Ο γέρος του Μοριά … είναι ο άνεμος… Η άπιαστη δύναμη και η οργανωμένη θύελλα δεν γίνεται να χωρέσει σε καλούπια… Ανατίναξε…κέρδισε. Έκαψε… κάηκαν οι εχθροί του… Δεν είδε ποτέ οπισθοχώρηση σε ό,τι διέταξε… αυτός ήταν και αυτός είναι εκείνος που περίμεναν οι μοίρες σαν τον λυτρωτή (σελ. 79)
Αν «Το κάλεσμα του Προμηθέα» του Χριστόφορου Χριστοφή, από όπου και το παραπάνω απόσπασμα, παιζόταν στο θέατρο ή αν γινόταν ταινία στον κινηματογράφο για να διασχίσει χώρες και πελάγη, θα ήταν το καλύτερο αφιέρωμα στο 1821 που εορτάζουμε φέτος. Πρόκειται για το πρώτο έργο στον τόμο με τον τίτλο Ευριπίδης Μαινόμενος, όπου σε ένα ντεκόρ που μετακινείται στον χρόνο συνομιλεί ο Γκαίτε (και όχι ο Φάουστ) με τον Μεφιστοφελή για τον Μπετόβεν και στη συζήτηση αναφέρονται ο Μπάιρον, ο Σατωμπριάν, ο Κολοκοτρώνης, ο Προμηθέας, ο Καποδίστριας, ο Υψηλάντης, ο Ξάνθος. Το ελληνικό θέμα επί τάπητος. Όλοι -ο καθείς με τον τρόπο του- έχουν νιώσει το σήμα που εκπέμπει η Ελλάδα με φάρο το 1821 και πολύ πριν από την έκρηξη.
Το βιβλίο προλογίζει ο καθ’ ύλην αρμόδιος θεατρολόγος Κωνσταντίνος Μπούρας, ο οποίος μιλάει για διάχυτη διαυγή σκοτεινιά, υπαρξιακή μελαγχολία, ποιητική θλίψη, πνευματική ανησυχία. Χαρακτηριστικά μιας τέχνης υπερβατικής. Και φυσικά έτσι είναι, εφόσον ο δημιουργός ο ίδιος βρίσκεται πίσω από κάθε έργο και τους ήρωες των οποίων την προσωπικότητα υφαίνει με τα υλικά ανθρώπων υπαρκτών που έπραξαν μεγάλα και σπουδαία και έπαθαν σε κρίσιμες για την Ιστορία περιόδους.
Το εγκώμιο του Γκαίτε για τον Βοναπάρτη, για τον Μπετόβεν, για τον Μπάιρον και όλους τους άλλους συνιστά μια ακόμα ματιά πάνω σ’ αυτές τις ξεχωριστές προσωπικότητες που, με πονηριά των Άγγλων ο Βοναπάρτης, προσκεκλημένος στη φρεγάτα τους -δεν φοβήθηκε τα δώρα των Δαναών- βρέθηκε αιχμάλωτος, για να καταλήξει εξόριστος στην Αγία Ελένη. Πέθανε το 1821. Που με τη δύναμη της μουσικής φαντασίας του ο Μπετόβεν ήθελε να πενθήσει τη νοσταλγία του χθες που ποτέ δεν θα γίνει αύριο, που έσκισε όχι μόνο την αφιέρωση στον Βοναπάρτη από την Ηρωική του, αλλά και το στερέωμα της αιωνιότητας για να δείξει ότι Στο σύμπαν όλα είναι μουσική. Πέθανε το 1827. Φορτωμένος με τον θυελλώδη χαρακτήρα όλων των ηρώων του ο Μπάιρον έφτασε στην Ελλάδα να πολεμήσει και να πεθάνει, στα 36 του χρόνια, το 1824.
Το 1827 επελέγη Κυβερνήτης ο Καποδίστριας και έφτασε Ελλάδα το 1828. Το 1828 πέθαινε στη Βιέννη ο Υψηλάντης, στα 36 του χρόνια και αυτός. Ο Καποδίστριας θα δολοφονηθεί τρία χρόνια μετά. Η μοίρα των αριθμών έχει και αυτή μερίδιο-μοίρα. Η συνάντηση Εμμανουήλ Ξάνθου (που ήταν έμπορος), Μεφιστοφελή (που είναι ο νους), Καποδίστρια και Υψηλάντη (που έμαθαν πολιτική και στρατιωτική τέχνη στην τσαρική Ρωσία) αναδεικνύει την ειδοποιό διαφορά των ανδρών. Η Ελλάδα σκοτώνει όσους την αγαπούν. Ένας μόνο της ξέφυγε. Ο νέος Προμηθέας της, ο Κολοκοτρώνης.
Ο Χριστοφής, γόνος Ελλήνων της διασποράς, ταξιδιώτης του κόσμου –Αθήνα, Παρίσι, Ιταλία, Νέα Υόρκη- μαθητής της Lila De Nobili, βραβευμένος σκηνοθέτης για τις ταινίες του Περιπλάνηση και Ρόζα, υμνημένος και καλοτυχισμένος για τη σκηνοθεσία πρωτοποριακών μουσικών έργων και Όπερας, έχει συνεργαστεί με τον Antonio Cericola και την Marian Kouzan στην Ιταλία και στη Γαλλία, το Γιάννη Δροσίτη και Νίκο Ξανθούλη στην Ελλάδα, την Ελένη Καραΐνδρου για τη μουσική των ταινιών του και τον Περικλή Κούκο για την σκηνική του καντάτα Ημερολόγιο για περαστικούς, με τη φωνή της Μαρίας Φαραντούρη. Κι ακόμα σκηνοθέτης στην ΕΡΤ για την Χαμένη Άνοιξη του Στρατή Τσίρκα και τη σειρά Βιζυηνός –Η σιωπή των αγγέλων. Οπωσδήποτε έχει γράψει νουβέλες, λιμπρέτα, θεατρικά έργα, έχει διασκευάσει κλασικά – την Ασπίδα του Μενάνδρου και, τέλος, σε μια παραγωγή που ποτέ δεν τελειώνει, συνέθεσε το έργο Η χρυσόμυγα, που παίχτηκε το 2000 από αγγλικό θίασο στο Old Vic με τον τίτλο Mayfly.
Ο Μπούρας αποκαλεί τον Χριστόφορο Χριστοφή «αναγεννησιακό ιατροφιλόσοφο σωμάτων και ψυχών», «μάγο της σκηνής και της οθόνης» που κοινώνησε από το «αιθερικό νάμα πηγών … εξωδιαστασιακών ίσως, οπωσδήποτε όμως ζωογόνων και ζωοποιών».
Και σωστά, διότι θεατρολόγος, μεταξύ πολλών άλλων, ο ίδιος, μελετά τα λαμπρά έργα και παρεμβαίνει, αποκαλύπτοντας τα μυστικά τους, χωρίς να φοβάται την ύβριν την οποία διέπραξαν και γι’ αυτήν τιμωρήθηκαν άνθρωποι της Τέχνης. Για παράδειγμα, στο «Ευριπίδης μαινόμενος…» μας ειδοποιεί ότι πρόκειται για ένα παιχνίδι γρίφων και ότι «αξίζει να καταλογογραφηθεί στα σύγχρονα αριστουργήματα του δραματικού λόγου». Ο ποιητής που δεν φοβήθηκε μην πάθει ό,τι ο Αναξαγόρας και ο Φειδίας (το έπαθε από τα σκυλιά του Αρχέλαου στη Μακεδονία, όπου και ερευνάται ο γρίφος). Διότι δεν είναι έγκλημα να φανερώνει κανείς τον κλέπτοντα οπώρας ή σύκα, είναι όμως έγκλημα να φανερώνει τα «αμίλητα» μυστικά. Μια τέτοια πράξη συνιστά ύβριν και επιφέρει θάνατον. Έτσι ο ποιητής και ο θεατρικός συγγραφέας γίνεται και «υπερτοπικός και υπερχρονικός» επίκαιρος και μεταλαμπαδευτής ενός «ωκεάνιου συναισθήματος», κατά Μπούρα.
«Ο Διομήδης στα χαλάσματα του κόσμου» είναι ένα ειρωνικό δράμα όπου ο ομηρικός ήρωας συνδιαλέγεται με νεότερους δημιουργούς -Σαρτρ, Καμύ, Κοκτώ- και όπου τίθεται και το πνεύμα της μετεμψύχωσης (λέει ο Μπούρας), αλλά και της παραγωγικής επίδρασης του αρχαίου μύθου στην νεότερη δραματουργία (λέμε εμείς). Ο Διομήδης ειδοποιεί: «Θα επανέλθωˑ σε ποια μορφή και πότε δεν το γνωρίζω» και τον βρίσκουμε στα 1955, σε έναν εξώστη στους Δελφούς να ατενίζει τον απέραντο ελαιώνα, το Γαλαξίδι και ένα λοφτ στη Νέα Υόρκη, καλύπτοντας με κυκλώπειο διασκελισμό την απόσταση από το απώτερο παρελθόν στο απώτερο μέλλον. Με αυτόν τον τρόπο ο Χριστοφής αναδεικνύεται ο ερμηνευτής των παλαιών και ο προφήτης των μελλοντικών. Αλλά και στο «Μια στάση πριν νυχτώσει», επίσης, συνομιλεί με το παγκόσμιο θέατρο. Το γλυκό πουλί της νιότης, δοσμένο με τον «μαγικό ρεαλισμό» του Τένεσι Ουίλιαμς και το κρυφοκοίταγμα του Όρσον Ουελς, αποδόθηκε στα ελληνικά από τον Κάρολο Κουν (δεν ξεχνάμε τη Μελίνα στον ρόλο). Εδώ ο Μπούρας διακρίνει ότι ο Χριστοφής δεν καταδέχεται τον μελοδραματισμό και επιλέγει την ειρωνεία.
Γενικά ο Χριστοφής επιλέγει τον τραγικό ήρωα και τον μεταμορφώνει σε σύγχρονο δραματικό στοχαζόμενο πάνω στα αιώνια θέματα που απασχόλησαν τον άνθρωπο και την κοινωνία, με όχημα, όμως, πάντα τον αρχαίο μύθο, διαπλέκοντας εποχές και αναδεικνύοντας τις αφανείς σχέσεις των αρχαίων δημιουργών με τους νεότερους και όχι μόνο τους Σαρτρ, Καμύ, Κοκτώ αλλά αγγίζοντας «τον ίσκιο του Σταντάλ και του Μπαλζάκ», «το μυστήριο», την «αρχή του αινίγματος» και την «άκρη του νήματος». Αν και ανακατεύοντας ονόματα γυναικών –Ολυμπία, Ελένη- και καταστάσεις όλων των ειδών, δεν ξεφεύγει ποτέ από το θέμα του.
Εν κατακλείδι, ο Χριστόφορος Χριστοφής μας προσφέρει τη ματιά του για να δούμε τους μύθους αλλιώς και να ανακαλύψουμε τις αθέατες πτυχές του, αυτές που κάνουν ένα έργο αιώνιο και επίκαιρο σε κάθε εποχή. Οι συγκλονιστικοί διάλογοι, οι συναντήσεις προσώπων, η μικρή συμπλήρωση των κενών ανάμεσα στις γραμμές της ιστορίας, η σύμπλεξη με τις νεότερες μεταγραφές, οι πλάγιες ερμηνείες, όλα μας δίνουν την ιδέα μιας ανάστασης των λέξεων. Λες και ανορθωμένες από το γραμμένο σώμα, σαν μέλη ενός χορού παίρνουν θέση στην ορχήστρα. Πρόσωπα από διαφορετικά περιβάλλοντα, πίσω από κάθε εξωτερική βιτρίνα, προσέρχονται σε ένα συμπόσιο με ένα και μόνο θέμα, τον άνθρωπο. Τον άνθρωπο που δρα μέσα σε ειδικές συνθήκες, με ειδικό στόχο και προθέσεις. Τον πάσχοντα άνθρωπο. Με άλλα λόγια, ο Χριστοφής κάνει αισθητές τις αθέατες σχέσεις των πραγμάτων, τις ξεχωρίζει από το ομοιογενές σώμα και τους δίνει υπόσταση και αυτονομία, γιατί σ’ αυτό το κάτι που δεν φαίνεται κρύβεται η ουσία.
«Όλα έτσι είναι, αλλά και δεν είναι. Τι λείπει; Ένα τίποτα και αυτό το τίποτα είναι το παν», έλεγε ο Ονορέ ντε Μπαλζάκ στο Άγνωστο Αριστούργημα.
Αυτό το «τίποτα» που είναι το «παν» που δεν υποψιαζόμαστε αν υπάρχει ή αν λείπει, αν ειπώθηκε ή δεν ειπώθηκε, αν έγινε ή δεν έγινε, αυτό έρχεται να μας πει ο Χριστοφής σήμερα σε ένα νέο κείμενο, σε ένα νέο δράμα, με διαδραματιζόμενα παλιά πάθη της ψυχής και του νου, επαναλαμβανόμενα και διαχρονικά. Πίσω από την τύρβη του καθημερινού το αιώνιο καιροφυλακτεί και ο Χριστοφής, ένας ρομαντικός της σκοτεινής όχθης, είναι εκεί για να μας το δείξει.
Ο εκ των εκδοτών Νίκος Νίκας προσθέτει τη δική του ψηφίδα στην έκδοση, στην οποία αισθάνεται την ανάγκη να τονίσει την προσωπικότητα του συγγραφέα: τον «κορυφαίο δημιουργό», «γνήσιο καλλιτέχνη», «τεχνίτη του λόγου» που ελέγχει ακόμα και «τις ανάσες των αναγνωστών ηθοποιών» που «έρχονται να ρυθμίσουν την αφηγηματική ροή» και να «οδηγήσουν στις υφέσεις και τις συγκλονιστικές κορυφώσεις», «Αποτασσόμενος κάθε περιττό».
Και πολύ σωστά. Κι ακόμα κάτι. Το βιβλίο ξεχωρίζει και ως έκδοση, χαρτί και εξώφυλλο, το οποίο κοσμείται από εκείνο το παραμυθένιο άλογο από την ταινία Ρόζα που είχε καταγοητεύσει το κοινό των κινηματογραφικών αιθουσών. Τέλος, αν και τα θεατρικά έργα είναι για να παριστάνονται, η θαυμαστή έκπληξη είναι ότι τα έργα του Χριστόφορου Χριστοφή διαβάζονται, καταπίνονται αχόρταγα από τον αναγνώστη, τον ευτυχισμένο αναγνώστη.
Συμπληρωματικά αναφέρω ότι τέσσερα έργα αναβλήθηκαν λόγω Κορονωιού, ο Νιζίνσκι που παιζόταν πέρυσι τέτοια εποχή, ο Τουλούζ Λωτρέκ επίσης, ο Προμηθέας επρόκειτο να παιχθεί ως μουσικό ιστορικό δραμα, στο Μέγαρο Μουσικής σε μουσική Νίκου Ξανθούλη τον Φεβρουάριο και πήρε νέα προθεσμία για τον Μάιο (σε σκηνοθεσία του ίδιου του Χριστοφή), ενώ ο Ευριπίδης Μαινόμενος, σε σκηνοθεσία Νίκου Χατζηπαπά προγραμματίστηκε για τον προσεχή Σεπτέμβριο , στο διεθνές φεστιβάλ Αναλογίου. Το έργο επιχορηγήθηκε για να κινηματογραφηθεί από το Υπουργείο Πολιτισμού τον Απρίλιο 2021. Με αγωνία περιμένουμε, άμα τη λήξει της καραντίνας, για να απολαύσουμε τα θαυμάσια αυτά έργα, όπως έχουν προγραμματιστεί.
