Το πρελούδιο- η εισαγωγή- γίνεται με στίχους από τον Νίκο Εγγονόπουλο και από τον ποιητικό ήρωά του, τον Σιμόν Μπολιβάρ. Και μόνο αυτό αρκεί για να μας δώσει μια πρόγευση του όλου, ήτοι της προσωπικότητας του φέροντος τον τίτλο στο βιβλίο του Στέφανου Κωνσταντινίδη, Γράμμα στον Αντώνη Οικονόμου, με υπότιτλο «στο υφαντό του ’21».
Ο Εγγονόπουλος στο μέγα «Ελληνικό» ποίημά του, όπως έχει ονομάσει τον Μπολιβάρ, θεωρεί τον ήρωά του παιδί του Ρήγα Φεραίου, του Αντωνίου Οικονόμου και του Πασβαντζόγλου αδελφό. Όταν ο Εγγονόπουλος γράφει το ποίημα στα 1943, η Ελλάδα περνάει μια Κατοχή διπλή και σε λίγο κι έναν Εμφύλιο.
Η Τέχνη φωλιάζει στο κέντρο της Ιστορίας (ή μήπως το ανάποδο;) και ο Στέφανος Κωνσταντινίδης, άνθρωπος ζυμωμένος με τα πολιτικά της εποχής του, δεν είναι άμοιρος αυτής της αδελφοκτόνας ιστορίας.
Το να στέλνει κανείς Γράμμα στο παρελθόν, να παραβιάζει δηλαδή την ευθύγραμμη ροή του χρόνου, να ανακατεύει εποχές, ιστορίες και επαναστάσεις, είναι μια Ελευθερία που θέλει Αρετήν και Τόλμην , όπως κραυγάζει ένα άλλος επαναστάτης από την ίδια γενιά, ο Ανδρέας Κάλβος.
Έτσι στην εισαγωγική παράγραφο, ήρωες θα βρεθούν όλοι μαζί, ανεξαρτήτως χώρου και χρόνου στο ίδιο κάδρο, με το ίδιο πάθος και το ίδιο πάθημα.
Το «Γράμμα» που αναλαμβάνει να γράψει ο συγγραφέας, το οποίο εκτείνεται σε 37 κεφάλαια και πέντε Επιλόγους, είναι αναγκαίο, όχι τόσο για τον παραλήπτη του, τον Αντώνη Οικονόμου, αλλά για τον σύγχρονο αναγνώστη, στον οποίο θέλει να διευκρινίσει ρόλους και ποιότητες, αίτια και αιτιατά. Εν ολίγοις, έρχεται να συμπληρώσει στοιχεία, να αποκαλύψει ενέργειες, προθέσεις και σκοπιμότητες, να διορθώσει την Ιστορία, η οποία επισήμως σιωπά, ενώ ανεπισήμως βοά.
Αφήνοντας κατά μέρος το τι λέει ο Εγγονόπουλος, τι υποστηρίζει και πώς τεκμηριώνει ο Κώστας Βούλγαρης την άποψή του για τον «μακρυγιαννισμό» (βλ. «Ο Κολοκοτρώνης ωραίος σαν Μπολιβάρ», Βιβλιόραμα 2020 και περιοδικό Διάστιχο 23 Μαρτίου 2020), ακόμα για
τη θέση του για τον Μακρυγιάννη και τον μύθο του, την προσωπικότητά του, το πώς, το γιατί και αν σωστά προβλήθηκε, την αξία του έργου του και τον ρόλο του Βλαχογιάννη στο τελικό αποτέλεσμα, και επειδή ο Στέφανος Κωνσταντινίδης λέει ότι γράφει μυθιστόρημα, δηλαδή λογοτέχνημα, όμως, με λογοτεχνικά μέσα, κάνει περισσότερο ιστορία, όπως και ο Εγγονόπουλος και όπως κάθε καλλιτέχνης ή λογοτέχνης δεν κάνει Τέχνη για την Τέχνη αλλά έχει στόχο πολιτικοκοινωνικό, μπαίνει στο θέμα του που είναι ο Αντώνης Οικονόμου, για τον οποίο άκουσε στο Πανεπιστήμιο κάποτε από τον καθηγητή του Απόστολο Δασκαλάκη. Και εδώ αξίζει να αναφερθεί το κατά πόσο μπορεί να είναι αμερόληπτος στην κρίση του αυτός που διδάσκει και γράφει βιβλίο ιστορίας, και ο Δασκαλάκης φαίνεται ότι είναι.
Ο Κωνσταντινίδης μπαίνει στο ψαχνό της αφήγησης, μιλάει για τον Κολοκοτρώνη και τη εν γένει συμπεριφορά του προς τους «προσκυνημένους» -τη μεγάλη πολιτική σημασία της λέξης- για τον αγώνα και για την πίστη στο σκοπό. Η πατρίδα και η ελευθερία είναι ο σκοπός.
Στο VI κεφάλαιο του βιβλίου αρχίζει με τους στίχους του Εγγονόπουλου. Και πάλι το θέμα του θα στραφεί στους κοτζαμπάσηδες, τα τιμάρια, τα συμφέροντα, αλλά και στους αγωνιστές όπως ο Οικονόμου του οποίου η δράση στην Ύδρα δεν ήταν απλώς εθνική αλλά και κοινωνική. Θα μιλήσει για την κομμούνα, για τις γυναίκες αγωνίστριες –Μπουμπουλίνα και Μαντώ Μαυρογένους- για τις δολοπλοκίες σε βάρος τους, τις ομοιότητες που είχαν αυτές οι δύο ηρωίδες, ρομαντική η μία, μπαρούτι η άλλη. Θα δει πίσω από την επιφάνεια το πώς αλλάζει ο κόσμος και πώς κάποιοι κρύβουν αλλαγές, αποσιωπούν πρόσωπα, για να ξεχαστούν, παραποιούν και στρεβλώνουν γεγονότα.
Σημαντικές οι πληροφορίες μας δίνει για την αποτυχία του κινήματος του Υψηλάντη στη Μολδοβλαχία και για την αληθινή στάση του Θεόδωρου Βλαδιμηρέσκου. Κι ο ήρωάς του ο Αντώνης Οικονόμου ταξίδευε με το καράβι του και μετέφερε εμπορεύματα και ιδέες του Διαφωτισμού.
Ο Κωνσταντινίδης θα αναφερθεί στις συζητήσεις του με τον Jacque Bouchard, θα μας θυμίσει τους ονόματα που γνωρίζουμε από τα βιβλία μας για τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό, όπως είναι ο Ιώσηπος Μοισιόδαξ, Θεόφιλος Κορυδαλλεύς, Νικόλαος Μαυροκορδάτος, θα μπει σε νέες θεωρήσεις, αναθεωρήσεις, προσεγγίσεις και προβληματισμούς. Η προσωπική του ματιά πάνω στα γεγονότα είναι νυστέρι. Η έρευνά του σε αρχεία, σε βιβλία σε πρωτογενείς πηγές, οι συζητήσεις με άλλους ειδικούςˑ όλα θα αξιοποιηθούν. Γιατί μόνο έτσι θα δει, κι εμείς μαζί του, κάθε προσώπου την άλλη όψη, της κάθε πράξης την απώτερη αιτία ή σκοπιμότητα και, επειδή «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα», θα αποκαλυφθούν ενέργειες που θα μας προβληματίσουν, αν και λίγο πολύ οι ενημερωμένοι τα ξέρουν δυστυχώς αυτά.
Η αφήγηση της Μαρίας Κουντουριώτη δεν πρέπει να περάσει ασχολίαστη. Για τον Παπαφλέσσα π.χ. πολλά τα καταμαρτυρούμενα: «Θα μας τινάξει στον αέρα αυτός ο θεοπάλαβος παπάς. Μπεκρουλιάζει, διασκεδάζει με γυναίκες, ξοδεύει τα λεφτά της Εταιρείας και ονειρεύεται την επανάσταση των ξεβράκωτων. Αυτός δεν έχει τίποτα να χάσει. Δεν έχει οικογένεια, δεν έχει παιδιά, δεν έχει γαίες, δεν έχει γίδια, δεν έχει καράβια, δεν έχει τίποτε. Ούτε ένα δέντρο να κρεμαστεί δεν έχει». Και ο Οικονόμου δεν έχει πια καράβι. Ωστόσο, οργάνωσε την επανάσταση στην Ύδρα, 28-3-21, πήρε με το μέρος του τους προοδευτικούς, τους άνεργους ναυτικούς, κατάργησε την αριστοκρατική ηγεσία του νησιού και την αντικατέστησε με ένα λαϊκό πολίτευμα υπό την ηγεσία του (βλ. και Γιάννης Γρυντάκης, Γιώργος Δάλκος, Άγγελος Χόρτης, Έκτορας Χόρτης, Σαν Σήμερα, στην Επανάσταση του 1821, εκδ. Μεταίχμιο 2021), έδιωξε τους διορισμένους, δυσαρέστησε τους έχοντες, με πρωτοστάτη τον Λάζαρο Κουντουριώτη, έφυγε για να αποφύγει τη σύλληψη αλλά οι εχθροί του θέλουν το κεφάλι του: «Αντώνη να τους προσέχεις… Είσαι λένε επικίνδυνος» γράφει η Μαρία Κουντουριώτη.
Τον Ιούνιο φτάνει στην Ύδρα ο Δημήτριος Υψηλάντης. Νέες στάσεις και αντιδράσεις. Ποιος είναι ο ρόλος του Μαυροκορδάτου που αμύνεται υπέρ των συνταγμάτων, τα οποία όμως καταπατά για να διώξει τους πολιτικούς του αντιπάλους και να στερεώσει την προσωπική του εξουσία;. Ο Οικονόμου και ο Παπαφλέσσας είχαν κοινωνική συνείδηση γι’ αυτό μ’ αυτούς συντάχτηκε ο Δ. Υψηλάντης. Τον Κωλέττη οι κοτζαμπάσηδες τον είχαν για τις «βρόμικες δουλειές. Με το αζημείωτο φυσικά». Ποιος ο ρόλος των μεγάλων δυνάμεων, τα δάνεια, η κατασπατάλησή τους, ο Εμφύλιος.
Σημαντικότατη η παρατήρηση του συγγραφέα η σχετική με την ελληνική ταυτότητα, την οποία τοποθετούν στον 19ο αιώνα, αλλά το θέμα δεν είναι τόσο απλόˑ είναι πολύπλοκο. Ο Παπαρρηγόπουλος στηρίζεται στην πολιτισμική συνέχεια και όχι στην φυλετική. Όσο για την «Ελληνικότητα» πηγάζει από τους αρχαίους. Ο Ισοκράτης κάνει λόγο για ελληνική παιδεία, αλλά ο Ηρόδοτος για το όμαιμον (στο κάδρο απειλητικός στέκει ο Φαλμεράγερ και στον Φαλμεράγερ ενωμένοι οι ιστορικοί, οι γλωσσολόγοι και οι λογοτέχνες για να την αποδείξουν).
Οι Φαναριώτες διεκδικούν για τον εαυτό τους την εξουσία, μα ο Κολοκοτρώνης τους είναι εμπόδιο και όποιος τους είναι εμπόδιο δολοφονείται (Καραϊσκάκης, Ανδρούτσος, αργότερα ο Καποδίστριας). Με τον Κολοκοτρώνη όμως δεν τα κατάφερανˑ σκόπευαν να τον δολοφονήσουν, να τον ρίξουν στη θάλασσα κι έπειτα να διαδώσουν πως πνίγηκε προσπαθώντας να φτάσει στη Ζάκυνθο. Τον κατηγορούν ότι επιδιώκει θέσεις. Μα ο Κολοκοτρώνης δεν ήθελε θέσεις. Μόνο να πολεμά ήθελε, για την πατρίδα.
Κάτι που δεν έχει ερευνηθεί είναι ο ξένος τύπος και τα τουρκικά αρχεία. Και ο συγγραφέας ερωτά: Γιατί; «Μην ανατραπούν εδραιωμένες πεποιθήσεις»; Και γιατί ορισμένα πρόσωπα που διακρίθηκαν στους αγώνες, όπως τον Ραζηκότσικα, που έπεσε στο Μεσολόγγι, δεν τον αναφέρει ο Τρικούπης στην ιστορία του; Τον αναφέρει όμως το δημοτικό τραγούδι.
Το βιβλίο είναι ένας αληθινός ιστορικός θησαυρός. Το μυθιστόρημα για τον Αντώνη Οικονόμου, δίνει την αφορμή στον συγγραφέα να αναδιφήσει όλη την ελληνική ιστορία και τα παρακλάδια της, να φέρει στο φως άγνωστα ή σκοτεινά σημεία και γεννήσει απορίες και ερωτήματα όπως:
Λογάριαζαν, πράγματι, αλλά δεν πρόλαβαν οι επαναστάτες να καταλάβουν τον οθωμανικό στόλο και τα ανάκτορα; Θα ανασταινόταν ο μαρμαρωμένος Βασιλιάς; Είχαν κάποια αλήθεια οι προφορικές πληροφορίες που βασίζονται σε έγραφα και ανέφεραν ονόματα όπως «του Παπαπφλέσσα και κάποιου Οικονόμου από την Ύδρα που προοριζόταν να είναι ο επικεφαλής της επιχείρησης κατάληψης του τουρκικού στόλου»; Το σύνθημα «Ψωμί παιδεία Ελευθερία» ήταν της γενιάς του Πολυτεχνείου ή έρχεται από την επαναστατημένη Γαλλία που όταν ζητούσε ψωμί ο λαός, η βασίλισσα απορούσε γιατί δεν τρώει παντεσπάνι! «Η Γαλλία έδωσε το λεξιλόγιο και τα βασικά θέματα της φιλελεύθερης και ριζοσπαστικής –δημοκρατικής πολιτικής στο μεγαλύτερο μέρος του κόσμου», επιμένει ο Κωνσταντινίδης. Και ακόμα στις παρυφές των μεγάλων γεγονότων μιλάει και για άλλα, όπως για τον Σολωμό και τους «Ελεύθερους Πολιορκημένους» (μέγα θέμα η “αποσπασματικότητα” που δεν απαντιέται έτσι και διΐστανται οι απόψεις…). Ο καρμπονάρος Κάλβος και η δράση του. Η Κύπρος δεν μπόρεσε για γεωγραφικούς λόγους να επαναστατήσει αλλά οι επαναστάτες της βρέθηκαν στην Ελλάδα και μαζί τους και ο εθνικός ποιητής Βασίλης Μιχαηλίδης.
Ο Στέφανος Κωνσταντινίδης θα ξεσηκώσει ενθουσιασμό με το βιβλίο του αλλά φοβάμαι και ενστάσεις. Όμως αυτό θα είναι πλεονέκτημα. Θα γίνει συζήτηση και μάλιστα συζήτηση σε βάθος. Θα ξεδιαλύνει το τοπίο. Γιατί «Το ’21 είναι πολυσύνθετο και με πολλές αντιφάσεις και πρέπει να ιδωθεί από όλες τις σκοπιές του» και είναι απαράδεκτο «να γίνεται η ιδιοποίησή του μονόπλευρα από την εξουσία ή από μία πολιτική μερίδαˑ Υπάρχει χώρος για όλες τις απόψεις» λέει ο Στέφανος Κωνσταντινίδης, άλλωστε Υπάρχει ελπίς πατρίδος έλεγε ο Κάλβος και ελπίζουμε και εμείς πως υπάρχει.
