Ο υπεράνθρωπος της νεοελληνικής μας πεζογραφίας συνάντησε την ιδανική μελετήτριά του στο πρόσωπο της Χριστίνας Ι. Αργυροπούλου, η οποία, αφού σταδιακά κατέκτησε όλους τους ρόλους στην εκπαιδευτική ιεραρχία διακρίνεται, καιρό τώρα, και στη συγγραφή, με εξαιρετικές επιδόσεις. Δείγμα της δραστηριότητάς της το βιβλίο της με τον τίτλο Καζαντζακικά μελετήματα, όπου ο χαρακτηρισμός «Νίκος Καζαντζάκης ένας χαλκέντερος και πολύτροπος δημιουργός» ταιριάζει και στην ίδια. Και μόνο η ανάγνωση του πίνακα περιεχομένων την καθιστά οτρηρή ταμίη, όπως θα έλεγε και ο Όμηρος, της Φιλολογίας.

Το βιβλίο, πέρα από τον, καθόλα, κατατοπιστικό της Πρόλογο, περιλαμβάνει:  Α. Τα εργοβιογραφικά του μεγάλου Κρητικού, τις κρίσεις για το έργο του και εισαγωγικά στοιχεία. Β. Μελέτες στα μυθιστορήματα Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά και Καπετάν Μιχάλης. Ακολουθεί ενότητα με αξιολογήσεις των έργων –ύφος, γλώσσα, διακείμενο, στοιχεία ποιητικής, στοχασμοί, αρχέτυπα κ.ά. επίσης πολιτισμικοί κώδικες, ήθη , έθιμα και αξίες, λογοτεχνικά πορτρέτα και μικροϊστορίες  και πλήθος άλλα.  Γ. Ταξιδιωτική λογοτεχνία. Δ. Ο στοχασμός του Καζαντζάκη μέσα από την Ασκητική.  Ε. Το σκωπτικό στοιχείο. Στ. Μεταφράσεις. Ζ. Βιβλιογραφία. Η. Ευρετήριο. Σχεδόν 400 σελίδες μεγάλου σχήματος και ο μέγας κρητικός παίρνει τη θέση του και πάλι στην ελληνική δημιουργία –πεζογραφία-ποίηση και μουσική, κρητική ψυχή ελληνική και παγκόσμια.

Το βιβλίο μας καλωσορίζει με αποσπάσματα χαρακτηριστικά από το έργο του Καζαντζάκη, τα οποία αποτελούν, θα λέγαμε, τη ραχοκοκαλιά του όλου.

Ο Πρόλογος της συγγραφέως μας  ενημερώνει  πάνω στη δομή του βιβλίου,  τα περιεχόμενα και τις αξιολογήσεις. Πρόκειται για συνάθροιση σε έναν τόμο εργασιών της που εμφανίστηκαν σε Συνέδρια, Ημερίδες και παντός είδους εκδηλώσεις για τον συγγραφέα. Σε όλες έχει γίνει μια επανεξέταση, συμπλήρωση, επέκταση, με στόχο την ανίχνευση στοιχείων τα οποία αναδεικνύουν τη δυναμική του έργου του Καζαντζάκη,  την παιδεία, τον ελληνικό πολιτισμό, την κοινωνία της εποχής του και τις αξίες της, την ιστορική και πολιτισμική της φόρτιση. «Ο Νίκος Καζαντζάκης», λέει η Αργυροπούλου, «είναι ο ανατρεπτικός, ο αμφισβητίας, ο ερευνών και ο προκαλών κάθε μικρόφθαλμη  οπτική. Είναι δημιουργός πολύτροπος σε κάθε λογοτεχνικό είδος που καλλιεργεί».

Και τα βασικά: Γεννήθηκε το 1883 στο Ηράκλειο, εκεί πήγε σχολείο, με ένα διάλλειμα στον Πειραιά, το 1890 η οικογένεια φεύγει στη Νάξο, φοιτά στο Γυμνάσιο και στη Γαλλική Εμπορική Σχολή, μαθαίνει Γαλλικά και Ιταλικά, έρχεται σε επαφή με τον ευρωπαϊκό πολιτισμό και τη γαλλική λογοτεχνία. Το 1899 επιστρέφει στο Ηράκλειο αποφοιτά από το Γυμνάσιο με άριστα. Στην Αθήνα, φοιτά στη Νομική Σχολή, παίρνει δίπλωμα με άριστα και διδακτορικό επίσης με άριστα. Θέμα του Ο Φρειδερικός  Νίτσε εν τη φιλοσοφία του Δικαίου και της πολιτείας. Και ο δρόμος ανοίγει για να γράψει και να διακριθεί και ας μην βραβευτεί από τους σεμνότυφους κριτές του, να ταξιδέψει, να γνωρίσει τον κόσμο, να επικοινωνήσει με τον Μπερξόν, να διαβάσει όλους τους μεγάλους και να τους μεταφράσει –Σαίξπηρ, Δάντη, Γκαίτε- αναφέρω δειγματικά μόνο. Ασχολείται με το Γλωσσικό Ζήτημα, παντρεύεται την Γαλάτεια Αλεξίου κρυφά από τον τρομερό πατέρα του (πρόπλασμα του Καπετάν Μιχάλη).  Ο Καζαντζάκης δεν είναι μόνο άνθρωπος της συγγραφής αλλά και της δράσης. Στρατεύεται ως εθελοντής στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο,  υπηρετεί στο γραφείο του Βενιζέλου, γνωρίζεται με τον Άγγελο Σικελιανό και μαζί του επισκέπτεται το Άγιον Όρος. «Ο Σικελιανός θέλει από ποιητής να γίνει προφήτης… ο Καζαντζάκης από  προφήτης …να γίνει ποιητής», όμως «συνειδητοποιεί πως σωτηρία δεν υπάρχει παρά μόνο το Χρέος, η Πατρίδα, ο συνεχής ανήφορος και ο αγώνας για κάθε μορφή Ελευθερίας».

Διαβάσματα και  συγγραφές ένας χείμαρρος.  Βούδας, Δάντης, Μπερξόν, Τολστόι, Ευαγγέλια, Νίτσε, Έκκερμαν , Πλάτωνας Δαρβίνος… Ταξίδια και παρατηρήσεις, γράφει ασταμάτητα: «Οι λέξες! Οι λέξες! Άλλη σωτηρία δεν υπάρχει! Δεν έχω στην εξουσία μου παρά 24 μολυβένια στρατιωτάκια, θα κηρύξω επιστράτεψη, θα σηκώσω στρατό, θα νικήσω τον θάνατο!».  

Τα χρόνια περνούν και ο Καζαντζάκης τρέχει από χώρα σε χώρα, από βιβλίο σε βιβλίο, από συγγραφή σε συγγραφή, από αξίωμα σε αξίωμα. Το 1919 τον βρίσκουμε πλάι στον Βενιζέλο πάλι, Δ/ντη του Υπουργείου Περιθάλψεως, με στόχο τον επαναπατρισμό των Ελλήνων του Καυκάσου. Στα χρόνια που θα ακολουθήσουν θα γράψει διδακτικά βιβλία, θα μελετήσει Φρόιντ, θα ταξιδέψει στη Βιέννη για να θεραπεύσει μια δερματοπάθεια που τον βασανίζει, θα γράψει τον Βούδα, θα ετοιμάζει την Ασκητική, θα βιώσει τη Μικρασιατική Καταστροφή. Θα επισκεφθεί την Ασίζη και θα μελετήσει τη διδασκαλία του Αγίου Φραγκίσκου (από την οποία θα προκύψει Ο Φτωχούλης του θεού).  Ακολουθούν η Οδύσσεια, το Συμπόσιο, ταξίδια στη  Ρωσία, γνωρίζει τον Μαξίμ Γκόρκυ, τον  Παναΐτ Ιστράτι, γράφει την Ιστορία της Ρωσικής Λογοτεχνίας, μεταφράζει Ισπανούς ποιητές, ταξιδεύει παντού και Ιαπωνία και Κίνα.

Το 1945 κάνει δεύτερο γάμο με την Ελένη Σαμίου, μιλάει στο BBC και καλεί όλους του διανοούμενους να ιδρύσουν μια «Διεθνή του πνεύματος», γίνεται Σύμβουλος της Λογοτεχνίας στην UNESCO, η Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών τον προτείνει, μαζί με τον Σικελιανό,  για τον Νόμπελ, η Ακαδημία Αθηνών αντιδρά,  έργα του γνωρίζουν διεθνή επιτυχία και ανεβαίνουν στα θέατρα. 

Το 1953 ο Πάπας  κατατάσσει στον index των απαγορευμένων βιβλίων τον Τελευταίο Πειρασμό, το 1954 βραβεύεται στο Παρίσι ο Ζορμπάς ως το καλύτερο ξένο βιβλίο. Εν τω μεταξύ διάσημοι σκηνοθέτες ασχολούνται με τα έργα του (βλέπε  και Θανάσης Αγάθος, Ο Νίκος Καζαντζάκης στον κινηματογράφο, Gutenberg, 2017). Το  1956 βραβεύεται στη Βιέννη με το Βραβείο Ειρήνης.  Μια μόλυνση στο μάτι που τον ταλαιπωρεί από καιρό, τον αναγκάζει να επισκεφθεί το Φράιμποργκ της Γερμανίας.  Ο Καπετάν Μιχάλης μεταφράζεται και κυκλοφορεί σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες. Το 1957 στις Κάνες προβάλλεται το έργο του Αυτός που έπρεπε να πεθάνει σε σκηνοθεσία Ζυλ Ντασέν με την Μελίνα Μερκούρη. Φυσικά πρόκειται για το Ο Χριστός ξανασταυρώνεται. Νέο ταξίδι στην Κίνα, με επίσημη πρόσκληση από την κινεζική πρεσβεία. Αρρωσταίνει βαριά από το αναγκαίο εμβόλιο, επιστρέφει στο Φράιμποργκ και πεθαίνει  στις 28 Οκτωβρίου 1957, στα 74 χρόνια του.

Η Αθήνα δεν επιτρέπει το δημόσιο προσκύνημα! Η σορός διανυκτερεύει στο παρεκκλήσι του Λαϊκού Νοσοκομείου στου Γουδή, με λίγους φίλους πλάι του. Στις 5 Νοεμβρίου όμως σύσσωμη η Κρήτη, και όχι μόνο, τον συνοδεύει στην Τάπια Μαρτινέγκο, στα βενετσιάνικα τείχη, απέναντι από το νησί Γιούχτα του απολιθωμένου Δία. Το επίγραμμα στο τάφο του είναι η σύνοψη του στοχασμού του:

   Δεν ελπίζω τίποτα. Δεν φοβούμαι τίποτα. Είμαι λέφτερος   

Όσο και αν φαίνεται μακρά αυτή η εργοβιογραφική αναφορά, δεν είναι. Είναι το ψαροκόκαλο μιας μακράς αφήγησης της συγγραφέως που και αυτή είναι περίληψη μιας πλατιάς, γεμάτης δημιουργία ζωής, γεμάτης αντινομίες,  διώξεις και τιμές, που επιβεβαιώνουν ότι κανένας δεν είναι προφήτης στον τόπο του.   Οι μικροψυχίες δυστυχώς ποτέ δεν λείπουν, αλλά ο χρόνος που είναι και ο μέγας κριτής αποκαθιστά το δίκιο και την αλήθεια, απονέμει δικαιοσύνη. Η Ελλάδα, έστω και αργά τίμησε και τιμά τον μεγάλο Κρητικό συγγραφέα, τον άντρα τον «πολύτροπο» όπως τον αποκάλεσε η Αργυροπούλου.

Και τώρα έρχεται η σειρά των επιμέρους από τα οποία θα επιλέξω ψηφίδες, αφού από αυτόν τον πλούσιο αμητό τίποτα άλλο δεν είναι δυνατό στην παρούσα περίσταση.

Συζήτηση με  τον μεγάλο πρόγονο, Δομήνικο Θεοτοκόπουλο: «Γεμάτος πληγές, όλες στο στήθος, έκαμα ό,τι μπόρεσα, παππού, περισσότερο, καθώς μου παράγγειλες, απ’ ότι μπόρεσα να μη σε ντροπιάσω, κι έρχομαι τώρα πια που τέλεψε η μάχη να ξαπλώσω δίπλα […] καλώς σε βρήκα».

Στον Πρόλογο του έργου Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά γράφει: «πολύ λίγοι με βοήθησαν στον αγώνα μου […] ίσως να ξεχώριζα τρεις τέσσερεις: τον Όμηρο, τον Μπερξόν, το Νίτσε και τον Ζορμπά […] σκάβοντας για να βρούμε τάχα λιγνίτη».

Η γλώσσα του Καζαντζάκη «αναζητά και δημιουργεί  ασυνήθιστες λέξεις που δε μιλιούνται ούτε μιλήθηκαν … πρόκειται για μια γλώσσα που πατάει και δεν πατάει στα πράγματα» (δες και Νίκου Μαθιουδάκη, Η οδύσ[σ]εια των λέξεων, Νεολογικά αθησαύριστα στο έπος  του Νίκου Καζαντζάκη, Πρόλογος Peter Bien, Κάπα Εκδοτική 2020 ). Βεβαίως, πρόκειται για την προσωπικότητα εκείνου που γράφει και έχει τη δύναμη να συντάξει τη δική του «ποιητική γραμματική», με την  «ποιητική άδεια» που του εξασφαλίζει το δικαίωμα να υποτάξει τον κόσμο στη γλώσσα του και να την αποδώσει με καθημερινό ύφος.

Στα θέματά του επισημαίνεται «η ελευθερία σε αντίστιξη με τη σκλαβιά,  το δίκαιο σε αντίστιξη με το άδικο… η ψυχή η αγωνία,  το χρέος, ο μηδενισμός… η ελληνικότητα, η οικουμενικότητα, ο διεθνισμός…».

«Ο Ζορμπάς αποτελεί ολοκλήρωση ή αναπλήρωση του Καζαντζάκη». «Ο Καζαντζάκης ταυτίζει το ανθρώπινο με το θείο», έτσι, ο παππούς είναι ένας αρχέτυπο και τον ταυτίζει με τον Χριστό, αλλά και με τον πατέρα. Ο Ζορμπάς είναι το alter ego του Καζαντζάκη. Η Αργυροπούλου τεκμηριώνει πάντα τις απόψεις της με τα κατάλληλα παραδείγματα –αποσπάσματα από τα έργα του συγγραφέα.  

Στο κεφάλαιο «Ταξιδιωτική λογοτεχνία», αφού παραθέσει τον κατάλογο των συγγραφέων  που ασχολήθηκαν με το είδος και τις χώρες που επισκέφτηκε ο Καζαντζάκης, παραθέτει σχόλια και παρατηρήσεις του ίδιου του συγγραφέα όπως: «Είναι άλλο πράγμα για έναν ξένο το ταξίδι στην Ελλάδα, τονίζει ο Καζαντζάκης, και άλλο για τον Έλληνα, όπου ο τόπος και το τοπίο έχουν όνομα και ιστορία, που μέσα από την ανάμνηση ζωντανεύει το παρελθόν και   “το τοπίο μετουσιώνεται σε πλούσια, πολυπλάνητη Ιστορία, κι όλη η ψυχή του Έλληνα προσκυνητή αναστατώνεται”». Ακόμα : το ταξίδι του είναι «μια αφιλόκερδη χαρά του ματιού, ένα σεργιάνι του κορμιού …ψυχική και νοητική εξόρμηση κι έρευνα», λέει ο ίδιος. Κι ακόμα: «Όταν σφαλνώ τα μάτια για να δω, να μυριστώ και ν’ αγγίξω μια χώρα που γνώρισα, νιώθω να ταράζεται και ν’ αναγαλλιάζει το κορμί μου, σα να ’ρχεται κοντά μου πρόσωπο αγαπημένο». Τελικώς, σε κάθε ένα από τα «Ταξιδεύοντας» η Αργυροπούλου κάνει αναλυτική παρουσίαση, σχολιασμό και  αξιολόγηση.

Θα τελειώσω με μια φράση του Νίκου Καζαντζάκη από το ταξίδι του  στην Κίνα: «Οι αρχαίοι Έλληνες […] έλεγαν πως η ψυχή είναι συγγυμνασία πασών των αισθήσεων. Είμαι μια τέτοια ψυχή». Αυτήν  τη συγγυμνασία, θα έλεγα, πως μας προσφέρει  το βιβλίο της Χριστίνας Αργυροπούλου και οι εκδόσεις Έναστρον. Στο εξώφυλλο, της εικαστικού Βασιλικής Πανταζή, ο Καζαντζάκης  έχει περάσει στην αιωνιότητα…