Η Αθήνα ελευθερώθηκε στις 12 Οκτωβρίου 1944. Για τον εορτασμό αυτής της επετείου γεννήθηκε ένα Λεύκωμα-Αφιέρωμα. Για το λεύκωμα αυτό συνεργάστηκαν: το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, η Περιφέρεια Αττικής, ο Δήμος Αθηναίων, τα Γενικά Αρχεία του Κράτους και η Ελληνική Ραδιοφωνία Τηλεόραση –ΕΡΤ. Ακόμα, μουσεία, σχολεία, πανεπιστημιακά ιδρύματα
πλήθος επιφανείς επιστήμονες και ομάδες πολιτών.
Οι 14 Ιστορίες της Αντίστασης που περιλαμβάνει το Λεύκωμα πλαισιώνονται με πλήθος γκραβούρες, φωτογραφίες, αφίσες, αποκόμματα εφημερίδων, σημειώματα, επιστολές, επίσημα έγγραφα, όλα πειστήρια της αντιστασιακής δράσης του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και ΕΠΟΝ και δυστυχώς και των Ελλήνων εκείνων που βοήθησαν τους Ναζί στη σύλληψη και εξόντωση των αγωνιστών της Αντίστασης. Επιστημονικός Υπεύθυνος του εγχειρήματος ήταν ο Δρ, Ιστορίας Μενέλαος Χαραλαμπίδης.
Βέβαια το Λεύκωμα- Αφιέρωμα στην Αθήνα και την απελευθέρωσή της έγινε το 2018, στο πλαίσιο εκδηλώσεων «12 Οκτωβρίου 1944- Η Αθήνα ελεύθερη» και σε συνδυασμό της «Αθήνα 2018 –Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου/ Δήμος Αθηναίων». Ο εορτασμός περιελάμβανε εκδηλώσεις λόγου, ιστορικούς περιπάτους, μουσικές και θεατρικές παραστάσεις, κινηματογραφικές προβολές, εκπαιδευτικά προγράμματα κ. ά. Από τις χιλιάδες ιστορίες αντίστασης επιλέχτηκαν οι δεκατέσσερις οι οποίες σκιαγραφούν τον αγώνα στον οποίο διαδραμάτισαν ρόλο άνθρωποι διαφορετικού πολιτικού και κοινωνικού περιβάλλοντος, φύλου και ηλικίας.
Ως γνωστόν, το ελληνικό αντιστασιακό κίνημα ήταν από τα μεγαλύτερα στην Ευρώπη. Στόχος του η απελευθέρωση της πατρίδας μας και ο εκδημοκρατισμός της μετά το τέλος του πολέμου. Πρώτη αντιστασιακή δράση ήταν το κατέβασμα της σβάστικας από την Ακρόπολη, στις 31 Μαΐου 1941 από τους Απόστολο Σάντα και Μανόλη Γλέζο
Ακολουθούν οι σελίδες με τα δραματικά γεγονότα.
Ανάμεσα στις πρώτες εντυπωσιακές φωτογραφίες του Λευκώματος είναι το φλεγόμενο κτήριο της ΕΣΠΟ, φιλοναζιστικής οργάνωσης, στη συμβολή Γλάδστωνος και Πατησίων. Πυρπολήθηκε στις 20 -9-1942. Οι υπεύθυνοι συνελήφθησαν και εκτελέστηκαν: Ο Περίκος, αξιωματικός της αεροπορίας στην Καισαριανή, η Ιουλία Μπίμπα που μετέφερε τη βόμβα εκτελέστηκε με αποκεφαλισμό στη Γερμανία, οι άλλοι εκτελέστηκαν στο Γ΄ Νεκροταφείο Αθηνών.
Ο πρώτος νεκρός φοιτητής ήταν Δημήτρης Κωνσταντινίδης. Σκοτώθηκε στην οδό Ζαΐμη πίσω από την συμβολή των οδών Μπουμπουλίνας και Τοσίτσα, όπου ήταν το Υπουργείο Εργασίας. Ο Κωνσταντινίδης, φοιτητής της Νομικής και μέλος του ΕΑΜ, πυροβολήθηκε από Ιταλό αξιωματικό. Το ίδιο βράδυ, μέλη του ΕΑΜ αντικατέστησαν την πινακίδα της οδού Ζαΐμη με άλλη: «Οδός Μήτσου Κωνσταντινίδη». Η ευγενής φυσιογνωμία του επιβεβαιώνει το «οία η μορφή τοιάδε και η ψυχή».
Ιδιαίτερη μνεία γίνεται στους μαθητές του 7ου Γυμνασίου Αρρένων Παγκρατίου στην οδό Σπύρου Μερκούρη, απέναντι από το Άλσος, των οποίων η συμμετοχή στην Αντίσταση ήταν μαζική. Η φωτογραφία των Αρρένων, καλοντυμένων, περιποιημένων, ωραίων αγοριών συγκινεί. Ο Μάνος Ιωαννίδης μαζί με τον Μάνο Χατζιδάκι και την Ελένη Γλύκαντζη Αρβελέρ είχαν ενταχθεί στο ΕΑΜ και στις 27 Σεπτεμβρίου του 1943 παρήλασαν σε δρόμο του Βύρωνα, τραγουδώντας «Βροντάει ο Όλυμπος, αστράφτει η Γκιώνα» μπροστά στα έκπληκτα μάτια των κατοίκων που χειροκροτούσαν και ζητωκραύγαζαν. Ο Ιωαννίδης επέζησε της φοβερής εποχής και πέθανε σε ηλικία 90 ετών το 2014 στο Παγκράτι.
Η συμμαθήτρια του Ιωαννίδη Αναΐδα Τσακιρίδου θυμάται ένα τραγουδάκι που είχαν γράψει οι συμμαθητές και το τραγουδούσαν στην Πλατεία Μεσολογγίου όπου μαζεύονταν μετά το σχολείο:
Από τον καιρό που ήρθανε οι μπότεν
όλα στον τόπο μας γινήκανε φερμπότεν.
Το ψωμάκι μας μπομπότεν,
η κυβέρνηση ρομπότεν.
Αχ ως πότεν, αχ ως πότεν,
θάμαστε εμείς ειλώτεν
κάτω από τις ντόιτς μπότεν.
Αχ ως πότεν, αχ ως πότεν.
Στις 16 Ιουλίου 1941 ιδρύθηκε το Εργατικό Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΕΑΜ) με στόχο την οργάνωση του συνδικαλιστικού αγώνα, τα δικαιώματα των εργατών, την αποτροπή της καταλήστευσης της χώρας από τους κατακτητές, τον αγώνα κατά της κερδοσκοπίας και της μαύρης αγοράς. Οι εργαζόμενοι σαμποράριζαν την παραγωγή, τους Ναζί και τους μαυραγορίτες που έκλεβαν και πουλούσαν την μαύρη αγορά. Στις 2 Ιουλίου του 1943 όμως συνελήφθησαν 18 εργάτες, ανάμεσά τους και Γεώργιος Ζαμπούνης μηχανικός. Όλοι ήταν κάτοικοι Πειραιά και μέλη του εργατικού ΕΑΜ. Εκτελέστηκαν στην Καισαριανή.
Το έργο της Εθνικής Αλληλεγγύης τον φοβερό χειμώνα 1941-1942 είχε αναλάβει το ΕΑΜ που οργάνωσε τη μεγάλη απεργία των δημοσίων υπαλλήλων στις 12 Απριλίου 1942, η οποία πέτυχε τους περισσότερους από τους στόχους της. Ακολούθησαν οι φοιτητές και οι τραπεζικοί υπάλληλοι που κατάφεραν να βελτιώσουν την επισιτιστική τους κατάσταση. Στο πλευρό τους είχαν και τον Εθνικό Δημοκρατικό Ελληνικό Στρατό (ΕΔΕΣ), την Ιερά Ταξιαρχία (ΙΤ) και την Πανελλήνια Ένωση Αγωνιζόμενων Νέων (ΠΕΑΝ).
Στην αντιστασιακή δράση εντάσσεται και η διαδήλωση εκατοντάδων μαθητών και φοιτητών, οποίοι βγήκαν στις 25 Μαρτίου του 1942 να στεφανώσουν τις προτομές των ηρώων της Επανάστασης, πράγμα απαγορευμένο. Οι Γερμανοί χτύπησαν στο ψαχνό. Πρόκειται για την «Μεγάλη Έξοδο» που αναφέρει ο Οδυσσέας Ελύτης στο Άξιον Εστί:
Και θερίσανε πλήθος τα θηρία και άλλους εμάζωξαν. Και την άλλη μέρα εστήσανε στον τοίχο τριάντα.
Η φωτογραφία των σπουδαστών του Πολυτεχνείου, μέλη της ΕΠΟΝ και ακόμη μία φωτογραφία από την εντυπωσιακή διαδήλωση, μαρτυρούν του λόγου το αληθές.
Στις 25 Μαρτίου 1943 οι αντιστασιακοί ξεσηκώθηκαν εναντίον της πολιτικής επιστράτευσης 80.000 Ελλήνων που προορίζονταν για τα εργοστάσια της Γερμανίας. Οι κατάλογοι κάηκαν και η επιστράτευση απέτυχε, κάτι που μόνο στην Ελλάδα συνέβη. Η δράση του ΕΑΜ επεκτάθηκε στην κατασκοπία και αντικατασκοπία.
Από τις άλλες δράσεις του αντιστασιακού κινήματος ήταν και η μεγαλειώδης διαδήλωση της 22ας Ιουλίου 1943, η μεγαλύτερη της Κατοχής, με σκοπό την αποτροπή της βουλγαρικής επέκτασης στην κεντρική Μακεδονία. Ο Θωμάς Χατζηθωμάς, σπουδαστής στη Σχολή Πολιτικών Μηχανικών, ήταν στην κορυφή της διαδήλωσης, όταν ένα θωρακισμένο όχημα εμβόλισε τους διαδηλωτές. Σκοτώθηκε μπροστά στο Οφθαλμιατρείο στην Πανεπιστημίου. Οι κατακτητές σκότωσαν 13 και τραυμάτισαν περισσότερους από 60. Οι φωτογραφίες δείχνουν το πλήθος που τρέχει να σωθεί και τους Γερμανούς ανάμεσα στα πτώματα. Σε κατάλογο από έντυπο της εποχής μας δίνονται τα ονόματα των νεκρών, ενώ ο πρωθυπουργός Ιωάννης Ράλλης σε εγκύκλιό του αποκαλεί τους συντηρουμένους δημοσίους υπαλλήλους «εκ του Κρατικού προϋπολογισμού» «αμφιβόλου χρησιμότητος». Σε φωτογραφία μαζί με τους Ναζί, ο Ράλλης προχώρησε στην ίδρυση των Ταγμάτων Ασφαλείας, στα οποία βοήθησαν και ο Στυλιανός Γονατάς και ο στρατηγός Θεόδωρος Πάγκαλος.
Να αναφέρουμε ότι οι ανάπηροι στα νοσοκομεία εντάχτηκαν και εκείνοι στο ΕΑΜ. Στις 30 Νοεμβρίου 1943, τα Τάγματα Ασφαλείας έκαναν μπλόκο στο νοσοκομεία, συνέλαβαν όλους τους ανάπηρους και τους φυλάκισαν στο Ορφανοτροφείο Χατζηκώστα που είχε μετατραπεί σε φυλακή. Εκτελέστηκαν περισσότεροι από 250. Ανάμεσά τους και ο δικηγόρος Λευτέρης Αναστασιάδης, στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής την Πρωτομαγιά του 1944. Στην γκραβούρα, στημένοι στον τοίχο μια μακρά σειρά αντιστασιακών, ο Γερμανός μπροστά τους και πάνω από το κεφάλι τους κυματίζει η κορδέλα με την επιγραφή «Πρωτομαγιά του 1944». Δέκα μέρες μετά εκτελέστηκε επίσης στο Σκοπευτήριο και ο Παντελής Παναγόπουλος, ανάπηρος πολέμου της Αλβανίας. Μια φωτογραφία δείχνει τους «λαβωμένους με τα δεκανίκια», όπως λέει ο ποιητής, ο ένας να παίζει βιολί κι οι άλλοι να τραγουδούν στο προαύλιο του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού. Απόσπασμα της δικαιολογίας του διοικητή του Μηχανοκίνητου Τμήματος Νικόλαου Μπουραντά ενημερώνει: «Σεβόμουν βαθύτατα τους ένδοξους ανάπηρούς μας που έχασαν την αρτιμέλειά τους για το μεγαλείο της πατρίδας. Αλλά … άρχισα βαθύτατα να περιφρονώ, να απεχθάνομαι, και να σιχαίνομαι ορισμένους τύπους που επειδή έτυχε στον πόλεμο να γίνουν ανάπηροι… σιχαμερά όντα…προδότες και λιποτάκτες … το είχαν ρίξει στην πολιτική… Ώσπου με τον καιρό φάγανε το κεφάλι τους».
Θύματα άγριου φανατισμού ήταν και οι Εβραίοι πολλοί από τους οποίους φυγαδεύτηκαν με πλαστά διαβατήρια και χριστιανικά ονόματα με τη συνδρομή του ΕΑΜ, του αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού, του διοικητή της Αστυνομίας Άγγελου Έβερτ. Ωστόσο, 1300 συνελήφθησαν και στάλθηκαν στο Άουσβιτς.
Από το φθινόπωρο του 1943 και μέχρι την απελευθέρωση ο ΕΛΑΣ, οπλισμένος με το πολεμικό υλικό των αποχωρούντων Ιταλών, κατάφερε να αποτρέψει την τρομοκρατία των κατακτητών και των συνεργατών τους Πολλές ήταν οι συγκρούσεις με τα Τάγματα και Σώματα Ασφαλείας. Ο τελευταίος χρόνος της Κατοχής ήταν η περίοδος της κορύφωσης του φονικού έργου των Ναζί και των συνεργατών τους εναντίον των Ελλήνων αντιστασιακών, αλλά και των Εβραίων. Μπλόκα, εγκλεισμοί, εκτελέσεις στο στρατόπεδο Χαϊδαρίου στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής, στην μάντρα της Κοκκινιάς, στην Καλλιθέα, η σχετική αφίσα ενημερώνει με μεγάλα κεφαλαία Γράμματα: «ΟΡΚΙΖΟΜΑΣΤΕ: Στο αίμα των αδελφών|».
Ανάμεσα στους αντιστασιακούς είναι και πολλοί πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία, γυναίκες και άντρες, μαθητές, φοιτητές, ανάπηροι πολέμου, αλλά και φυλακισμένοι και εκτοπισμένοι από τον Μεταξά. Ειδικά αυτοί παραδόθηκαν στους Γερμανούς και Ιταλούς κατακτητές. Φωτογραφία ανδρών εκτοπισμένων στην Ακροναυπλία τον Ιούλιο του 1937. Η εκτέλεσή τους αργεί ακόμα. Ο δάσκαλος Κώστας Τσίρκας με συνδικαλιστική δράση στα χρόνια του Μεταξά, θα εκτελεστεί με άλλους 200 στην Καισαριανή. Πλάι του σε άλλη φωτογραφία, η μάνα του, η γυναίκα του και ο γιος του, παιδάκι της αγκαλιάς.
Στην Καλλιθέα αλλά και σε κάθε συνοικία θα δημιουργηθούν εστίες του ΕΛΑΣ που θα δώσουν σκληρές μάχες εναντίον των Γερμανών και τωνΤαγμάτων Ασφαλείας. Στις 24 Ιουλίου του 44, δέκα άντρες του ΕΛΑΣ κλεισμένοι στο Χαροκόπειο πολιορκήθηκαν από μηχανοκίνητο τμήμα Ταγματασφαλιτών. Οι επτά σκοτώθηκαν και οι τρεις εκτελέστηκαν επί τόπου. Όλοι ηλικίας από 17 έως 23 ετών. Ο Μπουραντάς εξήγησε ότι οι άνδρες του Μηχανοκίνητου πήγαν να βοηθήσουν τους μαχητές του ΕΛΑΣ και τους άμαχους, αλλά κατά λάθος τους σκότωσαν.!!!
Από τις γυναίκες που επίσης έλαβαν μέρος στην Αντίσταση αναφέρεται η Ηλέκτρα Αποστόλου που προπολεμικά είχε μπει στο κίνημα. Ήταν φεμινίστρια, εξέδιδε εφημερίδα, συμβούλευε πώς και τι θα πουν οι συνεργάτες αν συλληφθούν… Της έκοψαν τα μαλλιά με το μαχαίρι, την κρέμασαν από τη μασχάλες, αιωρούμενη την γρονθοκοπούσαν, την τη μαστίγωναν με αγκαθωτό σύρμα, έσβηναν τσιγάρα στο σώμα της. Υπέκυψε στα βασανιστήρια στις 27 Ιουλίου 1944, χωρίς να προδώσει κανέναν… Από τους βασανιστές της, άλλος πήρε χάρη, άλλου μειώθηκε η ποινή στο μισό και ο Διευθυντής ειδικής Ασφαλείας Αλέξανδρος Λάμπρου δικάστηκε ως δωσίλογος, σε θάνατο αρκετές φορές, αλλά πήρε βασιλική χάρη το 1952.
Στο αιματηρό μπλόκο της Κοκκινιάς, σκοτώθηκαν 11 μεταξύ αυτών και ο Κώστας Περιβόλας που τον κρέμασαν σε ένα δέντρο. Μετά εκτέλεσαν 150 στη Μάντρα της Κοκκινιάς και 3000 έστειλαν στη Γερμανία για καταναγκαστική εργασία ή έκλεισαν στις φυλακές.
Αφίσα με εφιαλτικές εικόνες Γερμανών εκτελεστών και θυμάτων. Με μεγάλα γράμματα:
«Δεν ξεχνάμε!… 14 Αυγούστου 1944 στην Κοκκινιά».
Η «Μπουμπουλίνα» ήταν αντιστασιακή οργάνωση η οποία ανέλαβε να βοηθήσει, να κρύψει και να φυγαδεύσει στη Μέση Ανατολή Βρετανούς στρατιώτες. Δημιουργός της η Λέλα Καραγιάννη. Η δράση της αποκαλύφθηκε. Συνελήφθη στο νοσοκομείο όπου νοσηλευόταν για καρδιοπάθεια, ανακρίθηκε από τα Ες Ες στην οδό Μέρλιν, φυλακίστηκε στο Χαϊδάρι και εκτελέστηκε στις 8 Σεπτεμβρίου 1944 στο Δαφνί μαζί με πολλούς άλλους αντιστασιακούς.
Ο Νεοζηλανδός Ρόι Φαρράν που βοηθήθηκε από την «Μπουμπουλίνα» της Λέλας Καραγιάννη ευγνωμονεί τους Έλληνες: «…που ρισκάρισαν τόσο πολλά για χάρη μου. Παρ’ όλη την πείνα, εγώ ποτέ δεν πείνασα. Δεν θα μπορούσε κανένας άλλος λαός να είναι πιο θαρραλέος».
Το λεύκωμα έκανε 14 στάσεις σε γεγονότα και πρόσωπα, τόπους εκτελέσεων, δωσίλογους,, τις κατοχικές κυβερνήσεις και τη συνεργασία τους με τον κατακτητή.
Στο Χρονολόγιο μας δίνονται τα γεγονότα όλα αδρομερώς, από τις 27 Απριλίου 1941 έως τις 12 Οκτωβρίου 1944 που οι κατακτητές έφυγαν. Στις 18 του ίδιου μήνα έφτασε στην Αθήνα η εξόριστη κυβέρνηση με τον Γεώργιο Παπανδρέου πρωθυπουργό εθνικής ενότητας και κλιμάκιο του συμμαχικού στρατηγείου με τον στρατηγό Ρόναλντ Σκόμπι. Έγινε Έπαρση της Ελληνική Σημαίας, Δοξολογία στη Μητρόπολη και εκφώνηση από τον Παπανδρέου του «Λόγου της Απελευθέρωσης», στην Πλατεία Συντάγματος….
