευση του Κωνσταντίνου Μάνου), «Το Λογοτεχνικό Έργο» του (Λόγια της Καρδιάς, Τα τραγούδια μου, Ανέκδοτα ποιήματα και πεζά, Το [Σχεδίασμα Γραμματικής της Κοινής δημοτικής]), «Οι Επιστολές».  

Από το «Αρχείο», πέραν των βιογραφικών,  πληροφορούμαστε για τη μεγάλη κληρονομιά από τον θείο του Αλέξανδρο Σούτσο, την οποία διέθεσε για την υπόθεση της Κρήτης, για τα ταξίδια του -Κωνσταντινούπολη, Βουκουρέστι, Βιέννη, Τριέστι, Κέρκυρα, Μπρίντεζι, Φότζια, Τορίνο, Παρίσι , Λονδίνο- για την αναζήτηση χρυσού στην Αλάσκα, για τη συμμετοχή του στον Μακεδονικό Αγώνα, την μετάφραση της Αντιγόνης, σχέσεις με τον πρίγκιπα Γεώργιο και τον Ελευθέριο Βενιζέλο, συμμετοχή στην επανάσταση του Θέρισου, την παρουσία του στην πολιτική σκηνή, την εκλογή του το 1907 με μεγαλύτερο αριθμό ψήφων και από τον Βενιζέλο. Ο Μάνος που βιαζόταν «να τα κάμη όλα μαζί» σκοτώθηκε με το αεροπλάνο που κυβερνούσε ο εξάδελφός του σε αναγνωριστική πτήση πάνω από τον Λαγκαδά στις 4/17 Απριλίου 1913, κατά την ελληνοβουλγαρική σύγκρουση.

Με τους λογοτέχνες της γενιάς του 1880 αγωνίστηκε για τη Δημοτική γλώσσα, συνοδοιπόρησε με  τα νέα ρεύματα, έδειξε το ταλέντο του στην ποίηση, επαινέθηκε όπως ήδη είπαμε, αξιοποίησε την ελληνική παράδοση, πράγμα που συνιστούσε ο Νικόλαος Πολίτης. Ο Παπαδογιαννάκης και η Νικολουδάκη  παραθέτουν τα έργα, σχολιάζουν, κρίνουν και αξιολογούν.  Ακόμα, δίνουν πληροφορίες για τις νεανικές του φιλίες, τις επαγγελματικές φιλοδοξίες και τα απαραίτητα κείμενα.  

«Το Ημερολόγιο της Ελισάβετ», γράφτηκε αναφέρεται στο διάστημα  από τον Φεβρουάριο μέχρι τον Απρίλιο του 1893 και περιέχει πληροφορίες για την εμβληματική αυτοκράτειρα, η οποία δεν μπορούσε να αντέξει το ασφυκτικό πρωτόκολλο των ανακτόρων, όπως και ο ίδιος ο Μάνος και έτσι η θητεία του πλάι της ήταν τόσο σύντομη. Το έργο του δασκάλου της ανέλαβε ο Κωνσταντίνος Χρηστομάνος. Η «Σίσσυ», όπως την ξέρουμε όλοι από το σινεμά, μετά από ένα γαλαζοαίματο γάμο και θανάτους παιδιών της,  ζήτησε τη γαλήνη στην Ελλάδα, στην ελληνική γλώσσα και λογοτεχνία. Η δημοσίευση του Ημερολογίου όμως προξένησε αντιδράσεις στην αυστριακή Αυλή και απαγορεύτηκε η κυκλοφορία του. Τη γαλλική μετάφραση εκπόνησε ο Maurice Barrés και στα ελληνικά ο Παύλος Νιρβάνας. Όπως τονίζει ο Τ. Άγρας, το Ημερολόγιο παρουσιάζει την ανθρώπινη πλευρά της θρυλικής «Σίσσυ», την αντιδραστικότητα και ιδιορρυθμία της. Της  άρεσε η ιππασία, οι μοναχικοί περίπατοι, τα ταξίδια στις θάλασσες του Νότου. Η επιλογή της Κέρκυρας για να χτίσει το «Αχίλλειον» ήταν ιδανική. Ανάμεσα στους ανθώνες στήθηκαν τα  αγάλματα του Χάινε, του Σαίξπηρ και του Μπάιρον, ενώ οι προτομές του βρίσκονταν πάνω στο γραφείο της μαζί με του Ομήρου τον οποίο διάβαζε με πολύ αγάπη. Ιδιαίτερη σημασία και συχνή αναφορά γίνεται στο χτένισμα της Ελισάβετ, το οποίο γίνεται τελετουργικά κάθε πρωί και οποίο διαρκεί μία ώρα. Τα μαλλιά της άγγιζαν το πάτωμα! Παρεκκλίνοντας  από το πρωτόκολλο, καλούσε τον Αυτοκράτορα με σφύριγμα. Καταγράφονται λεπτομερείς περιγραφές αιθουσών, πατωμάτων, επίπλων πινάκων στους τοίχους και συμπεριφορών. Η κρεβατοκάμαρα είχε διακοσμηθεί σαν το  Όνειρο καλοκαιρινής νύχτας.  

Ακολουθούν τα αφορώντα τους Ολυμπιακούς Αγώνες και τα  κείμενα για τον Μακεδονικό Αγώνα, τα λογοτεχνικά έργα, και με ιδιαίτερο ενδιαφέρον διαβάζουμε τις απόψεις του για το Τεχνολογικόν και Φωνολογικόν μέρος στο Σχεδίασμα Γραμματικής, πράγμα που δείχνει πόσο εμπεριστατωμένη άποψη έχει για τους τόνους, τα πνεύματα, τη στίξη, την προφορά και άλλα. Στις Επιστολές (σελ. 282-435) θα δούμε τον αγώνα τους με επιφανείς εφ’ όλης της ύλης των ενδιαφερόντων του. Ο τόμος συμπληρώνεται από πλούσιο φωτογραφικό υλικό, το οποίο υποστηρίζει τα κείμενα. Τέλος, κατάλογοι θεμάτων και ονομάτων, άπειροι υποσελίδιοι σχολιασμοί με πληθώρα υποστηρικτικού υλικού,  χειρόγραφες επιστολές, ποιήματα και άλλα κείμενα, πλούσια βιβλιογραφία, ολοκληρώνουν το σπουδαίο αυτό έργο, το οποίο τιμά την Ελλάδα και τα ελληνικά γράμματα, την Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνης, το Εργαστήριο Μελέτης Γλώσσας και Λογοτεχνίας στην Εκπαίδευση Π.Τ.Δ.Ε. του Πανεπιστημίου Κρήτης και τους Επιμελητές Νικόλαο Ε. Παπαδογιαννάκη και Ελπινίκη Νικολουδάκη – Σουρή που το έφεραν εις πέρας. Να μην παραλείψουμε να αναφέρουμε τα εξώφυλλα με τις ιστορικές φωτογραφίες και ειδικά τη φωτογραφία πορτρέτο του αριστοκράτη, λεβεντογεννημένου, ευγενούς και ωραίου Έλληνα,  Κωνσταντίνου Μάνου.