Η δημοσίευση της μελέτης του  Χρήστου Αντωνίου πάνω στο Ψηφιδωτό  της Γέννησης του Χριστού στο Δαφνί (Περί ου, 20 -12-18), κατ’ αρχάς,  με ξάφνιασε ευχάριστα, μετά με κέντρισε και με ώθησε να κάνω μερικά σχόλια,  αναφορές και προεκτάσεις. «Η σκηνή του θείου συμβάντος», γράφει ο Αντωνίου,  «ακολουθεί τα χαρακτηριστικά του βυζαντινού τύπου εικόνων  που απεικονίζουν το εν λόγω θέμα. Στη μέση δηλαδή υπάρχει ένα σπήλαιο που το σκεπάζουν τυποποιημένα βράχια. Στο κέντρο του μαύρου στομίου του σπηλαίου  απεικονίζεται μέσα σε φάτνη  ο νεογέννητος Χριστός, σπαργανωμένος». Οι άλλες λεπτομέρειες της αγιογραφίας είναι τα γνωστά· η Παναγία, ο Ιωσήφ, οι άγγελοι, οι ποιμένες, τα ζώα. Για την εκκίνηση του σχολίου μου χρειάστηκα απλώς το σχόλιο του Γιώργου Σεφέρη, όταν παρατηρώντας στο Ψηφιδωτό, όπως αναφέρει ο Αντωνίου, αναρωτήθηκε αν «το θείο βρέφος πράγματι  γεννήθηκε ή το σκοτεινό σπήλαιο ετοιμάζεται να το καταπιεί». Και αυτό το μαύρο στόμιο του σπηλαίου, αυτό το κενό,  με πάει αμέσως στο Άξιον Εστί (σελ. 22) του Οδυσσέα Ελύτη, στην  πρώτη ενότητα,  «Η Γέννεσις», όταν ο Δημιουργός, ανάμεσα στα άλλα δημιουργήματά του, έφτιαξε και τα τέσσερα Κενά:

Αντιγράφω:

«Αλλά τώρα, είπε, η άλλη σου όψη / ανάγκη ν’ ανεβεί στο φως», / και πολύ πριν με το νου μου βάλω / ή σημάδι φωτιάς ή σχήμα τάφου/ Κατά κει που δεν έσωνε κανείς να δει/ με τα χέρια εμπρός του/ σκύβοντας/ τα μεγάλα ετοίμασε Κενά στη γη/ και στο σώμα του ανθρώπου:

το κενό του θανάτου για το Βρέφος το Ερχόμενο

το κενό του Φονικού για τη Δίκαιη Κρίση

το κενό της Θυσίας για την Ίση Ανταπόδοση

το κενό της Ψυχής για την Ευθύνη του Άλλου»

Από το πρώτο μέρος του αποσπάσματος κρατώ τα ψήγματα: «ανάγκη», «η άλλη σου όψη ν’ ανεβεί στο φως», το «σχήμα τάφου», «στη  γη/ και στο σώμα του ανθρώπου».

Ο Ελύτης κάνει λόγο για το  «Κενό» και στη συλλογή Μαρία Νεφέλη:

Κι είναι ανάγκη να πάμε μπροστά

να γεμίσουμε όλα τα Κενά

εάν όχι και να αυτοκαταστραφούμε αντλώντας δύναμη από τα περασμένα («Η Ιερή Εξέταση»)

 και η κατακλείδα, Το “κενό” υπάρχει όσο δεν πέφτεις μέσα του

                                                      *

Το Απολυτίκιο από τους Χαιρετισμούς στην Παναγία, λέει:

«Ο κλίνας τη καταβάσει τους ουρανούς,  χωρείται  αναλλοιώτως όλος εν Σοι, ον και βλέπων εν μήτρα Σου, λαβόντα δούλου μορφήν εξίσταμαι θαυμάζων Σοι, Χαίρε νύμφη ανύμφευτε».

Το ρήμα «χωρείται» δίνει το όνομα στην Μονή της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη. Χώρα είναι κοιλία της Παρθένου. Εν ευρεία εννοία είναι η σκοτεινή άβυσσος από την οποία ερχόμαστε και στην οποία θα επιστρέψουμε. Αλλιώς το «Κενό», το οποίο κάθε θνητός οφείλει να γεμίσει με την επιστροφή του/ τον θάνατό του. Έτσι βρίσκω να συμφωνούν η «Χώρα» (της Παρθένου),  με το «μαύρο σπήλαιο»/τη γη και το «κενό» «στο σώμα του ανθρώπου»/ τη σκοτεινή μήτρα που γεννά. Και όλα αυτά γίνονται ταυτοχρόνως λίκνο γέννησης και θανάτου.  

Επιστρέφω στον Σεφέρη για να θυμίσω ότι ο ποιητής τηρεί, σαν τον αρχαίο Σωκράτη, το θρησκευτικό τυπικό, αλλά αυτό δεν τον εμποδίζει να αμφιβάλλει, επανεπιβεβαιώνοντας ότι δεν είναι πιστός φανατικός καμιάς «ορθοδοξίας», αντιθέτως ασκεί κριτική και μάλιστα δριμεία.

Επίσης, ο Σεφέρης, παρατηρώντας έναν  πίνακα, που δεν μπόρεσα να εντοπίσω, κάνει τα εξής σχόλια:

«Είδα και μια παλιά εικόνα σε κάποια χαμηλοτάβανη αίθουσα· τη θαύμαζε πολύς λαός. Παράσταινε την ανάσταση του Λαζάρου. Δε θυμάμαι ούτε το Χριστό ούτε το Λάζαρο. Μόνο, σε μια γωνιά, την αηδία ζωγραφισμένη σ’ ένα πρόσωπο που κοίταζε το θαύμα σα να το μύριζε. Αγωνιζότανε να προστατέψει την ανάσα του μ’ ένα πελώριο πανί που του κρεμότανε από το κεφάλι. Αυτός ο κύριος της “Αναγέννησης” μ’ έμαθε να μην περιμένω πολλά πράματα από τη δευτέρα παρουσία» («Ο Στράτης ο Θαλασσινός περιγράφει έναν άνθρωπο», «Άντρας» σελ. 120).

Από το σχόλιο προκύπτει κάτι, που σύμφωνα με τη θρησκευτική μας πίστη δεν θα έπρεπε, και αυτό είναι η «αηδία» από το «το θαύμα» που  «μύριζε». Ερώτημα που αναδύεται: ποιος είναι ο κύριος της “Αναγέννησης” που τον έμαθε να μην περιμένει πολλά (ο ζωγράφος, προφανώς) από τη δευτέρα παρουσία. Τα εισαγωγικά μειώνουν την επιβεβλημένη, θρησκευτικά, σημασία της δευτέρας παρουσίας,  εφόσον η αναφερόμενη στην μελλοντική θεία Κρίση έπρεπε να είναι με κεφαλαία τα αρχικά «Δ» και «Π». Το ίδιο συμβαίνει και με την «Αναγέννηση». Γιατί εντός εισαγωγικών; Τι εννοεί ο ποιητής με αυτά τα εισαγωγικά που ισοδυναμούν με αρνητικό  σχόλιο; Την ανάσταση-ξαναγέννηση, στην οποία δεν πιστεύει, ή την Αναγέννηση ως καλλιτεχνική περίοδο και επαναφορά στον άνθρωπο και στα θέματα που τον απασχολούν; Και τα δύο. Ο Σεφέρης εκτός από ποιητής είναι και διπλωμάτης.

                                                   *

Ο πίνακας του Θεοτοκόπουλου  Η ταφή του κόμητος Οργκάθ, είναι μοιρασμένος σε τρία επίπεδα. Στο πρώτο και ρεαλιστικό, κάτω μέρος του πίνακα μας δίνει την ταφή. Στο δεύτερο, το θρησκευτικό και μεταφυσικό,  την ψυχή που σαν μωρό αγωνίζεται να περάσει τις «συμπληγάδες». Στο τρίτο επίπεδο, πάνω, ψηλά, είναι το  φθάσιμο στα πόδια του Χριστού· η κορυφή, η καταξίωση.

 Γράφει ο Γιώργος Σεφέρης: «Θεοί! πώς αγωνίζεται η ζωή για να περάσει, θα ’λεγες φουσκωμένο ποτάμι από την τρύπα βελόνας». (“Γράμμα του Μαθιού Πασχάλη”, Κοκκιναράς, 5 Αυγούστου 1928). Κάπως, έτσι, σαν τρύπα βελόνας και συμπληγάδες εικονίζεται στον πίνακα το δύσκολο πέρασμα.

                                                             *

Ο Λεονάρντο Ντα Βίντσι, στο έργο του η  Παναγία των Βράχων  La Vergine delle Rocce,  τοποθετεί την Παναγία σε ένα μεταφυσικό σκοτεινό σπήλαιο, με τον μικρό Χριστό, τον Ιωάννη και τον αρχάγγελο Ουριήλ. Διαβάζω και αντιγράφω από το ίντερνετ ότι « Οι βράχοι και τα σπήλαια είχαν συσχετιστεί ιδιαίτερα με τον Ιωσήφ και την Παρθένο, καθώς υπήρχαν αρκετές μεταφορές της εποχής για την περιγραφή της Αγίας Οικογένειας: Η Παρθένος αναφερόταν ως «ο Βράχος που δεν είχε σμιλευτεί από ανθρώπινο χέρι», ενώ ο Ιησούς, Υιός Θεού, ήταν το «όρος που λαξεύτηκε από το όρος, όχι από ανθρώπινο χέρι». Εκείνο που αποθησαυρίζουμε από τον σχολιαστή είναι ότι ο βράχος είναι η ίδια η Παναγία. Η Παναγία «λαξεύτηκε» από το όρος, άρα είναι βράχος και σπήλαιο και «μήτρα σκοτεινή», κατά τον Ελύτη, ενώ ο Ιησούς είναι το όρος που δεν λαξεύτηκε από ανθρώπινο χέρι.

Ο Ντα Βίντσι, στον πίνακα η Παναγία του Μπενουά, έργο του 1478-82, μεταξύ άλλων κάνει λόγο για ένα τετράφυλλο λουλουδάκι. Και επειδή κάθε λουλούδι έχει έναν  ιδιαίτερο συμβολισμό, το συγκεκριμένο στα χέρια του Χριστού, με το σχήμα του και «τα τέσσερα πέταλα που μοιάζουν με σταυρό, παραπέμπει σε μια αλληγορία της μελλοντικής σταύρωσης του Χριστού και μια αποκάλυψη για το μέλλον». Υπάρχει, βεβαίως και η άποψη ότι ο Ντα Βίντσι χρησιμοποίησε αυτό το λουλουδάκι γιατί θυμίζει τα λουλουδάκια στο οικόσημο των Μεδίκων» και σκέφτομαι αν το ελυτικό «τετράφυλλο τριφύλλι» και «τετράφυλλο δάκρυ» έλκουν από εκεί την καταγωγή τους.

 Συμπληρώνω, τώρα, το σχόλιο του Σεφέρη για το «σκοτεινό σπήλαιο» που «ετοιμάζεται να …καταπιεί» το βρέφος και επικαλούμαι τον Καζαντζάκη: «Ερχόμαστε από μια σκοτεινή άβυσσο. Καταλήγουμε σε μια σκοτεινή άβυσσο. Το ενδιάμεσο είναι ζωή»  (Ασκητική).

Τελειώνοντας. Στις Ομπρέλες του Ρενουάρ (περιοδικό Διάστιχο,  9 Δεκεμβρίου 2018), στον πολυπρόσωπο πίνακα, η κοπέλα, χωρίς ομπρέλα, παλτό και καπέλο, ενώ όλοι οι άλλοι έχουν, έχει προχωρήσει μπροστά, και στο μπράτσο της έχει περασμένο ένα καλάθι, μεγάλο, άδειο, μαύρο. Η αίσθησή μου, την οποία υποστήριξα, με στοιχεία που εντόπισα  στον πίνακα, είναι ότι πάει να γεμίσει το «κενό» της.  Όσο για την πλημμυρίδα του μπλε χρώματος στον πίνακα, πιστεύω πως δεν είναι άλλο από μια κρυφή αναφορά στο πένθος του θανάτου. Μπλε βαθύ, ξεβαμμένο μαύρο. Μια ηπιότερη εκδοχή ενός επερχόμενου πένθους.

Το μαύρο χρώμα, η σπηλιά, το σώμα, το κενό, ο τάφος  στην άκρη της ζωής …

Ο αγιογράφος του Ψηφιδωτού της Γέννησης στο Δαφνί μας έδωσε ταυτοχρόνως την αρχή της ζωής και το τέλος της.