ίσως το πιο φωτισμένο κείμενο όλων των εποχών.
Έτσι χαρακτήρισε τον Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου ο σκηνοθέτης Σταύρος Τσακίρης, ο οποίος με το ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ. Πάτρας και ένα εξαιρετικό καστ ηθοποιών δίδαξε το μέγα έργο στην Επίδαυρο, στις 9 και 10 Αυγούστου.
Ο Προμηθέας Δεσμώτης είναι η μία και ίσως η μεσαία τραγωδία της χαμένης τριλογίας, της οποίας η πρώτη ήταν ο Προμηθέας Πυρφόρος και η τρίτη ο Προμηθέας Λυόμενος∙ κατάταξη που έχει δεχτεί αμφισβητήσεις.
Στην αρχή ο Προμηθέας Πυρφόρος, κλέβει τη θεϊκή φωτιά και την δίνει στους ανθρώπους, που κατοικούσαν σαν μυρμήγκια σε σκοτεινές ανήλιες σπηλιές –κατώρυχες δ’ έναιον ώστε αήσυροι μύρμηγκες άντρων εν μυχοίς ανηλίοις- για να τους βοηθήσει να επιζήσουν σ’ έναν κόσμο άγριο. Και έτσι τους άνοιξε τα μάτια∙ φωτιά, φως, γνώση. Στη συνέχεια ο Δίας για να τον τιμωρήσει για την ασέβειά του, τον δένει στον Καύκασο για χίλια χρόνια, να έρχεται ο γύπας τη μέρα να του τρώει το συκώτι και αυτό τη νύχτα να αναγεννάται, για να είναι το μαρτύριό του ατελείωτο. Στην «τιμωρία», τυφλοί εντολοδόχοι του Δία είναι το Κράτος και η Βία και ο εξαναγκασμένος Ήφαιστος, γιατί η Ανάγκη είναι ο μοχλός που κινεί τα, σαν βουνά, πάθη του ήρωα. Στο μαρτύριο του Προμηθέα συμπαραστέκονται οι Ωκεανίδες και η Ιώ, η αγαπημένη του Δία, την οποία έχει μεταμορφώσει σε αγελάδα, για να την γλιτώσει από την οργή της Ήρας, ματαίως όμως αφού η εκδικητική θεά της στέλνει διώκτη συνεχή και βασανιστή τον οίστρο.
Ο Καύκασος αντηχεί από το πάθος του ήρωα και της Ιούς, όμως ο πάσχων ξέρει ότι κάποτε θα γεννηθεί ο λυτρωτής του που θα απειλήσει τον Δία, ωστόσο, κρατάει μυστικό τον λυτρωτή και στην αγωνία της εκθρόνισης το βασιλέα των θεών και των ανθρώπων. Η υπόθεση παίζεται σε επίπεδο θεών, το πάθος γίνεται μάθος και η τραγωδία του Προμηθέα δεν έχει κάθαρση.
Κοιτάζοντας πίσω από την επιφάνεια τις μυστικές αλληλουχίες, ο Αισχύλος φαίνεται να μπαίνει στη θέση του θεού-ήρωα, Προμηθέα (καθώς και με τον πάσχοντα άνθρωπο, εφόσον και οι δύο πάσχουν, ένας γιατί έδωσε τη φωτιά στους ανθρώπους και ο άλλος μαρτύρησε, όπως λένε, μυστικά των Ελευσινίων Μυστηρίων, γι αυτό δικάστηκε για ασέβεια και εξορίστηκε στη Σικελία, όπου με περίεργο τρόπο σκοτώθηκε). Επίσης, δεν είναι τυχαίο ότι ο Προμηθέας θεωρήθηκε το αντίστοιχο του Ιησού, που θυσιάστηκε για τη σωτηρία του ανθρώπου, και, τέλος, για τον ίδιο λόγο, επηρέασε πολλούς νεότερους στοχαστές, μεταξύ των οποίων είναι και οι Ουγκό, Μπάιρον, Γκαίτε και Μαρξ.
Άγνωστο παραμένει το πότε παίχτηκε το έργο στα αρχαία χρόνια. Στα νεότερα, πάντως, το παρουσίασε σε διεθνές κοινό, ένας άλλος ποιητής, επιφανής και θεϊκός, που ξεπερνούσε τα ανθρώπινα μέτρα, ο Άγγελος Σικελιανός, στις πρώτες Δελφικές Εορτές, το 1927, μαζί με τη σύζυγό του Εύα Πάλμερ. Στην παράστασή του συνδύασε την συγκεκριμένη αρχαία τραγωδία με την βυζαντινή μουσική και την λαϊκή τέχνη και αυτήν παρουσίασε στους θεατές, σε μια προσπάθεια δημιουργίας αμφικτιονίας που θα συνένωνε όλους τους λαούς και το κέντρο θα ήταν οι Δελφοί. Διαδοχικά, από τον Προμηθέα του μύθου , στον Αισχύλο της αρχαιότητας και στον Σικελιανό της σύγχρονης εποχής, ο ίδιος πόθος διατρέχει τη μοίρα του ποιητή. Να βοηθήσει τον άνθρωπο.
Η παράσταση από το ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ. Πάτρας ήταν φαντασμαγορική. Τα ηχητικά και φωτιστικά εφέ, η σκηνική εγκατάσταση του Κώστα Βαρώτσου -ένα τόξο από γυάλινες κερκίδες – απόσπασμα από κοίλον αρχαίου θεάτρου, το Θεολογείον, από όπου εμφανίζονται οι θεοί και από όπου γκρεμίζεται ο τιμωρημένος Τιτάνας. Ένα κόκκινος στύλος στη μέση της ορχήστρας, το σημείο της σταύρωσης του ήρωα (ο Καύκασος), έδιναν στο έργο, που από τη φύση του είναι στατικό, κίνηση, αέρα, δράση. Τα λιτά και λειτουργικά κοστούμια του Γιάννη Μετζικώφ, τα διασταυρούμενα ακόντια στο σώμα του πάσχοντος (το μαρτύριο τους Αγίου Σεβαστιανού θύμιζαν), τα τεράστια βιβλία, σαν δέλτοι των νόμων που δεν έπρεπε να παραβιαστούν, και ανάλογα με την εξέλιξη μετατρέπονταν σε άσπρα φτερά ή πέπλα των Ωκεανίδων ή κύματα θαλάσσης ή, σε κόκκινο χρώμα, αίμα και δρόμο πάθους.
Η κίνηση του χορού, αλλά και όλων, όσοι έρχονταν ή αποχωρούσαν πάνω στις γυάλινες κερκίδες, έδινε στην παράσταση μια δυναμική, ενώ οι σκιές τους στα δέντρα, σαν αντανάκλαση των επί σκηνής δρωμένων, μετέφεραν το πάθος του ήρωα έξω από το δικό του μυθολογικό πλαίσιο στο σύγχρονο κόσμο από τότε που ο άνθρωπος ήταν παιδί όπως είπε και ξαναείπε ο Αφηγητής. Και με ένα τραγούδι γεμάτο από την ομορφιά της φύσης με τη φωνή μικρού παιδιού, δυνατή και φρέσκια, τελείωσε η παράσταση, συνενώνοντας τον αρχαίο μύθο με τον σύγχρονο και τη λαϊκή τέχνη, όπως έκανε και ο Σικελιανός στους Δελφούς:
Για δες περβόλι ν-έμορφο, για δες κατάκρυα βρύση
κι όσα δέντρα ‘μπεψεν ο Θιός μέσα ’ναι φυτεμένα
κι όσα πουλιά πετούμενα μέσα ’ναι φωλεμένα.
Μέσα σε ’κείνα ντα πουλιά ευρέθει ένα παγώνι
και χτίζει τη φωλίτσα του σε μιας μηλιάς κλωνάρι.
(Ριζίτικο από τη συλλογή της Δόμνας Σαμίου)
Η μουσική, σε όλες τις φάσεις της εξέλιξης, υπογράμμιζε τον λόγο και τα φώτα φώτιζαν το πάθος του Τιτάνα Προμηθέα.
Επιβλητική, ιερατική, καθηλωτική ήταν η παρουσία του Νικήτα Τσακίρογλου στο ρόλο του Αφηγητή. Ο έμπειρος ηθοποιός ήξερε πού και πώς να περπατήσει στην ορχήστρα, να σταθεί, να καθίσει, να μιλήσει. Η Kathryn Hunter, στο ρόλο του Προμηθέα, απέδωσε το πάθος που άρμοζε στον Τιτάνα, παρά το ότι το δέμας και η φωνή δεν ανταποκρίνονταν στο μέγεθος ενός Προμηθέα. Ωστόσο η Ελληνοβρετανίδα ηθοποιός, δεμένη με τις αλυσίδες της Ανάγκης, κατάφερε να δώσει κίνηση στην ακινησία που επέβαλε ο ρόλος της. Εξαιρετικοί και οι άλλοι ηθοποιοί∙ ο Δημήτρης Πιατάς, στις συμπληγάδες της Ανάγκης, ως Ήφαιστος, η Πέγκυ Τρικαλιώτη ως Ιώ, στο δικό της πάθος, ο Αλέξανδρος Μπουρδούμης εξαιρετικός, μηχανιστικός φορέας ως διπλός εντολοδόχος του Δία – Κράτος και, με την ανάλογη μάσκα και αλλαγή φωνής, Βία. Ο Γεράσιμος Γεννατάς ως Ωκεανός που νόμιζες ότι έπλεε, ο Περικλής Βασιλόπουλος ως Κορυφαίος, οι Ηλιάνα Μαυρομάτη, Αντιγόνη Φρυδά, Κώστας Νικούλι, και οι τρεις, ως Ερμής, οι Έφη Κιτσαντά, Μπέτυ Αποστόλου, Δημήτρης Παγώνης, Περικλής Σκορδίλης, Νίκος Μπακάλης, Αντώνης Βλάσσης μέλη του χορού. Εξαιρετική η στιγμή με τους τρεις γύπες και τη διασταύρωση των ακοντίων, σαν σκηνή μπαλέτου με μεγάλης ακρίβειας πατήματα.
(Συντελεστές: Σκηνοθεσία – Δραματουργική επεξεργασία: Σταύρος Σ. Τσακίρης, Μετάφραση: Δημήτρης Δημητριάδης, Σκηνογράφος: Κώστας Βαρώτσος, Κοστούμια: Γιάννης Μετζικώφ, Κίνηση: Μαρτσέλο Μάνι, Φωτισμοί: Σάκης Μπιρμπίλης, Βοηθοί σκηνοθέτη: Έφη Ρευματά, Μαρία Φλωράτου, Φωτογραφίες αφίσας: Μαριλένα Αναστασιάδου, Φωτογραφίες παράστασης: Μαριλένα Σταφυλίδου, Αφίσα – Πρόγραμμα: Πέτρος Παράσχης. Παραγωγή: Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου- ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ Πάτρας –Θεατρικές Επιχειρήσεις Τάγαρη).
Συμπέρασμα: Η Ανάγκη κυβερνάει τον κόσμο, και των θεών και των ανθρώπων, και στην ανάγκη ακόμα και οι θεοί πείθονται. Και με αυτήν την υπέροχη παράσταση –δι’ ελέου και φόβου- έκανε αυλαία το Φεστιβάλ Αθηνών –Επιδαύρου 2019.
