«Εγώ έχω επιλέξει ως συνομιλητή  μου τον ελληνικό λαό»

Στις 20 Ιουλίου 2021, το Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, στον κήπο του, εόρτασε τα 96 χρόνια του μεγάλου μας Μίκη Θεοδωράκη. Η εκδήλωση έγινε στο πλαίσιο της   εκθέσεως «Ο Γαλαξίας μου, Μίκης Θεοδωράκης». Την μπαγκέτα κρατούσε ο  καταξιωμένος αρχιμουσικός Νικόλαος Χαλιάσας και τα έργα που επέλεξε να παρουσιάσει ήταν από τα συμφωνικά του,  η Εισαγωγή «Οιδίπους Τύραννος», η «Ραψωδία» για βαρύτονο και ορχήστρα εγχόρδων, τέσσερα τραγούδια από τον κύκλο τραγουδιών  «Ερως και Θάνατος»,  για μεσόφωνο και ορχήστρα εγχόρδων, καθώς και το συμφωνικό ποίημα “Raven” για μεσόφωνο, βαρύτονο, φλάουτο, δύο άρπες και έγχορδα.

Τον «Γαλαξία» του θα τον βρούμε τυπωμένο σε χαρτί. Κανονικός μέγας χάρτης του ουρανού, με αστερισμούς τα έργα, το καθένα στη δική του θέση, νησί στην απεραντοσύνη του ουρανού. Ο Γαλαξίας κοσμεί και το ξώφυλλο του βιβλίου του Πού να βρω την ψυχή μου (Ιδέες, εκδ. Ιανός, 2018). Έτσι, μέσα σε έναν τίτλο ένωσε την αναζήτηση του Οδυσσέα  Ελύτη, από το Άξιον Εστί με τη δική του. Ένα εμβληματικό έργο του νεότερου Ελληνισμού, το κορυφαίο του 20^ου αιώνα, κορωνίδα αξεπέραστη  που  ενώνει τους δύο δημιουργούς στους αιώνες πλέον, αφού η ζωή τους ολοκληρώθηκε εδώ στη γη, του Ελύτη στις 18 Μαρτίου 1996 και του Θεοδωράκη στις 2 Σεπτεμβρίου 2021.

Πού να βρω την ψυχή μου… αναρωτήθηκε ο ποιητής και μελοποίησε ο μουσικός, ο οποίος ανέδειξε κάθε μεγάλο στίχο με τη μουσική του.

Ο Μίκης Θεοδωράκης, γράφει ο Γιώργος Κύρκος-Τάγιας στην «Ανακοίνωση» του Διοικητικού  Συμβουλίου της Ενώσεως Ελλήνων Θεατρικών και Μουσικών Κριτικών, για τον θάνατο του συνθέτη, «επέτυχε να συγκεράσει τη λαϊκή – δημοτική παράδοση και το λαϊκό τραγούδι με το εκκλησιαστικό μέλος και τη λόγια μουσική, συχνά με αφετηρία τα κείμενα σπουδαίων ποιητών μας, όπως ο Ελύτης, ο Σεφέρης και ο Ρίτσος. Οι πολυάριθμες συναυλίες, η διαχρονικά ενθουσιώδης ανταπόκριση του κοινού και οι συνεχείς επανεκδόσεις ηχογραφημάτων των έργων του επιβεβαιώνουν την αντοχή των τελευταίων στον χρόνο και δικαιώνουν την ξεχωριστή θέση που ο συνθέτης έχει εξασφαλίσει στην Ιστορία της Ελληνικής Μουσικής». Κι ακόμα δεν πρέπει να παραλείψουμε και το  σχόλιό του Κύρκου-Τάγια ότι ο Θεοδωράκης είναι «εθνικός μουσουργός. Η παγκόσμια αναγνωρισιμότητα της μουσικής του και η ταύτισή της με την σύγχρονη Ελλάδα αρκούν για να τον κατατάξουν μεταξύ των σημαντικότερων πνευματικών δημιουργών που γέννησε η πατρίδα μας τον εικοστό αιώνα».

Ο Θεοδωράκης κατάφερε να ντύσει τα έργα του με  τη δική του βαθιά ελληνική ματιά.  Με άλλα λόγια,  πήρε χώμα και νερό από τη γη  της Ελλάδας και της ενεφύσησε ως πνοή ζωής, την ελληνική ποίηση. Θεός και Δίας, δημιουργός μουσικός και ποιητής που αναβάθμισε την αισθητική μας, πλάτυνε τη ματιά μας, έδειξε τα πολλά και ποικίλα πρόσωπα της μουσικής, ανέδειξε τις ποικίλες μορφές της, τους ρυθμούς και το ύφος.

«Δεν υπάρχει χυδαία γλώσσα, υπάρχουσι χυδαίοι άνθρωποι» είχε πει ο ποιητής Λορέντζος Μαβίλης, με αφορμή την διαμάχη των Καθαρευουσιάνων με τους Δημοτικιστές. Μεταφέροντας την προκατάληψη αυτή   στα μουσικά όργανα και ειδικά στο «συκοφαντημένο μπουζούκι», δεν μπορώ να μην καταθέσω την απορία μου πώς ένα μουσικό  όργανο μπορεί να θεωρηθεί κατώτερο από ένα άλλο. Ο Θεοδωράκης, λοιπόν αναβάθμισε ή καλύτερα αποκατέστησε  το μπουζούκι  και το έκανε πρωταγωνιστή στην ορχήστρα του. 

Στον κήπο του Μεγάρου, λοιπόν, παίχτηκαν λόγια έργα του Μίκη Θεοδωράκη: η Εισαγωγή «Οιδίπους Τύραννος» την οποία ο Θεοδωράκης άρχισε να γράφει το 1947 και  την ολοκλήρωσε στο Παρίσι το 1958. Το έργο ερμηνεύθηκε για πρώτη φορά στις 8-12-1958 από την Κρατική μας Ορχήστρα υπό την διεύθυνση του αρχιμουσικού Ανδρέα Παρίδη και ηχογραφήθηκε δύο χρόνια αργότερα το 1960, από το ίδιο σύνολο. Εδώ https://youtu.be/agYxYIDpeC0, το ακούμε σε εκτέλεση του 1970 στο Λονδίνο όπου διευθύνει ο ίδιος ο συνθέτης.

Όπως μας πληροφορεί η Σοφία Θεοφάνους σε άρθρο της (Εφ. ΕΣΤΙΑ, στις 7-9-21), η εκτέλεση του έργου έγινε σε «αργό ρυθμό και απόλυτη τραγικότητα … που αν και εκτελεσμένο μόνο από έγχορδα όργανα… μας παρέπεμψε στην Σοφόκλεια ατμόσφαιρα του μύθου των Λαβδακιδών». Ο Μίκης Θεοδωράκης είναι «μία πολυσχιδής προσωπικότης. Ένας συνθέτης ενός μεγάλου όγκου και κάθε είδους μουσικής,  αλλά και ένας αγωνιστής διεθνούς ακτινοβολίας». Και ακόμα η Σοφία Θεοφάνους, στο ίδιο άρθρο, επισημαίνει κάτι το οποίο δεν αφορά τη μουσική ad hoc, αλλά την κίνηση του σώματος την ώρα της διεύθυνσης: «Στο πόντιουμ δεν διηύθυνε με τον κλασικό τρόπο του αρχιμουσικού», αλλά με τον «εμφανέστατο ενθουσιασμό του, τις χειμαρρώδεις κινήσεις του και τις αδιάσειστες γέφυρες που δημιουργούσε με το κοινό».

Δείγμα αυτών των γεφυρών μάς δίνει η Μαριέλλη Σφακιανάκη- Μανωλίδου, στο βιβλίο της Εν χορώ, «Τότε, με τη Χορωδία του Τρίτου» (Εκδ. Κέδρος, 2014), χορωδός η ίδια, η οποία είχε την τύχη να συνεργαστεί με τον Θεοδωράκη στον Μουσικό Αύγουστο, στο θέατρο του Λυκαβηττού το 1977, όπου ο Μίκης παρουσίασε όλα τα χορωδιακά του έργα. Η χορωδία της κας Νικολαΐδου είχε ετοιμάσει  τα πάντα συστηματικά, φωνή –φωνή και ομαδικά, όπως μας λέει στο βιβλίο της η συγγραφέας,  «σαν δαντέλα κοπανέλι, πόντο πόντο». Και μετά ήρθε ο Μίκης, «σίφουνας…σήκωσε τα χέρια και μας τράβηξε όλους μαζί με μια πνοή όπως εκείνος ήθελε, έντονα σαν ξεσηκωμένος λαός, και ποιες δαντέλες και ποια κοπανέλια! Τα σάρωσε όλα … παρασύροντας ακόμη και το κοινό να τραγουδήσει μαζί μας».   

Στον κήπο του Μεγάρου ακούσαμε, όπως είπαμε ήδη,  και το συμφωνικό ποίημα «Raven», ποίημα του Γιώργου Σεφέρη από την ενότητα «Σχέδια για ένα καλοκαίρι», με τη σημείωση «In memoriam E.A.P».Το ποίημα γράφτηκε στην Κορυτσά το 1937 και στους στίχους εμπεριέχεται η ιδέα «ανάμεσα στον ύπνο και στο θάνατο στεκάμενη ζωή», ζωή που περιμένει την ανάσταση και μας θυμίζει Γιάννη Ρίτσο μελοποιημένο από τον Μίκη φυσικά:                                                                                                                       «Κάτω απ’ το χώμα μες στα σταυρωμένα χέρια τους
κρατάνε τις καμπάνας το σχοινί,
προσμένουνε την ώρα, προσμένουν να σημάνουν την ανάσταση
τούτο το χώμα είναι δικό τους και δικό μας/  δεν μπορεί κανείς να μας το  πάρει».

«Εγώ ό,τι ήθελα να κάνω το έκανα από δω και πέρα σας παραδίδω τη σκυτάλη», είπε ο μέγας Μίκης σε μία από τις τελευταίες συνεντεύξεις του. Όμως, πίσω από τη φωνή του, ο προσεκτικός αναγνώστης ακούει τη φωνή του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, στην ομιλία του στην Πνύκα προς στα Ελληνόπουλα: «Παιδιά μου…εις εσάς μένει να ισάσετε και να στολίσετε τον τόπο, οπού ημείς ελευθερώσαμε», είπε ο Γέρος του Μοριά και καθόλου δεν απέχει ο Μίκης από αυτόν. Καλύτερα θα ήταν να πούμε πως είναι ΑΥΤΟΣ! .

Το 2011, εκατό χρόνια από την γέννηση του Οδυσσέα Ελύτη, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, σε ένα μεγάλο τραπέζι πολλών επιφανών ομιλητών, μεταξύ των οποίων ο Δημήτρης Μαρωνίτης και ο Κώστας Γεωργουσόπουλος  ήταν και ο Μίκης Θεοδωράκης. Ο κάθε ομιλητής έπαιρνε τον λόγο, τηρώντας το 15λεπτό του. Ο Μίκης όμως, όταν ήρθε η σειρά του, πήρε τον λόγο και το Άξιον Εστί και άρχισε! Και το δεκαπεντάλεπτο πέρασε και έγινε ημίωρο που πέρασε κι αυτό και πέρασε η ώρα και έτρεχε το ρολόι και όλοι κοιτάζονταν μεταξύ τους, αλλά κανείς δεν τολμούσε να του πει πως έπρεπε να ολοκληρώσει, γιατί ο Μίκης μιλούσε, επειδή ήξερε πως έχει την αιωνιότητα με το μέρος του, και αποδείχτηκε εκείνη την ημέρα ο μόνος παθιασμένος ομιλητής που δεν άφησε  ασχολίαστο κανέναν στίχο. Με φλόγα, πάθος, ένταση, δύναμη, ψυχή, οίστρο, διονυσιασμό, παραφορά, πατριωτισμό, πνεύμα και σώμα που τρανταζόταν, χτυπώντας το χέρι στο τραπέζι, διαβάζοντας και ερμηνεύοντας στίχους, ξαναζώντας τους αγώνες μέσα από τη μεγάλη  ποίηση και τη μεγάλη μουσική  του που έτρεχε στη σκέψη του, τόνιζε την αξία, τη σημασία,  το μέγεθος, το μεγαλείο, τη γοητεία, τα θαύμα του έργου – το Άξιον Εστί-  της Ελλάδας και του ποιητή. Ο Μίκης Θεοδωράκης είχε αναληφθεί, είχε γίνει αδελφός με τον ποιητή, εικόνα και ομοίωση Θεού.

Μια άλλη σημαντικότατη στιγμή ήταν η απαγγελία του στο Μονόγραμμα, όπου η στιβαρή φωνή του εναλλασσόταν με την αισθαντική της Ιουλίτας Ηλιοπούλου. Και μία άλλη (ανάμεσε στις πολλές, πάρα πολλές και όλες μεγάλες  στιγμές) ήταν η ανθολόγηση ποιημάτων του Θεοδωράκη που έκανε η Ηλιοπούλου στον τόμο Να μαγευτώ και να μεθύσω από τον οποίο επιλέγω το Κεκραγάριο:

«Ρήγα Φεραίε σε σε κράζω!»,  «Διονύσιε Σολωμέ», «Ανδρέα Κάλβο», «Κωστή Παλαμά»,  «Νίκο Καζαντζάκη», «Άγγελε Σικελιανέ   σε σε κράζω […] Άμποτες να ’ρθει στη δύστυχη χώρα μου/ Πάσχα των Ελλήνων. / Άγνωστε ποιητή σε σε κράζω». Ποτάμι οι ποιητές που αναζήτησαν την Ελευθερία και τη Δικαιοσύνη και ανάμεσά τους και ο Θεοδωράκης  κρατώντας τη λύρα τη δίκαιη στον ώμο, επαληθεύοντας τη ρήση του Γιώργου Σεφέρη, πως ένας ποιητής μπορεί να «οδηγεί ακόμα και πολιτικά, πολύ καλύτερα από ένα σωρό δημόσιους ρήτορες». Ο Θεοδωράκης είναι το τρανότερο παράδειγμα αυτής της αλήθειας. Η Ηλιοπούλου είχε παρατηρήσει τότε ότι από την ποίηση του Μίκη, μπορούμε να «κρυφοκοιτάζουμε τον εαυτό μας μέσα στον άλλον άνθρωπο»,  να ανακαλύψουμε την ατίθαση «πριν από τον λυρισμό λυρική φωνή» και να βλέπουμε στον απέναντι βράχο με τα δικά του μάτια «“μια παγωμένη μουσική”, τον Παρθενώνα».

Σήμερα, 9-9-21 ο Μίκης επέστρεψε στην Κρήτη, στον Κάτω Γαλατά με τη βαρκούλα του, από όπου είχε φύγει για την Αθήνα καβάλα στον Νοτιά και  με την ίδια βαρκούλα επέστρεψε καβάλα στον Βοριά, για να πάρει τη θέση του πλάι στην οικογένειά του:

«Στη μάνα μου, στον κύρη μου λέγω και τραγουδώ/
σας φέρνω την τριανταφυλλιά,/ σας φέρνω τ’ άστρα τ’ ουρανού και τον Αυγερινό».

Αυτός ο Αυγερινός, αφού  διέτρεξε όλο τον κύκλο τ’ ουρανού κι όλον τον Γαλαξία, στις 12 το μεσημέρι μπήκε στο χώμα…

 «Κι ο ήλιος εκαρφώθηκε και δεν σαλεύει πια»,  ένας στίχος τραγουδιού του που μας θυμίζει  τους τελευταίους στίχους από το «Θερινό Ηλιοστάσι» του Γιώργου Σεφέρη:

«Τούτο το μεσημέρι που καρφώθηκε ο ήλιος/ στην καρδιά του εκατόφυλλου ρόδου».

Ρόδο εκατόφυλλο, αμάραντο, ροδόσταμο, ο Μίκης το πρωί που ξημερώνει θα ανατείλει στον άλλο κόσμο, εκεί που η μάνα του τον καρτερεί στην πόρτα …