Οι Λεσβογραφίες του Αγώνα είναι μια πολύ σημαντική  έκδοση και από άποψη ύλης -χαρτί, χρώματα,  εκτύπωση, εικόνες- και από άποψη περιεχομένου. Εικοσιένα κείμενα,  λογοτεχνικά και ιστορικά,  μπαίνουν στον χορό των επετειακών και δηλώνουν το «παρών» στην επέτειο το μεγάλου γεγονότος.

Ισοδυναμία των ιστορικών με τα λογοτεχνικά κείμενα δεν υπάρχει. Ένα μόνο είναι το καθαρά ιστορικό, αυτό του Γιάννη Κωνσταντέλλη, με τίτλο  «Δρόμοι της Επανάστασης» και τα υπόλοιπα είκοσι είναι λογοτεχνικά. Λογοτεχνικά, αλλά υφασμένα με ιστορία, με αλήθεια, με γεγονότα,  τα οποία φαντάζουν μυθικά, όπως μυθικός φαντάζει και ο αγώνας τους. Όλοι οι πρωταγωνιστές είναι πραγματικοί αλλά και τυλιγμένοι με την αχλύ του μύθου που η ευκαιρία της επετείου επανέφερε στη μνήμη μας, ήρωες των οποίων το όνομα βρίσκεται στα αρχεία αλλά με τους οποίους δεν προλαβαίνει να ασχοληθεί η επίσημη ιστορία. Άλλωστε η ιστορική αφήγηση είναι κυρίως οριζόντια και ευθύγραμμη: Γεγονός, τόπος και χρόνος, πρωταγωνιστές και αριθμοί. Η άλλη όμως, η λογοτεχνική, είναι κάθετη και ως τέτοια στέκεται και στα δευτερεύοντα πρόσωπα, τα αφανή, τα οποία με τη δράση τους συγκινούν περισσότερο και κινούν το ενδιαφέρον για περαιτέρω μελέτη της ιστορίας.

Και αρχίζω από το άρτια τεκμηριωμένο εισαγωγικό κείμενο του Δρ. Παναγιώτη Στυλ. Σκορδά που είχε την ιδέα, τον συντονισμό και την επιμέλεια για τον τόμο που εξέδωσαν οι πάντα εξαιρετικές εκδόσεις Μύθος.  

Στο κείμενο του Σκορδά βρίσκουμε τους λόγους για τους οποίους η Λέσβος ήταν δύσκολο να επαναστατήσει, λόγοι κυρίως γεωγραφικοί, οι οποίο συνεπάγονται πλήθος άλλων. Έτσι, αν και για την Λέσβο το 1912 είναι ορόσημο, οι Λέσβιοι έλαβαν μέρος στον αγώνα και υπάρχουν ακόμα απόγονοι αυτοπτών μαρτύρων από τις τουρκικές βιαιοπραγίες.

Από τους ιστορικούς ο Γιάννης Κωνσταντέλλης  παρουσιάζει συνοπτικά την ιστορία της Λέσβου, τα σημαντικότερα γεγονότα και τα πρόσωπα που πρωταγωνίστησαν από την κατάκτηση μέχρι  την απελευθέρωσή της. Ήτοι από την 1^η Σεπτεμβρίου  (σαν σήμερα που γράφω) του 1462, όταν φθάνει ο οθωμανικός στόλος στη Μυτιλήνη και το νησί ερημώνεται από τον ακμαίο πληθυσμό του και μένουν πίσω οι χειρώνακτες που ζουν σε κατάσταση δουλοπαροίκων. Σε χφ της Αγιάσου μαθαίνουμε για το «αθλίως διάγειν», για «την μεγάλη πείνα εις τον κόσμον ώστε και πολλοί εκ πείνης απέθνησκον», για βιαιοπραγίες, εξανδραποδισμούς, εκπατρισμούς, εξωμοσίες, σφαγές αμάχων, αρπαγές περιουσιών, και άλλα πολλά, τα οποία έκαναν εντύπωση και στους ξένους περιηγητές. Η Λέσβος αναγεννιέται τον 19^ο αιώνα.

Ο Παλαιολόγος Λεμονής -συνεργάτης του Αλέξανδρου Υψηλάντη- μαζί με τον αδελφό του Γεώργιο Λεμονή άρχισαν στο νησί το έργο της μύησης στη Φιλική Εταιρεία. Ο Λεμονής ταξίδεψε στη Ρωσία και ακολούθησε τον Υψηλάντη στο Δραγατσάνι. Μετά κατέβηκε στην Ελλάδα και συνέχισε την επαναστατική του δράση. Ο Κωνσταντέλλης θα αναφέρει όλες τις παραμέτρους που επηρέαζαν τη στάση των κατοίκων της Λέσβου, τους γεωστρατηγικούς λόγους που δυσκόλευαν την επανάσταση στο νησί. Ωστόσο, πολλοί δραστηριοποιήθηκαν, όπως ο Μητροπολίτης  Ιγνάτιος και  ο Ιερομόναχος  Βενιαμίν που ανέπτυξε εκπαιδευτική,  εθνική και πολιτική δράση. Η μακρά ιστορία έληξε στις 8 Δεκεμβρίου του 1912, οπότε γέροι, γυναίκες και παιδιά πήγαν στο κοιμητήρι και –όπως γράφει ο Στράτης Μυριβήλης-  αφού «χτύπησαν με την παλάμη το χορταριασμένο χώμα των τάφων, φώναξαν τρεις φορές: – Ακούστε οι πεθαμένοι! ήρθε η Ελλάδα στο νησί!».  Με αυτά τα λόγια του κλείνει το κατατοπιστικότατο κείμενο του Γιάννη Κωσνταντέλλη, πρώτο στη σειρά και σημαντικότατο επιστημονικά.

Σαν στιγμή σταλμένη από ένα χέρι, που λέει και ο Γιώργος Σεφέρης,  στιγμή που τα απίθανα μπορούν να συμβούν, στιγμή της συναισθηματικής και πνευματικής αλληλεγγύης, η  Νατάσα Αβούρη έχει κυρίαρχη μορφή στο φόντο του κειμένου της τον Βενιαμίν τον Λέσβιο, περί ου ο λόγος στο προηγούμενο κείμενο του Γιάννη Κνωνσταντέλλη. Η Αβούρη κάνει ζουμ στο πρόσωπο του Βενιαμίν, με το κείμενο της, τιτλοφορούμενο Πανταχηκίνητον. Εκείνα που μας είπε ο ιστορικός, η ιστορικός της Τέχνης και λογοτέχνις με λεπτομέρειες μας αναλύει. Την προσωπικότητα του γέροντα πια Βενιαμίν που δεν εκτιμούν δυστυχώς οι συμπολίτες του – ου γαρ οίδασιν τι ποιούσι–  τον χλευάζουν, τον κοροϊδεύουν, τον περιφρονούν ως άθεο και αντίχριστο. Εκείνος όμως, παιδί του διαφωτισμού, τα υπομένει όλα. Πλάι του ζει μια δυστυχισμένη χήρα από τις Κυδωνίες, η Πανωραία Χατζηκώσταινα,  που τον υπηρετεί κι εκείνος της μαθαίνει Σολωμό και Κάλβο, Ιλιάδα και Οδύσσεια.   Ο ιερέας την ανακρίνει την ώρα της εξομολόγησης μήπως και μάθει κάτι εναντίον του Βενιαμίν. Ο Βενιαμίν φεύγει ήρεμος από τη ζωή αφήνοντας όλη την περιουσία του, τα ελάχιστα που είχε… Εκείνη, ένα δαχτυλίδι κι ένα γρόσι τα ρίχνει πρώτη στο πανέρι της εκκλησίας για τον αγώνα στο Μεσολόγγι, την ώρα που οι άλλοι που είχαν κοντοστέκονταν ή «τσιγκουνεύονταν», αυτή η «ζητιάνα», η «δούλα του άθεου», η «άπορη χήρα» που την αποκαλούσαν  «Ψωροκώσταινα». Σαν την χήρα με τον οβολό του Ευαγγελίου, γιατί εκείνος που έχει πάθει γνωρίζει την ανάγκη του άλλου. Πανταχηκίνητον… το θεμελιώδες ρευστό στοιχείο της φυσικής του Βενιαμίν που οδηγεί στη μεταφυσική και με αυτό αναζητούσε τον Θεό, θεωρώντας τη μεταφυσική προέκταση της φυσικής. Σαν αυτό που απασχολούσε τον διανοούμενο να πέρασε στην Πανωραία,  δείχνοντας και διδάσκοντας ποιος είναι ο πραγματικά πλούσιος και πραγματικά πλούσιος είναι αυτός που έχει πλούτο ψυχής, το αόρατο εκείνο στοιχείο που συνδέει συναισθηματικά τους ανθρώπους.

Και πάλι μια χρυσή σύμπτωση. Η Μαρία Αχ. Αναγνωστοπούλου επίσης κάνει ζουμ σε έναν από του ήρωες του Κωνταντέλλη. Πρόκειται για τον Παλαιολόγο Λεμονή, τον οποίο ανακαλύπτει στον προσωπικό της περίγυρο, μέσα από τα πρόσωπα που συναναστρέφεται στην «Οδό Μητρέλια». Γράφει για τους αγώνες, για τη μεγάλη σφαγή στις  27^η Μαρτίου 1821, τους αγώνες τους, γι’ αυτούς που φύγαν στα βουνά κι άλλοι για την Ελλάδα.

 Ένα θαύμα γίνεται στο κείμενο του Μάκη Αξιώτη και πρόκειται για τους Αγίους που στήνουν χορό στην εκκλησία, με τον Αρχάγγελο σοβαρό στην τοιχογραφία του και τον ιερέα που τους ενημερώνει ότι «το γένος έφτασε την ανασαμιά της λευτεριάς στην άκρη του νησιού μας», ο Παπανικολής «λαμπάδιασε και βούλιαξε μια τούρκικη ναυαρχίδα, ένα δίκροτο, ένα κινούμενο όρος!» κι εκείνη σκύλιασαν και σκότωσαν,   «μαγάρισαν και μια βρύση με το αίμα  τους».

«Το γιλέκο και ο λαβύρινθος της ιστορίας» είναι ο τίτλος του κειμένου του Στρατή Γιαννίκου, ο οποίος ανακάλυψε στο σεντούκι του σπιτιού το «γιλέκο» που παραδίδεται από τον πατέρα στο γιο, στον εγγονό, σαν φυλαχτό. Ποτισμένο από το αίμα στο Τζουλούσι του Αϊβαλιού, μετά της Τρίπολης. Όταν ο παππούς που το φορούσε γύρισε από τη στεριανή Ελλάδα ήταν βίαιος κι απόμακρος… Τι να είδαν τα μάτια του άραγε…  

Οι Λεσβογραφίες συνεχίζονται με τους «Δυο καημούς» του Αντώνη Δουκέλλη, με τον Στρατή που χάνοντας τη μια αγάπη του ξεκίνησε για το Μοριά και θα πάλευε για τον άλλο.

Ο Ελπιδοφόρος Ιντζέμπελης γράφει το κείμενο «Δημήτριος Παπανικολής», ο Γιώργος Καμβυσέλλης  το «Μια σκιά γλιστρά στον όρμο», ο Γιώργος Καρτέρης το «Για να είσαι Βασλές», η Συμώνη Κατραμίδου το κείμενο «Η Γλαύκη και ο μπουρλοτιέρης του 1821» με εικόνες του Δημήτρη Καραπιπέρη, η Αναστασία Κατσούρη «Η θυσία για την Πίστη και την Πατρίδα»,  ο Γιώργος Βρας. Λαγουμίδης «Το Πλωμάρι του 1821. Μια ιστορία σαν παραμύθι», ο Ξενοφών Μαυραγάνης «Ο δεύτερος θάνατος του Βενιαμίν» (Ο Βενιαμίν πάλι), ο Στρατής Μολίνος «Ο πατριώτης Γεωργάκης Γρημάνης», ο Νίκος  Παπαδέλλης «Πειραματικές επιδρομές στην Πέτρα επί Τουρκοκρατίας», ο Κώστας Πολυπαθέλλης «Το ερημονήσι», Τζανετής Σταυράκης το «Ο Γιάννης ο Μπίντελης», η Μαρίτα  Στεφανέλλη «Ο ψίθυρος της λευτεριάς», η Ειρήνη Τρουμπούνη-Βεκρή «Όταν ερωτεύτηκε ο Μιλτιάδης Μαΐστρος», ο Γιάννης Χατζηβασιλείου «Ο εύελπις φυγάς» και ο τόμος κλείνει με την προτεινόμενη Ενδεικτική Βιβλιογραφία.

Πρέπει να τονιστεί ότι τα κείμενα όλα είναι πρωτότυπα, γραμμένα ειδικά για τη συγκεκριμένη περίσταση∙ την παρουσία της Λέσβου στην Επανάσταση του 1821, τα οποία παρά την όποια μυθοπλαστική επεξεργασία –το επαναλαμβάνουμε- έχουν ήρωες αληθινούς και αναφέροντα σε αληθινά γεγονότα. 

Πρέπει ακόμη να επισημανθεί ιδιαιτέρως η σημαντικότατη εκπροσώπηση σπουδαίων ζωγράφων που εμπνεύστηκαν από τον Αγώνα και τα έργα τους κοσμούν τις σελίδες του βιβλίου, δημιουργώντας το εικαστικό ανάλογο των αναφερομένων στα κείμενα.

Το εξώφυλλο κοσμεί Λιθογραφία χαραγμένη από τον Ν. Κατσαρό σε σχέδιο του ίδιου, και το οπισθόφυλλο ακουαρέλα του J.O.J. «Mytiline capital of Lesvos 1838», από τη συλλογή του Παναγιώτη Σκορδά.

Οι Λεσβογραφίες είναι ένας τόμος που τιμά τη Λέσβο και την μεγάλη μας επέτειο, τα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση. Συγχαίρουμε όλους τους συντελεστές για την αξιοθαύμαστη αυτή έκδοση.