Ανθούλα Δανιήλ: Ay, Carmela του Χοσέ Σάντις Σινιστέρρα στο θέατρο Μεταξουργείο – Ελεγεία ενός Εμφυλίου Πολέμου σε δύο Πράξεις και έναν Επίλογο. Μετάφραση- Σκηνοθεσία Κωνσταντίνος Κυριακού
Ο Χοσέ Σάντις Σινιστέρρα είναι από τους πιο αντιπροσωπευτικούς συγγραφείς και τους πιο βραβευμένους του ισπανικού θεάτρου, δημιουργός και δάσκαλος, καθηγητής της Θεωρίας και Ιστορίας της θεατρικής Αναπαράστασης στο αυτόνομο Πανεπιστήμιο της Βαρκελώνης από το 1984. Το έργο του συνδυάζει στοιχεία παράδοσης και μοντερνισμού, πειραματισμούς σχετικούς με τα σύνορα της θεατρικότητας, του πραγματικού, την εμπλοκή του θεατή στα δρώμενα, την αμφισβήτηση του μύθου και του παραδοσιακού ήρωα. Περνώντας από το ένα είδος στο άλλο, ο Σινιστέρρα έσπασε τα σύνορα και ένωσε τα είδη, την τέχνη και την επιστήμη. Έχει γράψει πάνω από σαράντα έργα, έχει διασκευάσει και επεξεργαστεί πολλά και έχει μεταφραστεί σε όλες σχεδόν τις γλώσσες και χώρες της Ευρώπης. Ανάμεσα στα έργα του πρώτο το Ay, Carmela, το οποίο διασκευασμένο για τον κινηματογράφο σκηνοθετήθηκε από τον Κάρλος Σάουρα και απέσπασε 13 βραβεία Goyaαπό τα 15 για τα οποία είχε προταθεί.
Πρόκειται για ένα θέατρο εν θεάτρω, στο οποίο παρουσιάζεται ένας θίασος αποτελούμενος από δύο επί σκηνής άτομα, τον Παουλίνο και την Καρμέλα και έναν ακόμα, τον Γκουσταβέτε, που έχει μείνει άφωνος από τους βομβαρδισμούς και αθέατος για τους θεατές, αλλά συχνά αναφερόμενος από τον Παουλίνο. Το ζευγάρι των περιπλανώμενων ηθοποιών, με σύνεργα της σκηνής ένα μπαούλο, μια βαλίτσα, μια σκάλα κι ένα παραβάν, περνούν κατά λάθος στις γραμμές των φασιστικών στρατευμάτων και υποχρεώνονται να παίξουν μπροστά στους φασίστες αλλά και μπροστά στους μελλοθάνατους των Διεθνών ταξιαρχιών.
Ο τίτλος του έργου αφενός και οι φασίστες αφετέρου μας κάνουν φανερό το ότι ο χρόνος των δρωμένων τοποθετείται μέσα στον Ισπανικό Εμφύλιο. Η Καρμέλα αρνείται να συμβιβαστεί, ενώ ο Παουλίνο κάνει τα αδύνατα δυνατά να της κρατήσει τα ηνία για να μην την συλλάβουν. Ανάμεσα σε τούτο κι εκείνο όμως προκύπτει πως η Καρμέλα είναι ήδη πεθαμένη και μόνο μέσα στην ολοζώντανη μνήμη του Παουλίνο ζει και εξακολουθεί να μιλάει για κείνα που εξ αιτίας τους είναι τώρα πεθαμένη.
Η παράσταση είναι γεμάτη ζωντάνια και χιούμορ πικρό, γέλιο που ελάχιστα απέχει από το να περάσει το όριο και να γίνει κλάμα. Διότι το κωμικό στοιχείο λειτουργεί ως ανακουφιστική χαραμάδα, ικανή για το επί σκηνής γέλιο αλλά όχι για τους θεατές. Ο θεατής που παρασύρεται και γελάει, δεν έχει καταλάβει τη γκριμάτσα του κινδύνου, του φόβου και του πόνου με τόσο θάνατο που κυκλοφορεί γύρω από τους ήρωες. Θα λέγαμε σαν τον Μπρεχ ότι δεν έχει καταλάβει ακόμα το μυστικό. Όμως το άμεσο και καθημερινό λεξιλόγιό τους, τόσο όσο για να κεντρίσει το επιφανειακά κωμικό στοιχείο, δεν μας ξεγελά, όπως δεν περνά απλώς σαν πληροφορία η δολοφονία του Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα που δραματικά επανέρχεται στους διαλόγους. Η άτιμη πράξη της εκτέλεσής του μέσα στο χαντάκι του Καμίνο ντε λα Φουέντε, στις 19 Αυγούστου του 1936, «υπό των φασιστών» όπως έγραψε και ο Νίκος Εγγονόπουλος ήταν Unaacciónvilydisgraciado. Μια επαίσχυντη πράξη.
Οι τρύπες στο σακάκι του δεν μας αφήνουν να ξεχάσουμε τους στίχους του Γιάννη Ρίτσου «από τις τρύπες του πανωφοριού τους μπαινοβγαίνει ο θάνατος», ενώ τα μυρμήγκια πληθαίνουν, πάνω στο πάτωμα, όπως οι φασίστες και ο θάνατος των αγωνιστών των Διεθνών Ταξιαρχιών. Δεν μας διαφεύγει επίσης και η αναφορά στους Έλληνες εθελοντές που βρέθηκαν εκεί -300 περίπου- όσοι πρόφθασαν πριν κλείσει τα σύνορα ο Μεταξάς και εμποδίσει την έξοδό τους.
Το θέμα του έργου είναι η μνήμη, λοιπόν. Και ο Παουλίνο (το όνομά του υποκορισμένο συμβάλει στο ήθος του χαρακτήρα), αν και φαίνεται «δειλός», είναι εκείνος που, μη θέλοντας να αποδεχτεί την απουσία της, ζει μόνο με την ανάμνησή της Καρμέλας την οποία συνεχώς φέρνει ολοζώντανη μπροστά του, με το duenteτης, όπως τότε που ήταν παιδούλα και χόρευε για να κερδίσει τα προς το ζην. Εν ολίγοις ο καθένας ζει με τα φαντάσματά του και ο Παουλίνο με τα δικά του και της πατρίδας του. Με την ιστορική του μνήμη ολοζώντανη, όντας συγχρόνως δειλός και θαρραλέος, μόνος και γεμάτος από την παρουσία της απουσίας της. Ζει για να θυμίζει στους θεατές της παράστασής του το χρέος κάνοντας κωμικά δήθεν σκετς μπροστά στους φασίστες, «όπως εκείνος ο στρουμπουλός με το μουστάκι που, με όλους αυτούς του τενεκέδες που φοράει για παράσημα, πρέπει να είναι τουλάχιστον στρατηγός… και που δεν έχει γελάσει καθόλου όλη τη νύχτα». Κι ακόμα ανάμεσα στο κοινό που τους παρακολουθεί είναι και οι μελλοθάνατοι αγωνιστές, αλλά και εμείς οι θεατές που τον παρατηρούμε από το ασφαλές μας μέλλον.
Στον Επίλογο, ο Παουλίνο απομένει στη σκηνή μόνος, όπως μόνος ήταν από την αρχή κι ας νόμιζε πως τριγύριζε ζωηρή και θαρραλέα γύρω του η Καρμέλα. Έπαιξε μόνος του τον ρόλο τον δικό του και της Καρμέλας, ζωντάνεψε με τη δική του φωνή την πεθαμένη αγαπημένη του. Τώρα, φορώντας τη «στολή» που του επέβαλε ο φρανκισμός, ο φόβος και η ανάγκη, υποδηλώνει πως οφείλει να συνεχίσει να ζει –theshowmustgoon– με θυσίες δυστυχώς, για να διαιωνίσει την ιστορική μνήμη, τη φωνή της Καρμέλας που ζει και φωνάζει αθέατη μέσα του, ζητώντας δικαίωμα στην ιστορία.
Ο Παουλίνο είναι ο λογικός, εκείνος που μετράει τα λόγια του για να επιβιώσει μέσα σε μια λαίλαπα, μέσα σε ένα ορυμαγδό παραλόγου, τριγυρισμένος από τον θάνατο. Εκείνη είναι η «ρομαντική» με την έννοια της επαναστάτριας, σαν αν είχε ζήσει τον 19ο αιώνα, όπως την ανέδειξε ο Ντελακρουά στα οδοφράγματα του Παρισιού, γι’ αυτό άλλωστε αυτή είναι «πεθαμένη» κι εκείνος είναι ζωντανός. Όμως η μνήμη του είναι γεμάτη από την Καρμέλα και κάθε πράξη του συνυφασμένη με ό,τι ιερό έχει διαφυλάξει∙ η Καρμέλα γίνεται Ιδέα, γι’ αυτό και δεν πεθαίνει. Ωστόσο, ως πεθαμένη, υποδηλώνει το τίμημα που πρέπει να καταβληθεί στον αγώνα. Είναι η φωνή των πεθαμένων Ισπανών και των από όλα τα μέρη της γης εθελοντών που κατέφθασαν εκεί να αγωνιστούν κατά του Φράνκο, του φασισμού, του ναζισμού, του καταπιεστή. Είναι η φωνή όλων εκείνων που έπεσαν για έναν ιερό σκοπό δηλαδή για «Δημοκρατία, Ελευθερία, Δικαιοσύνη»∙ μια παραλλαγή της «Libetré, Égalité, Fraternitè», μιας τριάδας ιερής που ανά τους αιώνες διεκδικεί παραπλήσια ιδανικά. Άλλωστε και το τραγούδι που ακούγεται στην παράσταση, πάλι και πάλι, ελαφρώς «πειραγμένο», δεν είναι άλλο από αυτό που τραγουδιόταν στον ισπανικό εμφύλιο και υμνούσε τη γυναίκα αγωνίστρια όπως και την άλλη Καρμέλα που κι εκείνη είχε βγει εναντίον των στρατευμάτων του Ναπολέοντα, σχεδόν έναν αιώνα πριν. Ay, Carmela! Το έργο, παρά τα κωμικά του στοιχεία, με τη δομή του και με τα ποιήματα που παρεμβάλλονται σαν ινετεμέδια ή χορικά είναι μεταμφιεσμένη τραγωδία. Η τραγωδία ενός εμφυλίου και όχι μόνο του ισπανικού.
Οι δύο ηθοποιοί, Κωνσταντίνος Κυριακού και Κατερίνα Μπιλάλη,
απέδωσαν το ήθος των ηρώων, έπαιξαν και έζησαν το ρόλο τους, μπήκαν στην ατμόσφαιρα, δημιούργησαν το κατάλληλο κλίμα για τους θεατές, χόρεψαν, κινήθηκαν, σάρωσαν τη σκηνή, συγκίνησαν το κοινό και δικαίως καταχειροκροτήθηκαν. Τους ευχαριστούμε για τη μέθεξη.
Τέλος, δεν πρέπει να αφήσουμε ασχολίαστο το Πρόγραμμα, ένα πλήρες επιμελημένο βιβλίο από τις εκδόσεις Νίκας, με όλο το θεατρικό κείμενο σε μετάφραση και εισαγωγή του Κωνσταντίνου Κυριακού, τα συμπεριλαμβανόμενα ποιήματα, αποσπάσματα από τα οποία ακούστηκαν στην παράσταση, επίσης το κείμενο του Χοσέ -Βιθέντε Σαβάλ, από το Πανεπιστήμιο του Εδιμβούγου, ακόμα ένα εκτενές απόσπασμα από κείμενο του Ενρίκο Λόντι, από το Πανεπιστήμιο του Μπέργκαμο, όλα σε μετάφραση του Κυριακού, Επίμετρο από τον θεατρολόγο, μεταφρασιολόγο και κριτικό Καθηγητή Κωνσταντίνο Μπούρα, Σημείωμα της θεατρικής Εταιρείας, της πρωταγωνίστριας Κατερίνας Μπιλάλη και του συμπρωταγωνιστή της που ήδη αναφέραμε Κωνσταντίνου Κυριακού, Σημείωμα για την παράσταση, σημείωμα του σκηνοθέτη, Φωτογραφίες από την παράσταση. Ένα εξαιρετικό βιβλίο στο οποίο μελετάται το έργο από ειδικούς επιστήμονες και από όλες τις παραμέτρους, πολιτική, ιστορική, φιλοσοφική, ψυχολογική, βιβλίο κόσμημα για τη θεατρική μας βιβλιοθήκη.
