Στη ζωή και στη φύση επικρατεί η αντινομία. Κάθε πράγμα έχει και το αντίθετό του. Έτσι, όπως Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο, κατά Μαρσέλ Προύστ, τον ξανακερδίζεις, ξανακερδίζεις και τον Χαμένο Παράδεισο. Το παράδειγμα, πολύ πριν από τον Τζον Μίλτον, μας το έδωσε η υπόσχεση της ελεύσεως του Ιησού στον κόσμο: ο άνθρωπος που έζησε δίκαιος σ’ αυτή τη ζωή και μαρτύρησε για την πίστη του θα κερδίσει την αιώνια ζωή, δηλαδή τον παράδεισο, μετά θάνατον. Το ίδιο μερικούς αιώνες πριν είχε υποστηρίξει και  ο Δάντης στην Θεία Κωμωδία του, όπου ο κάθε είδους αμαρτωλός, αφού θα περνούσε  από την Κόλαση στο Καθαρτήριο, ανάλογα με το τι έπραξε στη ζωή, θα δικαιωνόταν στον Παράδεισο.  

Μόνο οι Αρχαίοι Έλληνες υποστήριξαν ότι η ζωή είναι παράδεισος και ο νεκρός Αχιλλέας εκστομίζει τη μεγάλη φράση «καλύτερα δούλος στη ζωή παρά βασιλιάς στον Άδη». Στα νεότερα χρόνια ήταν ο Ανδρέας Κάλβος που υποστήριξε ότι η γη παράδεισος και η ζωή μία και ο Σολωμός  «ζωή μέγα  καλό και πρώτο» άρα εδώ σε τούτον τον κόσμο και η Κόλαση και ο Παράδεισος…

Ωστόσο, ο άνθρωπος ήθελε πάντα να πιστεύει ότι υπάρχει μια ζωή καλύτερη από αυτήν που ζούμε, κρίνοντας ο καθένας από τα τεκταινόμενα της δικής του εποχής και ελπίζοντας (οι θρησκευόμενοι)  ότι υπάρχει ένας μελλοντικός παράδεισος έτσι όπως τους τον υποσχέθηκε η θρησκεία, αφήνοντας απέξω όλους τους διαφωνούντες, όπως το Αρθούρο  Ρεμπώ,  που  δεν πίστευε  ούτε σε παράδεισο αλλά ούτε και σε κόλαση, αφού «η κόλαση είναι ανίσχυρη μπρός στους ειδωλολάτρες».

Ο Τζον Μίλτον (15608-1674), ο μεγάλος   Άγγλος ποιητής σχεδόν συνομήλικος του Σαίξπηρ (1564-1616) πιστεύει. Κι έτσι, μετά το Paradaise Lost προσέρχεται με ένα δεύτερο έπος, το Paradise Regained αμετακίνητος από την πίστη του. Ο «Ξανακερδισμένος Παράδεισος» αφορά το επεισόδιο του πειρασμού του Ιησού από τον Σατανά στην έρημο. Το ποίημα αρχίζει όπως η Αινειάδα του Βιργιλίου:

Εγώ, που κάποτε τραγούδησα τον ευλογημένο κήπο,

χαμένον απ’ την ανυπακοή ενός ανθρώπου,

τώρα τραγουδώ τον ξανακερδισμένο

για όλη την ανθρωπότητα Παράδεισο από τη σταθερή

υπακοή ενός ανθρώπου δοκιμασμένου πλήρως

στον απόλυτο πειρασμό∙  αλλά ο Πειρατής

ματαιώθηκε σε όλα του τα τεχνάσματα,

νικήθηκε και κατατροπώθηκε, κι  η Εδέμ

πρόβαλε στην άγονη ερημιά.

Ο Μίλτον, γράφει στην Εισαγωγή του ο Δημοσθένης Κορδοπάτης, είναι ένας αμετανόητος πουριτανός, ο οποίος, παρά τις πολλές δυσκολίες που αντιμετώπισε στη ζωή του –φτώχια, πολιτικούς κινδύνους και κυρίως την τύφλωση- κατάφερε να πραγματοποιήσει ό,τι από παιδί ονειρεύτηκε.  Σπούδασε Ελληνικά, Λατινικά, Εβραϊκά και Ευρωπαϊκή Λογοτεχνία, Μαθηματικά Θεολογία και Μουσική.  Εκείνο που έχει σημασία είναι ότι από μικρό παιδί είδε τη ζωή σαν έναν αγώνα, όπου η αρετή νικάει το κακό, αλλά η νίκη έρχεται μετά από πολλές δοκιμασίες. Τις ίδιες δοκιμασίες βίωσε εξάλλου και ο ίδιος, «Η κυρία του Christ’s College», όπως τον αποκαλούσαν οι συμφοιτητές του στο Κέιμπριτζ λόγω της λεπτεπίλεπτης ομορφιάς του – ωραίο πρόσωπο και μπούκλες τα μαλλιά. Αυτή η «κυρία», όμως, σε ηλικία μόλις είκοσι ετών, είχε ήδη συνθέσει το θαυμάσιο ποίημα «Στο πρωινό της γέννησης του Χριστού», στο οποίο ανιχνεύονται όλα τα μετέπειτα χαρακτηριστικά της μεγάλης του ποίησης.

Μετά τις σπουδές του, αποσυρμένος στο εξοχικό του πατέρα του στο Horton  του Bucking Hamshire, έγραψε ωραία ποιήματα και ίσως αυτό να αποτέλεσε και το τοπίο του Ξανακερδισμένου Παραδείσου, της μεγαλόπνοης σύνθεσής του.

Αργότερα ταξίδεψε στη Γαλλία και στην Ιταλία. Στη διάρκεια των ταξιδιών του γνώρισε στο Παρίσι τον Hugo Grotius και στην Φλωρεντία, στις φυλακές της Ιεράς Εξέτασης, τον τυφλό Γαλιλαίο∙ στη Ρώμη μπήκε στους αριστοκρατικούς κύκλους∙ στη Νεάπολη ξεναγήθηκε από τον μαρκήσιο Villa, βιογράφο του Τορκουάτο Τάσο. Την Ελλάδα δεν πρόλαβε να την επισκεφθεί γιατί στην Αγγλία ξέσπασαν πολιτικές ταραχές και αναγκάστηκε να επιστρέψει. Ίδρυσε ένα ιδιωτικό σχολείο και δίδαξε, παντρεύτηκε και ατύχησε, έγραψε πολιτικά κείμενα όπως τα Αρεοπαγιτικά, στα οποία υπερασπίστηκε «το δικαίωμα της ελεύθερης διατύπωσης κάθε έντιμης γνώμης σε όλο το φάσμα της ανθρώπινης δραστηριότητας και την ανοχή στο θέμα της θρησκευτικής πίστης».

Μετά την εκτέλεση του Καρόλου Α΄  το 1649, τάχθηκε στο πλευρό του Κρόμγουελ και υποστήριξε ότι το «θείο δικαίωμα των βασιλέων» υποχωρεί μπροστά στο θείο δικαίωμα των ανθρώπων να υποστηρίζουν την ελευθερία τους. Όπως γράφει ο Κορδοπάτης «για μια δεκαετία,  η πένα του Μίλτον και το σπαθί του Κρόμγουελ κατέστησαν το φόβητρο της Ευρώπης». Κατά συνέπεια, η πτώση του Κρόμγουελ θα έφερνε την τρομοκρατία στο σπίτι του Μίλτον, αλλά σώθηκε χάρη στην παρέμβαση των επιφανών φίλων και επειδή ήταν σπουδαίος ποιητής.

Στην ιδιωτική του ζωή γνώρισε επίσης τρικυμίες: τη μία σύζυγο τη χώρισε, η δεύτερη πέθανε σχεδόν αμέσως, ενώ οι τέσσερις κόρες του  μεγάλωσαν χωρίς επιτήρηση και με κανέναν σεβασμό στον τυφλό πατέρα τους, στον οποίον αρνήθηκαν, μάλιστα, να γράφουν καθ’ υπαγόρευσή του.

Κι όμως, αυτή ήταν η περίοδος του Ξανακερδισμένου Παραδείσου. Το έργο αποτελούνταν (στην έκδοση του 1667) από δέκα βιβλία, ενώ στην έκδοση του 1674 από δώδεκα. Και, φυσικά, όπως ο Βιργίλιος στην Αινειάδα του, ο Μίλτον μπαίνει κατευθείαν στη δράση. Σύμφωνα με τη μαρτυρία της αδελφής του, εξάλλου, έγραψε καθ’ υπαγόρευση της Μούσας.

Στο πρώτο βιβλίο μάς περιγράφει την έξωση του Σατανά και των αγγέλων του από τον Ουρανό, καθώς και το «Πανδαιμόνιο» (συμβούλιο δαιμόνων) για την επιστροφή τους:

Ω αρχαίες Δυνάμεις του ΑΕΡΑ…

Τώρα… πρέπει να υποστούμε / το χτύπημα της επαπειλούμενης, από μακρού,/ αυτής πληγής∙ (ή τουλάχιστον όσο μπορούμε … να μη δείξουμε / διατεθειμένοι να καταπατηθεί όλη η δύναμη,/ η ελευθερία κι η ύπαρξή μας, στην ωραία/ αυτή αυτοκρατορία που κερδίσαμε / στον Αέρα κι επί της Γης)∙ για αυτά/ τα άσχημα νέα που φέρνω , είναι προορισμένος/ ο καρπός της γυναίκας που γεννήθηκε πρόσφατα[1].

Στο 2^ο βιβλίο ο Σατανάς αναλαμβάνει να εξερευνήσει τον νέο κόσμο και τον άνθρωπο∙ στο 3^ο ο Θεός ενημερώνει τον Υιόν Του για τα σχέδια του Σατανά∙ στο 4^ο ο Σατανάς, με τη μορφή κορμοράνου, μπαίνει στην Εδέμ και πληροφορείται την απαγόρευση του καρπού από το Δέντρο της Γνώσεως και ο Γαβριήλ ψιθυρίζει στην Εύα τα σχέδια του Σατανά, ενώ αυτή κοιμάται∙ στο 5^ο ο Ραφαήλ ενημερώνει τον Αδάμ για τις συνέπειες της ανυπακοής∙ στο 6^ο ο Ραφαήλ περιγράφει τον αγώνα των Αγγέλων με τους Δαίμονες∙ στον 7^ο ο Θεός έχει δημιουργήσει άλλον κόσμο για τους ανθρώπους∙ στο 8^ο μιλάει για τις κινήσεις των αστέρων, τη μοναξιά στον Παράδεισο∙ στο 9^ο ο Σατανάς μπαίνει στον Παράδεισο και με τη μορφή ομίχλης εισχωρεί στον όφι, πείθει την Εύα να φάει τον απαγορευμένο καρπό κι εκείνη , με τη σειρά της, πείθει τον Αδάμ, ο οποίος για να μην την χάσει τρώει επίσης (οι ερωτευμένοι μαζί έστω και στην Κόλαση). Στο 10^ο οι Πρωτόπλαστοι μετανοούν και ζητούν από τον Υιό του Θεού να τους μετριάσει την ποινή, ενώ οι Άγγελοι εγκαταλείπουν τον Παράδεισο, στο 11^ο  εκδιώκονται από τον παράδεισο και ενημερώνονται για τις συμφορές που θα πλήξουν τον κόσμο και στο 12^ο ο Μιχαήλ συνεχίζει την ιστορία του κόσμου μέχρι τον ερχομό του Μεσσία, οπότε θα προκύψει ο Ξανακερδισμένο Παράδεισος. Ακούμε την υπόσχεση από το τέλος του έπους:

Τώρα έχεις εκδικηθεί /τον έκπτωτο Αδάμ. Νικώντας τον / ξανακέρδισες τον χαμένο Παράδεισο,/ και ματαίωσες τη δολία κατάκτησή του / από αυτόν./ Ποτέ πια δεν θα τολμήσει να πατήσει το πόδι του εκεί, και να βάλει/ κάποιον σε πειρασμό. Τα βρόχια του/ έχουν σπάσει…./ μάθε μετά φόβου εις το εξής,/ να τρέμεις τον Υιόν του Θεού…  

Το έπος ολοκληρώθηκε μετά από εφτά χρόνια και με τη βοήθεια του φίλου του Μίλτον, Tomas Ellwood, που του διάβαζε Λατινικά και του έκανε παρέα. Σ’ αυτόν ο Μίλτον παρέδωσε τα χειρόγραφά του Χαμένου Παραδείσου. Εκείνος, αφού τα διάβασε, του είπε ότι για τον Χαμένο Παράδεισο έχει γράψει πολλά∙ τι θα έλεγε για τον Ξανακερδισμένο; Κι έτσι, από εκείνη την παραίνεση, ξεκίνησε η σύνθεση του έργου, στο οποίο οι εντυπωσιακοί μουσικοί στίχοι, οι ωραίες περιγραφές, η παραστατικότητα των μαχών -παρά τους αναχρονισμούς- ο ελλειπτικός λόγος, οι παρηχήσεις, οι διακειμενικές σχέσεις με τα θρησκευτικά μας  κείμενα, συνιστούν ένα αριστούργημα που δίνει την εντύπωση ότι «καρφώνει λέξεις στον μαυροπίνακα της αιωνιότητας» σύμφωνα με το σχόλιο του Κορδοπάτη. 

Ο Μίλτον, ο παγκόσμιας εμβέλειας ποιητής, συνέγραψε ακόμα την Ιστορία της Αγγλίας, τον Αγωνιστή Σαμψών, τον τυφλό ήρωα (που παρέπεμπε στο δικό του προσωπικό μαρτύριο) όπως και σονέτα. Και ενώ τα σονέτα της εποχής είχαν ερωτικό περιεχόμενο, ο Μίλτον κατάφερε  να αποδώσει στη φόρμα τους τις προσωπικές του στιγμές και τα δημόσια γεγονότα. Πέθανε ειρηνικά, με τις φροντίδες της τρίτης συζύγου του, που του παραστάθηκε με απόλυτη αφοσίωση.

Το βιβλίο του Δημοσθένη Κορδοπάτη είναι μια εξαιρετική μελέτη της ζωής και του έργου του ποιητή, ενώ ο υπομνηματισμός του κειμένου και τα πάσης φύσεως σχόλια διευκολύνουν τον αναγνώστη να επικοινωνήσει με το θαυμάσιο αυτό έργο και να το απολαύσει στην ωραία ελληνική μετάφρασή του.

 Ωραιότατο και το εξώφυλλο του ζωγραφικού έργου Christ Troubled Sleep (1816-18) από τον William Blake. 

[1] Εννοεί τον Ιησού