Μνήμη Σάμη Γαβριηλίδη
Στο φιλόξενο πατάρι του ωραίου νεοκλασικού στο Μοναστηράκι των εκδόσεων Γαβριηλίδης, στο POEMS&CRIMES, παρουσιάζαμε τα καινούρια βιβλία και κάθε χρόνο, πλησιάζοντας τα Χριστούγεννα, η Ένωση Φιλολόγων, το Ίδρυμα Τάκης Σινόπουλος (κάποιες φορές) και οι Εκδόσεις Γαβριηλίδης συνδιοργανώναμε τη λογοτεχνική γιορτή μας. Μαζευόμασταν στο ισόγειο του φιλόξενου Καφέ και διαβάζαμε χριστουγεννιάτικα και πρωτοχρονιάτικα κείμενα, τραγουδούσαμε τα κάλαντα, ψέλναμε τους ύμνους των ημερών, κάποια φορά επεκταθήκαμε και σε άλλα τραγούδια, δημιουργώντας μια πραγματικά εορταστική ατμόσφαιρα. Ο κατάλογος των αναγνωσμάτων περιελάμβανε ποιήματα κατά κανόνα παραδοσιακά, πεζογραφήματα, κατά κανόνα παπαδιαμαντικά – μα ποια άλλα αποδίδουν την ατμόσφαιρα καλύτερα;- και άλλα πρωτότυπα και αδημοσίευτα εορταστικά, πίναμε τσάι και τσίπουρο, όπως έπινε ο Κυρ-Αλέξανδρος το κρασάκι του.
Η πρόσκληση που φιλοτεχνούσε ο φιλόξενος εκδότης μας έγραφε:
Ελάτε με ένα χριστουγεννιάτικο ή πρωτοχρονιάτικο
ποίημα ή πεζό, δικό σας ή ξένο
Οι Χριστουγεννιάτικες Αναγνώσεις μας στο ιστορικό κέντρο της Αθήνας, Αγίας Ειρήνης 17 στο Μοναστηράκι, τα τελευταία χρόνια ήταν θεσμός και ήταν ο Πρόλογος στις χαρούμενες γιορτές που έρχονταν.
Η Πρόεδρος της Ένωσής μας Τασούλα Καραγεωργίου ήταν η ψυχή της διοργάνωσης και ο πρώην Πρόεδρος, ο Τάκης Στέφος η δεύτερη ψυχή πάντα με ένα κείμενο του αγαπημένου του Δροσίνη στο χέρι.
Φέτος, για δύο λόγους δεν θα κάνουμε τις Χριστουγεννιάτικες Αναγνώσεις μας στο γνωστό στέκι μας. Από τη μια, η απώλεια του Σάμη και το κλείσιμο του χώρου και από την άλλη, η καραντίνα. Όμως από τη μνήμη μας δεν φεύγει η ατμόσφαιρα εκείνη που δημιουργούσαν οι συνάδελφοι και φίλοι, καθένας με τα ταλέντα του όπως ο δικός μας Χρίστος Δάλκος και ο πανεπιστημιακός φίλος καθηγητής Νίκος Μαρτίνος που έψελναν και ακούγονταν φωνές αγγέλων και Δόξα εν Υψίστοις. Στην αυτοσχέδια χορωδία μας συμμετείχε και η καλλίφωνη Ευαγγελία Δάλκου. Ο Γιάννης Μαυρογιάννης με την ιδιαίτερη παπαδιαμαντική φωνή του, η γνωστή παρέα με τη Ζωή Κατσιαμπούρα, πάντα με κείμενο δικό της, η Δήμητρα Μπεχλικούδη και η Ασπασία Γκιόκα με σημαντική επιλογή, ο Τάσος Γαλάτης, ο Χρίστος Αντωνίου και η Χρυσάνθη Καραούλη, η Γεωργία Χαριτίδου, ο Γιάννης Κωβαίος, ο Γιάννης Πατίλης και η Ηρώ Νικοπούλου, η αξέχαστη Γιώτα Αργυροπούλου, η Παυλίνα Παμπούδη, ο Μάριος Μιχαηλίδης, ο ταξιδευτής πρέσβης ποιητής Γιώργος Βέης και άλλοι πολλοί συνάδελφοι και δημιουργοί που δεν προσήλθαν αλλά έστειλαν τα κείμενά τους και τα διαβάσαμε εμείς. Πέρυσι λάμπρυνε την συντροφιά μας η μικρή κεχαριτωμένη Ιφιγένεια Κεφαλιανού με το βιολί της και ο μικρός Αλέξανδρος Εμμανουήλ με την ψαλτική του.
Φέτος, η καραντίνα μάς επιβάλλει τη μόδα της ηλεκτρονικής ανάρτησης κειμένων. Είμαστε και πάλι όλοι παρόντες με ένα «ποίημα ή πεζό, δικό μας ή ξένο» που καθόλου ξένο δεν είναι αφού είναι δημιούργημα κάποιου λογοτέχνη μας. Όλα δικά μας, περιουσία και χαρά μας. Όλοι μας παρόντες στο face book της Φιλολογικής.
*
Κάθε χρόνο βεβαίως, ο Γαβριηλίδης μάς φιλοτεχνούσε και μία ωραία αφίσα. Από όλες ξεχωρίζω εκείνη με τον πίνακα του Νικηφόρου Λύτρα, Τα Κάλαντα, έργο του 1872. Ο Νικηφόρος Λύτρας από τους πιο εμβληματικούς ζωγράφους του 19ου αιώνα, της Σχολής του Μονάχου, γεννήθηκε στην Τήνο το 1832 και πέθανε στην Αθήνα το 1904. Υπήρξε μέγας δάσκαλος της ζωγραφικής στην Ελλάδα.
Στην Αθήνα έφτασε από την Τήνο το 1850 για να σπουδάσει στη Σχολή Καλών Τεχνών πλάι στον Γερμανό Λουδοβίκο Θείρσιο και στον Ιταλό Ραφαέλο Τσέκολι (ο Τσέκολι ήταν και ο δάσκαλος της Ελένης Μπούκουρα-Αλταμούρα και γι’ αυτόν έχει ένα ωραίο ποίημα η Λιάνα Σακελλίου στην ποιητική της συλλογή Όπου φυσά γλυκά η αύρα και όπου φαίνεται και πάλι ότι δεν έχουν τελειωμό «τα πάθια κι οι καημοί του κόσμου»).
Δέκα χρόνια μετά, ο Λύτρας, με υποτροφία του βασιλιά Όθωνα, έφυγε για το Μόναχο για να σπουδάσει στη Βασιλική Ακαδημία Καλών Τεχνών κι έτσι βρέθηκε στην καρδιά της Ευρώπης, με δάσκαλο τον Καρλ Φον Πιλότι, τον βασικό εκπρόσωπο της ιστορικής ρεαλιστικής ζωγραφικής (ένας από τους γιους του Λύτρα φέρει το όνομα του Όθωνα). Όταν ο Όθων έχασε τον θρόνο του, τη συνέχιση της υποτροφίας ανέλαβε ο εθνικός ευεργέτης Σίνας (η Αθήνα τον τιμά με ένα δρόμο πλάι στη Νομική της Οδού Σόλωνος).
Στην Αθήνα και στη Σχολή Καλών Τεχνών, ο Λύτρας δίδαξε 38 χρόνια και είχε σπουδαίους φίλους, όπως ο Νικόλαος Γύζης, ας θυμηθούμε «Τα αρραβωνιάσματα», και σπουδαίους μαθητές, όπως ο Γεώργιος Ιακωβίδης, ας θυμηθούμε την Παιδική συναυλία, ο Πολυχρόνης Λεμπέσης, «Νέα με τοπική φορεσιά», ο Περικλής Πανταζής, «Ο μάγκας που τρώει καρπούζι», ο Γεώργιος Ροϊλός, με τον πίνακα ντοκουμέντο «Οι ποιητές» ή ο «Παρνασσός», με τον Παλαμά και τη γενιά του και, τέλος, ο Νικόλαος Βώκος, με τις νεκρές φύσεις του. Έλαβε μέρος σε πολλές εκθέσεις στην Αθήνα, στο Ζάππειο, και σε Διεθνείς Εκθέσεις, στο Παρίσι, πέντε φορές, και στη Βιέννη άλλη μία. Ζωγράφιζε πορτρέτα επιφανών Αθηναίων τα οποία αποτελούν δείγμα σημαντικό της ζωγραφικής του. Το 1903 τιμήθηκε με το παράσημο του Χρυσού Σταυρού του Σωτήρος.
*
Ανάμεσα στα γνωστά και πολύ αγαπητά του έργα είναι τα «Κάλαντα», της αφίσας μας, έργο του 1872 και Χριστουγεννιάτικες Αναγνώσεις, 23 Δεκεμβρίου 2016, ώρα 19:30.
Το ενδιαφέρον αυτού του πίνακα εστιάζεται στον χώρο. Παλιά Αθήνα, κλειστή αυλή, μάντρα ψηλή, φεγγάρι –τα κάλαντα λέγονταν βράδυ, «Καλήν Εσπέραν άρχοντες» (ας κατανοήσουμε ότι η «Καλησπέρα» είναι χαιρετισμός βραδινός και όχι μεσημεριανός, όπως σήμερα). Τα πέντε παιδιά του πίνακα είναι σαν παιδιά του κόσμου όλου, με ενδύματα παραδοσιακά –φουστανέλα, βράκες, κάπες, φέσια, τουρμπάνια, τσαρούχια, παπούτσια- ποικίλα. Ένα παιδί έχει περασμένο στο χέρι ένα καλάθι, προφανώς για τα καλούδια που θα τα κεράσει η νοικοκυρά. Ένα άλλο παιδί κρατάει το αναμμένο φανάρι που τους δείχνει το δρόμο. Η φτωχική ξύλινη πόρτα, η γυναίκα με το παιδί στην αγκαλιά της στο άνοιγμα, ένα άλλο παιδί έξω από την μάντρα, λαθρακουστής. Τα πρόσωπα συνολικά οχτώ. Στην πόρτα, μια παραδοσιακή σκούπα και από την άλλη ένας κορμός γυναικείου αγάλματος αρχαίος ελληνικός. Ένα κιούπι –γλάστρα στον τοίχο ψηλά, με μια γαρυφαλλιά που στέλνει τα λουλούδια της προς τα κάτω, σαν αντίπαλο δέος στο καχεκτικό δέντρο που το στηρίζει ένας πάσσαλος στο κέντρο της αυλής.
Μία φλογέρα, ένα τύμπανο, τα δύο παιδιά διαβάζουν τραγουδώντας, τα άλλα συνοδεύουν. Το δάπεδο της αυλής φθαρμένο πλακόστρωτο, ένα πηγάδι που ελάχιστα φαίνεται, κουβάς με σκοινί, τάσι, ποτήρι. Στο πλάι το κασελάκι (;) του καλλιτέχνη με το όνομά του; Αυτή η εικόνα με την ατημέλητη αυλή, συνδυάζει με απλά υλικά, αλλά όχι ατάκτως ερριμμένα, αντιθέτως με σχολαστικά επιμελημένο τρόπο, τον αρχαίο με τον σύγχρονο κόσμο, τη συμφιλίωση όλων των αντιθέτων.
Σε ένα άλλο επίπεδο ο Λύτρας μας δείχνει το Σπήλαιο της Βηθλεέμ σαν ένα φτωχικό σπίτι της εποχής του. Τους αγγέλους που ήρθαν να αναγγείλουν τη γέννηση σαν τα παιδιά που τραγουδούν τα Κάλαντα, «Ωσαννά εν τοις Υψίστοις, ευλογημένος ο Ερχόμενος εν ονόματι Κυρίου». Η Παναγία με τον Χριστό στην αγκαλιά της σαν την γυναίκα με το παιδί στην πόρτα. Το άστρο της Βηθλεέμ σαν το φεγγάρι από ψηλά που φωτίζει το σπίτι. Και μία ακόμα λεπτομέρεια. Η πόρτα του σπιτιού ανοίγει μό στο πάνω μέρος της. Η εικονιζόμενη γυναίκα με το παιδί στην αγκαλιά της, στο πάνω μέρος, μοιάζει πράγματι με εικόνα Παναγίας με Χριστό.
Μπορεί σε μιαν άλλη εποχή να γεννήθηκε ο Χριστός, αλλά κάθε χρόνο η ιστορία επαναλαμβάνεται. Τα πάντα είναι φτωχικά τώρα (στον πίνακα) όπως και τότε, στη Βηθλεέμ, αλλά ο μέσα πλούτος είναι αυτός που διαγράφεται στα πρόσωπα των παιδιών-αγγέλων και εξυπακούεται από το περιεχόμενο των Καλάντων.
Τα «Κάλαντα» είναι έργο ηθογραφίας, δημιουργημένο σε μια δύσκολη εποχή για την φτωχή Ελλάδα. Όμως ο Λύτρας, με έντονα χρώματα και φωτοσκιάσεις, με λιτά μέσα και με μια αφανή γεωμετρία, κατάφερε να γεφυρώσει τα ουράνια με τα γήινα, κάνοντας έργο το λόγο του: Η αγάπη για το ωραίο είναι η γέφυρα μεταξύ Θεού και ανθρώπου.
Η αγάπη αυτή εκπορεύεται με το μεγάλο μήνυμα από αγγέλων –παιδιών στόματα:
Χριστός γεννάται σήμερον
Η μέθεξη είναι υπόθεση προσωπική. Οι Χριστουγεννιάτικες Αναγνώσεις στο POEMS&CRIMES του Σάμη δεν θα ξαναγίνουν. Η ζωή αλλάζει, όλα αλλάζουν. Μια ευχή και μια ελπίδα μας μένει. Να είμαστε καλά, να μη φοβόμαστε και να ελπίζουμε πάντα. Η ζωή είναι περισσότερο δυνατή από όσο νομίζουμε κι εμείς αντέχουμε.
