Η λαϊκή Μούσα της ποίησης τον τραγούδησε και η αδελφή της, η ζωγραφική τον ζωγράφο, τον ιστόρισε.
Ο ζωγράφος
Ο Σωτήρης Χρηστίδης (1858-1940) ήταν λαϊκός ζωγράφος , λιθογράφος και εικονογράφος. Εγκατέλειψε την ιατρική και το Πολυτεχνείο, που είχε αρχικά επιλέξει, και ασχολήθηκε με το σχέδιο. Στα 20 χρόνια του περίπου γνώρισε τον Κάρολο Χάουπ, ο οποίος του έμαθε την τέχνη της λιθογραφίας. Το έργο του αναγνωρίστηκε στην έκθεση που οργάνωσε ο Δημήτρης Πικιώνης αφιερωμένη «Εις την τέχνη της ελληνικής παραδόσεως».
Ο Κατσαντώνης του είναι ένα έργο σε τέσσερις εικόνες. Εμάς εδώ ενδιαφέρει η 4η εικόνα του που δείχνει τον ήρωα λίγο πριν από τον βασανισμό και τον θάνατό του.
Η λεζάντα
Στο κάτω μέρος του πίνακα σε τέσσερις μικρές προτάσεις δίνεται ο Επίλογος της ζωής του ήρωα. Ο Επίλογος αυτός έχει ως εξής:
Ο Αλή Πασάς έξαλλος από χαράν για την σύλληψη του Κατσαντώνη κατήλθεν εις την υπόγειον ειρκτήν για να ονειδίσει τον δεσμώτην αλλά ούτος, απτόητος τον ύβρισεν ειπών «η πατρίδα θα ελευθερωθεί γρήγορα και το κεφάλι σου θα γίνει σακκίδιο με άχυρα»
Όρμησε ο Αλής μανιώδης να μαχαιρώσει τον αλυσσόδετο ήρωα αλλά ο Ταχήρ τον ημπόδισεν.
Τότε υπεβλήθη ο Κατσαντώνης εις τα ταπεινότατα βασανιστήρια. Τέλος του έσπασαν τα κόκαλα και ούτω παρέδωσε το πνεύμα. Ο ατρόμητος πρωτεργάτης …ποτίσας με το τίμιο αίμα του το δέντρο της ελευθερίας.
Η Ιστορία
Ο Κατσαντώνης (1773 ή 1775-1809) είναι ένας ήρωας των προεπαναστατικών χρόνων, γεννήθηκε από Σαρακατσάνους γονείς, κατηγορήθηκε και βασανίστηκε άδικα από έναν Αλβανό και απελευθερώθηκε αφού ο πατέρας του ήρωα πλήρωσε «πολλά γρόσια».
Ο Κατσαντώνης όμως το έφερε βαρέως και όταν βρήκε τη ν ευκαιρία σκότωσε τον Αλβανό. Ήταν τότε περίπου 25 ετών. Μετά από αυτό ανέβηκε στο βουνό μαζί με δέκα φίλους και τα αδέλφια του και ενώθηκε με άλλους κλεφταρματολούς, όπου ανέδειξε τις ηγετικές του ικανότητες, προκαλώντας μεγάλα προβλήματα στον Αλή. Η φήμη εξαπλώθηκε σε όλη την περιοχή. Σε κάποιο ταξίδι του στην Κέρκυρά συναντήθηκε και μίλησε με τον Ρώσο συνταγματάρχη Παπαπδόπουλο, καθώς και με τον Καποδίστρια ο οποίος θα του έδινε την αρχηγία στη Δυτική Στερεά με την έναρξη του Αγώνα και τη ρωσική βοήθεια που αναμενόταν. Λέγεται πως είχε αλληλογραφία και με τον Ρήγα Βελεστινλή. Ο Κατσαντώνης από το 1803 έως το 1809 συγκεκριμένα συγκρούστηκε με τα στρατεύματα του Αλή έντεκα φορές και νίκησε σε όλες πλην της τελευταίας που άρρωστος από εβλογιά νοσηλευόταν σε μια σπηλιά. Προδόθηκε όμως στον εχθρό του Άγο Βαστάρη που τον κυνηγούσε σε βουνά και σε χαράδρες, ενώ ο αδελφός του τον μετέφερε στη ράχη του για να τον σώσει. Αφού ο Αλής δεν μπόρεσε να τον πάρει με το μέρος του ούτε να μάθει που είχε τους κρυμμένους θησαυρούς του (!) τον παρέδωσε στον βασανιστή του μαζί με τον αδελφό του όπου, στον γνωστό πλάτανο και αφού βασανίστηκε άγρια και τέλος του έσπασαν τα κόκαλα όλα και πέθανε λίγο πριν από τον αδελφό του. Τον θάνατό του εκδικήθηκε ο Μάρκος Μπότσαρης σκοτώνοντας ο ίδιος στη Μάχη του Κεφαλόβρυσου Καρπενησίου το 1823 τον Άγο Βαστάρη. Η απώλειά του Κατσαντώνη ήταν μεγάλο πλήγμα για το προεπαναστατικό κίνημα στη Δυτική Στερεά και στην Ήπειρο. Η λαϊκή μούσα τον τραγούδησε όπως και η έντεχνη.
Ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης τιμώντας τη μνήμη του ήρωα έγραψε το ακόλουθο ποίημα:
«Δυο γύφτοι τον εστρώσανε δεμένονε στ’ αμόνι
κι αρχίσανε με το σφυρί να τον πελεκάνε.
Σκλήθρες πετάν τα κόκαλα, σκορπάνε τα μεδούλια,
νεύρα, κομμένα κρέατα, σέρνονται σαν ξεσκλίδια
και κείνος τηράει τον ουρανό και γλυκοτραγουδάει:
Χτυπάτε, πελεκάτε με σκυλιά, τον Κατσαντώνη
δεν τον τρομάζει Αλήπασας, φωτία, σφυρί κι αμόνι.»
κι έτσι παρέδωσε το πνεύμα.
Ο πίνακας
Επιστρέφουμε στο Χρηστίδη πλέον για να δούμε την αδελφή τέχνη η οποία μας δίνει το αλυσοδεμένο ήρωα πριν από τον βασανισμό του, ενώ στη λεζάντα έχει δώσει όλη την ιστορία του εν περιλήψει.
Στην την εικόνα δεν βρισκόμαστε κάτω από τον πλάτανο, όπου γίνονταν οι εκτελέσεις, αλλά στα υπόγεια του παλατιού, στην «υπόγειον ειρκτήν», όπως δείχνουν οι σκάλες που κατεβαίνει ο ήρωας και οι κολώνες που υποστηρίζουν την οροφή του χώρου. Η ταξινόμηση των προσώπων αναπαριστά και χωρίς λόγια την ιστορική στιγμή. Δεξιά ο εκτελεστής, ο αλλόθρησκος δήμιος ημίγυμνος μαύρος με βράκα, σε στάση αναμονής, με όλα τα εργαλεία βασανισμού αναπεπταμένα γύρω του. Καρφιά, φωτιά, τροχός, βαριοπούλες, μας κάνουν αντιληπτό με την πρώτη ματιά τον ρόλο του.
Δεξιά ο εξαγριωμένος Αλής που συγκρατείται από τον Ταχήρ και πίσω τους όλοι οι Αρβανίτες αξιωματούχοι του, με αγριεμένα θηριώδη βλέμματα. Όλοι με έντονα κόκκινα ρούχα, φέσια και τουρμπάνια.
Στο κέντρο, ο ήρωας με τις αλυσίδες στα πόδια, με τη λευκή του φουστανέλα και το λευκό πουκάμισο, την παραδοσιακή φορεσιά του Έλληνα, ασκεπής, με τα μακριά μαύρα μαλλιά του και τους μαύρους κύκλους στα μάτια, το έντονο βλέμμα, την ηρεμία του και την προσήλωσή του σε έναν ανώτερο σκοπό, όπως δείχνει ο υψωμένος δείκτης του αριστερού του χεριού, τις ιδέες για τις οποίες αγωνίστηκε -Πατρίδα, Ελευθερία, Θρησκεία- ενώ με το δεξί δείχνει τι τον περιμένει.
Η «εικών τετάρτη» είναι οφθαλμοφανές ότι παραπέμπει στον Ιησού στο Πραιτόριο. Η στάση του ήρωα, η γαλήνη ότι έχει πράξει το χρέος για το οποίο γεννήθηκε παραπέμπει στον Χριστό. Ο βασανισμός, όπως Εκείνου, οι Ρωμαίοι στρατιώτες, όπως στην αυλή του Πιλάτου, ο βασανιστής.
Τα πρότυπα
Τα παραπάνω μας οδηγούν στη βυζαντινή αγιογραφία, τον Ιησού στον χώρο του Εμπαιγμού ή στο Πραιτόριο, Ecce homo, σε παρόμοια υπόγεια φυλακή και ανακριτικό χώρο. Οι ζωγράφοι και οι αγιογράφοι έχουν αντλήσει από τα Ευαγγέλια και έχουν αναπαραστήσει τους χώρους, όπου κινήθηκε ο Ιησούς, όπως και ο κινηματογράφος, στηριζόμενος και στις γραφές και στα εικαστικά έργα που βρίσκονται ήδη τα Μουσεία.
Έτσι, όσον αφορά το έργο που μας απασχολεί, οι εικόνες με αλαφρά παρέκκλιση από τις αγιογραφίες, μας δίνουν παρεμφερείς σκάλες, κολώνες, τοξωτές πόρτες, το προβαλλόμενο πρόσωπο στο κέντρο στα λευκά, ενώ οι γύρω του εμφανίζονται με έντονα χρώματα. Το ίδιο μοτίβο σε ελαφρά παραλλαγή.
Η αίσθησή μας στην περίπτωση του Χρηστίδη είναι ότι ο ήρωας αγιοποιείται. Γίνεται μάρτυς για την πίστη του.
Μια πρώτη ματιά στο έργο, μας θυμίζει τον πίνακα του Ζακ Λουί Νταβίντ (1848-1825), Ο θάνατος του Σωκράτη, έργο του 1787, στο οποίο ο ζωγράφος παρουσιάζει τον Σωκράτη στην υπόγεια φυλακή του, λίγο πριν πιει το κώνειο, λίγο μετά που του έχουν λύσει τις αλυσίδες. Υπάρχει σκάλα περιστρεφόμενη, αριστερά, που οδηγεί έξω από τη φυλακή, όπως και στην περίπτωση της φυλακής του Κατσαντώνη. Με τον αριστερό δείκτη υψωμένο ο Σωκράτης δείχνει στον ουρανό ψηλά τις Ιδέες, με τις οποίες ασχολήθηκε σε όλη τη ζωή του, ενώ απλώνει το δεξί χέρι στον σερβιρισμένο σε κύπελο με κώνειο θάνατο. Στο πολύχρωμο πλήθος των μαθητών και φίλων του, εκείνος λάμπει και ξεχωρίζει με το λευκό ιμάτιό του και το ημίγυμνο σώμα του, στο κέντρο του πίνακα, όπως ο Κατσαντώνης με τη φουστανέλα του.
Ακόμα και οι κίονες του έργου του Χρηστίδη παραπέμπουν εν μέρει στον πίνακα του Νταβίντ, Ο όρκος των Ορατίων, συγκεκριμένα, περισσότερο όμως οι κίονες του υπογείου του Αλή πασά μοιάζουν με τους κίονες του ανακτόρου της Αλάμπρας και είναι συμβατότεροι με την μουσουλμανική αρχιτεκτονική. Ωστόσο, θυμίζουν και βυζαντινό υδραγωγείο. Η όλη μελέτη του πίνακα δείχνει πως ο Χρηστίδης, πέρα από τις βυζαντινές πηγές του, ενδέχεται να έχει υπόψη του τον πίνακα του Νταβίντ, όπως, πιστεύω, και κάθε καλλιτέχνης που με τη γνώση των παλαιοτέρων εμπλουτίζει τη δική του.
Ωστόσο, ένας ακόμα πίνακας, η περίφημη Σχολή των Αθηνών του Ραφαήλ, μας παρουσιάζει και τον Πλάτωνα με την ίδια κίνηση του δεξιού δείκτη προς τον ουρανό. Ο αρχικός τίτλος του έργου ήταν Φιλοσοφία ή Η αρχαία ελληνική φιλοσοφία. Στο πάνω μέρος του πίνακα η επιγραφή “Causarum cognitio” σημαίνει “η αναζήτηση των αιτιών” , οι οποίες είναι για όλα τα πρόσωπα για τα οποία μιλήσαμε ήδη υψηλές.
Θα μπορούσαμε να συνυπολογίσουμε και τον Χρηστίδη με τον Κατσαντώνη του στο ίδιο κλίμα; Οι εικόνες μιλούν μόνες τους.
Eυχαριστώ τον Γιάννη Ρηγόπουλο για τις μακρές τηλε-συνομιλίες και τις πολύτιμες συμβουλές και συγνώμη που δεν τις τήρησα όλες.
