Η όπερα Διδώ και Αινείας του Henry Purcell (1659-1695) είναι το σημαντικότερο έργο του μεγάλου Άγγλου μουσικού που θεωρείται ο καλύτερος της εποχής του Μπαρόκ. Ο Πέρσελ ξεχωρίζει για το ιδιάζον «αγγλικό» ύφος αλλά και τα φωνητικά του έργα. Η σημασία που αποδίδουν οι Άγγλοι στον μεγάλο μουσουργό φαίνεται από την υψίστη τιμή να ταφεί κάτω από το όργανο, στο Αββαείο του Γουέστμινστερ.
Η όπερα ως μουσικό και συνάμα θεατρικό είδος γεννήθηκε στην Ιταλία και είναι έργο σύνθετο, εφόσον απαιτεί τη συνεργασία όλων των τεχνών μαζί: μουσική, τραγούδι, λογοτεχνία, χορό, αρχιτεκτονική, σκηνικά, κοστούμια, μακιγιάζ.
Το λογοτεχνικό έργο που βρίσκεται στη βάση της όπερας Διδώ και Αινείας είναι απόσπασμα από την Αινειάδα του Βιργιλίου και αφορά τον έρωτα της Διδώς και του Αινεία. Σύμφωνα με τον μύθο, ο Αινείας φεύγοντας από κατεστραμμένη Τροία και ψάχνοντας για νέα πατρίδα, βρίσκει καταφύγιο στη Καρχηδόνα, κοντά στη νεαρή βασίλισσα Διδώ. Οι δύο νέοι ερωτεύονται και περπατούν πανευτυχείς στο δάσος, όταν μια ξαφνική καταιγίδα τους αναγκάζει να μπουν σε μια σπηλιά, για να προφυλαχτούν από τη βροχή. Εκεί ολοκληρώνουν τον έρωτά τους. Μετά από αυτό ετοιμάζουν το γάμο τους για την άλλη μέρα. Όμως, οι κακές μάγισσες στέλνουν λανθασμένη πληροφορία στον Αινεία, με ένα σωσία του Ερμή και με ψεύτικη την εντολή του Δία να φύγει αμέσως για τη Ρώμη, να ιδρύσει τη νέα Τροία. Όταν το ανακοινώνει στη Διδώ εκείνη νομίζει πως θέλει να την εγκαταλείψει. Όταν εκείνος δείχνει πρόθυμος να μην υπακούσει στον Δία, εκείνη δεν τον θέλει πια, και τον αποκαλεί Hypocrite. Ο δραματικός διάλογος ανάμεσά τους είναι άγονος και άδικος και για τους δύο .
Αινείας : Malgré l’ ordre de Jupiter, je resterai. J’ offenserai les dieux et j’ obeirai à l’ amour.
Διδώ: Au ciel et à la terre je me ladrais pourquoi faire appel? Vers l’ empire qui vous est promis, volez et laissez. Didon mourir abandonée.
Αινείας : Non, non, je reste et j obeis à l’ amour.
Διδώ: Non , non partez. Je courrai à la mort, si vous tardez. Partez, Rartez!
Εκείνος φεύγοντας, εκείνη θρηνώντας, η χορωδία συμπεραίνει : les grands esprits conpirent contre eux– mêmes. Εκείνου διαλύεται ο στόλος στη θάλασσα, εκείνη παίρνει δηλητήριο και ξεψυχώντας τραγουδάει το περίφημο «Lamento» «REMEMBER ME !»- «SOUVIENS TOI DE MOI, mais, ah oublie mon destin». Το «λαμέντο» είναι το αντίστοιχο του κομμού στην τραγωδία. Η ηρωίδα πεθαίνοντας επαναλαμβάνει πάλι και πάλι εκείνο το «REMEMBER ME!», «Θυμηθείτε με, θυμηθείτε με αλλά αχ! /Ξεχάστε τη μοίρα μου».
Εκείνο που συνιστά τραγική ειρωνεία είναι το ότι η υπερήφανη βασίλισσα δεν πείθεται από τα λόγια του Αινεία, δεν καταδέχεται τον οίκτο του, όπως εκλαμβάνει την υπαναχώρησή του, και δεν βρίσκει πλέον κανένα λόγο για να ζει. Πεθαίνει, αλλά ζητά να μην την ξεχάσουν: REMEMBER ME! ενώ η μαύρη φούστα της απλώνεται και την καταπίνει σαν μαύρη άβυσσος που μετατρέπεται σε μαύρη θάλασσα.
*
Αυτή την επιθυμία να παραμείνει στη μνήμη ο άνθρωπος το έχουμε ξαναδεί στον πολύ προγενέστερο του Πέρσελ William Sakespeare (1564 – 1616), όταν ο Άμλετ, που πρωτοπαίχτηκε το 1602, ξεψυχώντας από το δηλητήριο που έχει πιει, ζητά από τον Οράτιο να γράψει ό,τι έγινε για να μην ξεχαστούν τα γεγονότα: «Οράτιε, πεθαίνω· εσύ θα ζήσεις/ να με δικαιώσεις, το έργο μου και τη ζωή μου… Οράτιέ μου, τι μισερό θα ζήσει πίσω τ’ όνομά μου/ αν μείνουν άγνωστα τα πράγματα όπως είναι!/ Αν μ’ είχες στην καρδιά σου κάποτε… να ειπείς την ιστορία μου» (μετφ. Βασίλης Ρώτας).
REMEMBER ME!, αλλιώς «Μη με ξεχνάς» «Μη με ξεχνάς»; «Είναι η Ανακτορία»; (Τα Ετεροθαλή, «Villa Natacha», II) ρωτά ο Οδυσσέας Ελύτης. Η πρώτη φράση είναι καταφατική, προστακτική. Ένα πρόσωπο ζητά: «Μη με ξεχνάς». Τη δεύτερη φορά ο ποιητής ρωτά, επαναλαμβάνοντας την ίδια φράση, σαν να υποψιάζεται αλλά θέλει να βεβαιωθεί, αν άκουσε σωστά. Την τρίτη φορά ρωτά αν το πρόσωπο που μιλά είναι η Ανακτορία. Η Ανακτορία, εκείνη που βγαίνει από τους στίχους της Σαπφούς. Η Ανακτορία ζητά να μην την ξεχνά ο ποιητής.
Μια περιδιάβαση στα ποιήματα της Σαπφούς θα μας δείξει τη σημασία της μνήμης. Κι εκεί ανάμεσα στα άλλα κορίτσια που αναφέρονται, θα βρούμε και την Ανακτορία που έφυγε από τη σχολή της και η ποιήτρια αναρωτιέται: «Τη θυμάται πια κανείς; … όμως το ξέρω πως δε γίνεται ποτέ κανείς να ελπίζει σ’ ολάκαιρη την ευτυχία· ένα μικρό μερίδιο να προσδοκάει μονάχα» (μετφ. Οδυσσέας Ελύτης).
Το μικρό της μερίδιο η Διδώ το πήρε. Μια νύχτα μόνο. Τώρα θρηνεί. Η φωνή της συγκλονίζεται από έναν τέτοιο θρήνο, από εκείνο το «να με θυμάσαι» που είναι συνυφασμένο με την φύση του ανθρώπου, να θέλει να κρατηθεί μέσα στη διαρκή ροή. Όταν ο Γλαύκος, στην Ιλιάδα, στο ερώτημα του Διομήδη, «ποιος είσαι και ποια η γενιά σου», του λέει πως η γενιά του είναι η γενιά των φύλλων που πέφτουν, μοιάζει να θεωρεί ματαιότητα το όνομα, αφού όλα τελειώνουν έτσι απλά. Από την άλλη, όμως, ο νικητής αποκτά φήμη ανάλογη με τη σπουδαιότητα του νικημένου. Η νίκη τού εξασφαλίζει την υστεροφημία. Άρα ο Όμηρος μας δίνει συγχρόνως και τις δύο όψεις του νομίσματος. Και η Μνήμη είναι θεά και μητέρα των μουσών. Και η Διδώ, ζητά τη μικρή της δικαίωση· ότι δεν πέρασε, δεν χάθηκε χωρίς ν’ αφήσει ίχνος. Σαν να ζει μέσα από την μνήμη των ανθρώπων…
*
Το έργο είναι πολυπρόσωπο. Η σκηνή γεμίζει και αιχμαλωτίζει το βλέμμα και το αυτί του θεατή, κατακυριεύει τον νου και την ψυχή. Από καλλιτεχνικής απόψεως, η όπερα αυτή προσφέρει τεράστιες δυνατότητες στον σκηνοθέτη να αξιοποιήσει εικαστικά τους μύθους, να στήσει τα μυθικά περιβάλλοντα, να παίξει με τις χρωματικές εντυπώσεις, να δείξει και το φως και το σκοτάδι του κόσμου και της ψυχής, καθώς και τις άλογες δυνάμεις που παρεμβαίνουν και ανατρέπουν τα ανθρώπινα σχέδια, πράγμα που επανεπιβεβαιώνει ότι οι θεοί γελούν όταν οι άνθρωποι προγραμματίζουν.
Στον τηλεοπτικό Σταθμό της Βουλής των Ελλήνων, την Κυριακή 20-1-19, είχαμε την ευκαιρία να απολαύσουμε μία από τις ωραιότερες σκηνοθεσίες της συγκεκριμένης όπερας· κοστούμια, χορευτικά, ακροβατικά, μεταμορφώσεις, τοπία, βράχια, θάλασσες, γοργόνες, θεοί, μάγισσες, τέρατα, φωτιστικά εφέ, η αιώρα του ουρανού σαν δαχτυλίδι, μισοφέγγαρο και εκκρεμές με τον Έρωτα να διαγράφει όλη την καμπύλη από τη μία άκρη του σύμπαντος στην άλλη, το κοχύλι του έρωτα με το ερωτευμένο ζευγάρι μέσα, η σπηλιά, οι αστραπές, η καταιγίδα, ο υποθαλάσσιος κόσμος, το τεράστιο χταπόδι με τα πλοκάμια, οι γοργόνες, η αλλαγή, ο σκοτεινός ουρανός, ο θρήνος, η φυγή, ο θάνατος, σαν μαύρη τεράστια σατέν νύχτα -θάλασσα.
Η σκηνή της παραλίας με τη βασίλισσα και τις θεραπαινίδες της να παίζουν στη θάλασσα και να χορεύουν ανέμελες, ενώ ο Αινείας παρακολουθεί από τον βράχο, μας φέρνει στο νου τη γνώριμη σκηνή από την Οδύσσεια με τον Οδυσσέα στη χώρα των Φαιάκων, την Ναυσικά και τις δικές της θεραπαινίδες. Οι ερωτικές σκηνές, οι σαλτιμπάγκοι, οι υποθαλάσσιες σκηνές, ο χωρισμός, ο σπαραγμός ο θρήνος. Όλα ντυμένα με τη μαγευτική μουσική του Πέρσελ, όλα τα πνευστά, οι άρπες, τα βιολιά, τα τσέλο και όλων των ειδών οι βιόλες (άλτο, μπάσο, ντα γκάμπα, ντ’ αμόρε). Το έργο τελειώνει με τη χορωδία να ψέλνει τον εξόδιο ύμνο, τον έρωτα να ταλαντεύεται ελάχιστα στο μαύρο χάος, συμπάρεδρος των μεγάλων θεσμών, και τέλος να βυθίζεται στη θάλασσα και τα φτερά του σαν νιφάδες να διαλύονται στη θάλασσα.
Το έργο παρουσιάστηκε σε συμπαραγωγή της Όπερας της Ρουέν και της Άνω Νορμανδίας με τη συμμετοχή της Γαλλικής Τηλεόρασης. Τραγουδιέται στα Αγγλικά αλλά υποτιτλίζεται στα Γαλλικά για το γαλλόφωνο κοινό. Έχει τρεις πράξεις. Το λιμπρέτο είναι του Nahum Tate, η Διεύθυνση του τιμημένου με το Grand Prix du Disque του L’Académie Charles Cros στην κατηγορία “μπαρόκ μουσική” Vincent Dumestrte. Η παράσταση δόθηκε στο θέατρο των Βερσαλλιών. Τη Διδώ απέδωσε η θαυμάσια, η εκφραστικότατη μετζοσοπράνο Vivica Genaux και τον Αινεία ο αρρενωπός βαρύτονος Henk Neven. Τους πολυπληθείς συντελεστές αυτής της μαγείας δεν έχουμε παρά να συγχαρούμε θερμά και να χειροκροτήσουμε νοερά, έστω και από τη μικρή οθόνη.
