Ο Οδυσσέας Ελύτης γράφει στα 1969 το ποίημα «Θάνατος και Ανάστασις Κωνσταντίνου Παλαιολόγου» στη Δεύτερη Σειρά της συλλογής Τα Ετεροθαλή. Από το «τρισυπόστατο» σκοτεινό ποίημα επιλέγω στίχους.
Ι:
Έτσι καθώς εστέκονταν ορθός μπροστά στην Πύλη κι άπαρτος μεσ’ στη λύπη του
ΙΙ:
Θε μου και τώρα τι Που ’χε με χίλιους να παλέψει χώρια με τη μοναξιά του…
«Μεσημέρι από νύχτα – όλ’ η ζωή μια λάμψη!» φώναξε
κι όρμησε μεσ’ στο σωρό σύρνοντας πίσω του χρυσή γραμμή ατελεύτητη
κι αμέσως ένιωσε ξεικινημένη από μακριά η στερνή χλομάδα να τον κυριεύει.
ΙΙΙ:
Τώρα καθώς του ήλιου η φτερωτή ολοένα γυρνούσε και
πιο γρήγορα οι αυλές βουτούσαν μέσα στον χειμώνα κι
έβγαιναν κάλι κατακόκκινες απ’ τα γεράνια….
Κόρες παρθένες φέγγοντας η αγκαλιά τους ένα θερινό
ξημέρωμα φρέσκα βαγιόφυλλα και της μυρσίνης της ξε-
ριζωμένης των βυθών σταλάζοντας ιώδιο, τα κλωνάρια
Του ’φερναν Ενώ κάτω απ’ τα πόδια του άκουγε στη
μεγάλη καταβόθρα να καταποντίζονται πλώρες μαύρων
καραβιών τ’ αρχαία και καπνισμένα ξύλα όθε με
στυλωμένο μάτι ορθές ακόμη Θεομήτορες επιτιμούσανε
Αναποδογυρισμένα στις χωματερές αλόγατα σωρός τα
χτίσματα μικρά μεγάλα θρουβαλιασμός και σκόνης άναμμα
μεσ’ στον αέρα
Πάντοτε με μια λέξη μεσ’ στα δόντια του άσπαστη κειτάμενος
Αυτός
Ο τελευταίος Έλληνας!
Με λίγη προσοχή, με περισσότερη αφαίρεση και άλμα μέγα, θα δούμε ότι ο πρώτος στίχος «Έτσι καθώς εστέκονταν ορθός μπροστά στην Πύλη κι άπαρτος μες στη λύπη του» είναι ολοφάνερο πως παραπέμπει στον Ιησού, όταν τον προσάγουν στο Πραιτώριο. Δεύτερον, θυμίζει την αποθέωση του Ανθυπολοχαγού στο Άσμα Ηρωικό και Πένθιμο για τον Χαμένο Ανθυπολοχαγό της Αλβανίας, όπου λουλούδια αγοροκόριτσα τον ραίνουν. Επαναλαμβάνεται εδώ με «Κόρες παρθένες φέγγοντας η αγκαλιά τους», που «Του ’φερναν φρέσκα βαγιόφυλλα» και «κλωνάρια Μυρσίνης», ενώ γύρω του η καταβόθρα καταπίνει «Αναποδογυρισμένα στις χωματερές αλόγατα», «καράβια» και «χτίσματα μικρά μεγάλα», «θρουβαλιασμό και σκόνης άναμμα μεσ’ στον αέρα». Το όλο σκηνικό συντίθεται από γνωστές σκηνές βυζαντικών εικόνων, Εις Άδου Κάθοδον αλλά και Ανάστασης, όταν ανοίγει η γη για να αναστηθεί Εκείνος, αφήνοντας κάτω μια ανάλογη καταβόθρα και θρουβαλιασμό και σκόνης άναμμα μεσ’ στον αέραˑ με άλλα λόγια όλα έρχονται τα πάνω κάτω. Θα μπορούσαμε, ακόμα, να προσθέσουμε και μια ιδέα Κόλασης του Δάντη ή Δευτέρας Παρουσίας από τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο, τον οποίον πολύ συχνά ο Ελύτης αναφέρει στα γραπτά του. Τέλος, δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε πως με την εικόνα του Ιησού στο νου του, στήνει τον «Λευτέρη», στο Ανάγνωσμα Τέταρτο, «Το οικόπεδο με τις τσουκνίδες», εικόνα και συμπεριφορά ίδια με του στεκάμενου ορθού μπροστά στην Πύλη κι άπαρτου μες στη λύπη του. Προφανώς πρόκειται για την Πύλη του Αγίου Ρωμανού, όπου αγωνιζόταν ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος.
Β΄
Ο χρόνος τρέχει. 1982
Τα Υπουργεία Πολιτισμού Ελλάδος και Γαλλίας
ΕΠΙΔΑΥΡΟΣ 1982
Η Φιλαρμονική Ορχήστρα της Γαλλικής Ραδιοφωνίας
με τη συμμετοχή
της Χορωδίας της Εθνικής Λυρικής Σκηνής
στην
Συμφωνία αριθμ. 9 του Μπετόβεν
Μουσικοί 7 Μεσογειακών Χωρών
στο
Σεπτέτο του Μπετόβεν
Κυριακή 25 του Μάη 1982
Η Συναυλία δίνεται στα πλαίσα του συνεδρίου
«Η ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΤΟΥ ΠΑΝΤΑ ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΗΜΕΡΑ»
(Αυτό είναι το πρόγραμμα της 25ης Μαΐου 1982 που βρέθηκε στα χαρτιά μου)
Εκείνη η ημέρα «ήτανε ζεστή και ποιητική» και το αρχαίο στάδιο «ένα θριαμβικό κατόρθωμα της τέχνης», όπως λέει ο Καβάφης για τα ανάλογα της Αλεξάνδρειας στο ποίημα «Αλεξανδρινοί βασιλείς». Το θέατρο κατάμεστο, καρφίτσα να μην πέφτει. Και φτάνει Εκείνη, τελευταία, και μπαίνειˑ η Μελίνα, με ένα κατάλευκο μακρύ φόρεμα και ένα κόκκινο φουλάρι, χυμένο στον ένα ώμο μέχρι κάτω στο έδαφος. Και σηκώθηκε όρθιο όλο το θέατρο κι αυτή χαιρετούσε, έτσι όπως ήξερε, γόησσα και γητεύτρα. Ξεσήκωσε το θέατρο όλο και όλοι σφύριζαν και χειροκροτούσαν κι επευφημούσαν «Μελίνα»! «Μελίνα»! «Μελίνα»! … και ήταν η Μελίνα στην πιο καλή της ώρα, και ήταν σαν πολιτική η γιορτή, ακριβώς όπως στους «βασιλείς» και η Μελίνα ήταν το φως για το οποίο μιλάει τον «Ύμνο στη Χαρά» ο Σίλλερ στου Μπετόβεν την 9η Συμφωνία που παίχτηκε εκείνη την ημέρα. Γιατί η πολιτική παράταξη, με την οποία είχε εκλεγεί η Μελίνα ήταν ο Μεσίας που θα ένωνε τα αντίθετα και θα έφερνε τη δικαιοσύνη στον τραυματισμένο από πολλά ελληνικό λαό.
Πέρασαν από εκείνη την ημέρα 38 χρόνια. Έγιναν πολλά και αποδείχτηκε «τι κούφια λόγια ήσανε αυτές οι βασιλείες». Η Μελίνα όμως ήταν θεά, divina, grande diva, «αίμα των Λαγιδών» και, τηρουμένων των αναλογιών, ό,τι η Ανίτα Έκμπεργκ στα νερά της Φοντάνα ντι Τρέβι ή στο «γάλα» του Φελίνι.
Ο «Ύμνος στη Χαρά» του Σίλλερ και η «9η Συμφωνία» του Μπετόβεν που την συμπεριέλαβε, έναν στόχο είχε: τη συμφιλίωση των λαών μετά το αιματοκύλισμα των ναπολεόντειων πολέμων. Για την εποχή μας και τον τόπο μας σήμαινε Ειρήνη στη «ΜΕΣΟΓΕΙΟ ΤΟΥ ΠΑΝΤΑ ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΗΜΕΡΑ».
Γ΄
Σήμερα, ο πληθυσμιακά ισχυρός γείτων, ο πολιτισμικά αχίτων, απειλεί, με όποιον τρόπο μπορεί, να καταπιεί του αδύνατου το δίκιο, γιατί το δίκιο, όπως αρχαίος νόμος ορίζει, ανήκει σ’ αυτόν που έχει τη δύναμη να το επιβάλει. Και τη δύναμη σήμερα, έχει αυτός, ο οποίος ούτε τον Σίλλερ έχει υπόψιν του ούτε ποίηση διαβάζει ούτε τον Μπετόβεν ακούει. Αυτός που θέλει να αναβιώσει την παλιά τρομερή (κυριολεκτικά) δόξα του, διαβάζει το κοράνι στην Αγιά Σοφιά και το Μπλε Τζαμί ζηλεύει.
«Ιδού έρχεται ο Αβαδδών ιδού έρχεται ο Απολλύων»
Και τότε ακούστηκε η φωνή Εκείνου:
«Κείνος που αδίκησε ας αδικήσει ακόμη . Κι ο βρωμιάρης
