Η ιστορία δεν προβλέπεται.
Μάταιες είναι οι προφητείες, ανεδαφικές οι ουτοπίες, οι αλλαγές απρόβλεπτες, το άγνωστο πάντα ένα βήμα μπροστά απ’ το γνωστό. Κι όσο μεγαλώνει το γνωστό και διευρύνεται ο ορίζοντας, τόσο μεγαλώνει και το άγνωστο και ανοίγονται διάπλατα οι αχανείς εκτάσεις του· μας δείχνει κάθε στιγμή, πόσο λίγα ξέρουμε. Πίσω από τα λεξικά και τις μελέτες υπάρχει ένας χώρος απέραντος, που μας φαίνεται χάος, γιατί δεν καταλαβαίνουμε τη δομή του. Με το μισό κιλό φαιάς ουσίας, φαίνεται πως δεν πάμε μακριά. Από την κατασκευή του στηρίζεται στις αισθήσεις, που για τον άνθρωπο είναι πολύ περιορισμένες. Και δεν κατανοούμε τη λειτουργία του θαυμαστού αυτού οργάνου με την απίστευτή του συνθετότητα, γιατί το μυαλό δεν μπορεί, μόνο με τα μέσα του, να κατανοήσει το ίδιο το μυαλό.
Κι έτσι είμαστε εκτεθειμένοι στο άγνωστο, το αβέβαιο, το απρόβλεπτο, ανά πάσα στιγμή κι όπου και να βρισκόμαστε. Απέναντι στους άγνωστους κινδύνους οι ασφάλειες είναι επισφαλείς και επινοούμενες, οι βεβαιότητες ευάλωτες και φανταστικές. Κι έτσι ο ανασφαλής άνθρωπος καταφεύγει σε μαγείες, θρησκείες, προφητείες, μαντική, σε ωροσκόπια και μέντιουμ πάσης φύσεως.
Τον χώρο της φύσης τον έχει δαμάσει, νομίζει, αλλά με κάθε σεισμό, κάθε έκρηξη ηφαιστείου, κάθε τσουνάμι και κάθε ξηρασία, πλημμύρα, επιδημία, ακόμα και με κάθε καταιγίδα, συνειδητοποιεί πως είναι φιλοξενούμενος στη λεπτή κρούστα της γης, ανάμεσα στο μάγμα και το σύμπαν.
Αλλά και η ιστορία του είδους του διπόδων παραμένει μυστήριο. Πολιτισμοί αναδύονται, κυριαρχούν, εξαφανίζονται, με θαυμαστά επιτεύγματα και έργα, εδραιώνονται, μεσουρανούν και καταποντίζονται πάλι στη λήθη. Μόνο οι πόλεμοι είναι σταθεροί· κι εξελίσσονται τα όπλα καταστροφής. Οι Δούρειοι Ίπποι της τεχνολογίας.
Μαθαίνει ο άνθρωπος από την ιστορία; Δύσκολη η απάντηση. Μερικές φορές μας φαίνεται πως υπάρχουν κάποιοι νόμοι που τη διέπουν, κάποιοι κανόνες της εξέλιξης των πολιτισμών, αλλά κάθε τόσο όλα ανατρέπονται και είμαστε πάλι στην αρχή των στοχασμών.
Και ποιος δεν θυμάται, από τους παλαιότερους, το 1984 του George Orwell, γραμμένο το 1949, με τον καταστροφικότερο όλων των πολέμων στην πλάτη; Ήταν μια ουτοπία εφιαλτική, που αλλού επισήμανε σωστά ορισμένες τάσεις, αλλού έπεσε τελείως έξω. Αποδείχθηκε ένα αφελές όραμα, με φόντο τον Ψυχρό Πόλεμο, μια προφητεία ανεδαφική.
Τα πράγματα έρχονται πάντα αλλιώς, πιο σύνθετα, πιο απρόβλεπτα.
Και τα γεγονότα του περασμένου μισού αιώνα το επιβεβαιώνουν.
Ποιος είχε προβλέψει, πως το Ισλάμ θα γίνει πρόβλημα σε παγκόσμια κλίμακα; Ζούσαμε με το δόγμα του Διαφωτισμού, περιμέναμε πως η πρόοδος θα φέρει μια σταδιακή εκκοσμίκευση των πάντων και πως η επιστήμη θα εξοβελίσει τα μεταφυσικά δεκανίκια. Πως η γνώση θα παραμερίσει τη μεταφυσική, ο Λόγος θα νικήσει τον Μύθο.
Ποιος είχε προβλέψει την ειρηνική διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, και πως ο πανάρχαιος εξ Ανατολών εχθρός, ο άξονας των γεωπολιτικών αντιθέσεων όλου του 20ού αιώνα, προς το τέλος του, θα χάσει την κεντρική του θέση στην κοσμοαντίληψη· και η Δύση αντέδρασε αμήχανα, κι ακόμα αμήχανα αντιδρά.
Ποιος είχε προβλέψει τους δίδυμους πύργους, όπου μια εξτρεμιστική ισλαμική οργάνωση γονάτισε την υπερατλαντική υπερδύναμη και τη νίκησε με τα δικά της όπλα; Και ακόμα δεν έχει εξαφανιστεί τελείως το φρικιαστικό φάντασμα του ISIS, προϊόν του ίδιου του δυτικού πολιτισμού, και άνθος του κακού της Αραβικής Άνοιξης.
Ποιος είχε προβλέψει το BREXIT, πως μια άστοχη και επιπόλαιη ενέργεια κάποιου πρωθυπουργού, που δεν μπόρεσε να την αναιρέσει, θα οδηγούσε την Ευρωπαϊκή Ένωση σε μια κρίση διαρκείας, που θα έκανε για τους νησιώτες Εγγλέζους τη Μάγχη πιο φαρδιά από τον Ατλαντικό; Πως η φαντασίωση της πάλαι ποτέ αποικιοκρατικής αυτοκρατορίας του Commonwealth (“Britain rules the waves”) θα μπορούσε να είναι πιο ισχυρή από το πραγματιστικό και εμπορικό πνεύμα της παραδοσιακής αγγλικής συμφεροντολογίας, παρασυρόμενη από κάποιον άλλον εναλλακτικό πρωθυπουργό, που αγαπά τις περιπέτειες;
Και ποιος είχε προβλέψει ότι στο θρόνο του πλανητάρχη, μετά τον λαμπρό και πολιτισμένο Obama θα ανέβαινε ένας businessman, που παίζει κορόνα-γράμματα τις τύχες του πλανήτη, και δεν βλέπει, πέρα από τις επιχειρήσεις και τα δολάρια; Και δεν βλέπει πώς καταστρέφεται βαθμηδόν ο πλανήτης;
Ο κόσμος κυβερνιέται από ύποπτους γέρους που σε λίγο θα έχουν εκμετρήσει το ζην και δεν έχουν ιδέαν τι θα έρθει. Μέλλον είναι – θα περάσει…
Και στη γειτονιά του Αιγαίου: ποιος είχε προβλέψει, πως ο νέος Σουλτάνος, που ήταν ως δήμαρχος της Κωνσταντινούπολης και ως πρωθυπουργός ευεργέτης και οικοδόμος μιας μοντέρνας Τουρκίας μέσα στην κεμαλική παράδοση, θα εξελιχθεί σε μεγαλοϊδεάτη δικτάτορα, που παζαρεύει και απειλεί ολόκληρη τη γηραιά ήπειρο, ονειρεύεται να ανατρέψει τις παλαιές συνθήκες και να δημιουργήσει νέα δεδομένα, αποκαθιστώντας τα παλαιά μεγαλεία της Υψηλής Πύλης, κυρίως εις βάρος της Ελλάδας, που το 2021 γιορτάζει τα 200 χρόνια της Επανάστασης, η οποία και έδωσε το πρώτο ισχυρό πλήγμα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία;
Και έρχεται τώρα, μέσα σε λίγες εβδομάδες, από τις νυχτερίδες της Κίνας μια άγνωστη και πρωτόφαντη επιδημία, η οποία ταράζει τα θεμέλια του κεφαλαιοκρατικού συστήματος και φέρνει τα πάνω κάτω σε οικουμενική κλίμακα. Το ξαφνικό και αναπάντεχο, το ολικό και παγκόσμιο χτύπημα της μοίρας έχει και θετικές συνέπειες, οι οποίες, ήδη εν μέσω της υγειονομικής κρίσης, αδρά διαφαίνονται: δεν μπορούμε να συνεχίσουμε έτσι.
Και μας βάζει σε σκέψεις για μια κατηγορία καταστροφών, που δεν έχουμε προσέξει, ενώ είναι ήδη εδώ: την πιθανότητα μετάλλαξης των ιών, που αντικαθιστούν τις παραδοσιακές επιδημίες.
Και μας προειδοποιεί για τις μεγαλύτερες καταστροφές που θα φέρουν η κλιματική αλλαγή, ο υποπληθυσμός του πλανήτη, η καταλήστευση και σπατάλη των πρώτων υλών για την παραγωγή αγαθών και προϊόντων, που δεν χρειάζονται και φθείρονται γρήγορα, για μεγαλύτερη κερδοφορία, τα άλυτα προβλήματα των σκουπιδιών, ακόμα και της ατομικής ενέργεια, το δόγμα του οικονομολογικού και οικονομίστικου ορθολογισμού, δηλαδή η ύπαρξη μιας αέναης οικονομικής ανάπτυξης αντί του μοντέλου της ανακύκλησης και ανακύκλωσης των πρώτων υλών, της παραγωγής χρηστικών πραγμάτων με κριτήριο την ποιότητα και τη διάρκεια, η λεηλασία του πλανήτη που είναι η υφαρπαγή του μέλλοντος από τους απογόνους μας. Όλ’ αυτά, ξαφνικά, θα τεθούν ως ζητήματα στο τραπέζι την επόμενη μέρα, που θα έχει πάει ο κορονοϊός εκεί απ’ όπου ήρθε: στις νυχτερίδες.
Τίποτε δε θα είναι πια ίδιο. Ο εγκλεισμός της καραντίνας, με τη μείωση της πολυπραγμοσύνης και των συνεχών μετακινήσεων, έχει και θετικές πλευρές: δίνει τη θέση σε άλλους, πιο φυσικούς ρυθμούς, δίνει χώρο στη σκέψη και χρόνο στο στοχασμό, χρόνο για να ανακαλύψει κανείς ξανά τα αυτονόητα, τα κοντινά, το αίσθημα πως ίσως δεν χρειάζονται όλ’ αυτά, η αφθονία του υλικου πολιτισμού, οι αριθμοί και οι στατιστικές, οι αγορές, οι εταιρείες, οι καριέρες, η αφύσική ζωή που έχει κυριαρχήσει και μας κάνει δυστυχείς και ανικανοποίητους κτλ.
Θα καταλάβουμε, ίσως, πως υπάρχουν και μέσες λύσεις με ελαστικές προσμείξεις: ούτε η νεοφιλελεύθερη λαίλαπα της άπληστης κερδοφορίας, ούτε ο απόλυτος κρατισμός με τα υποστηρικτικά ιδεολογήματα – χρειάζονται πιο σύνθετες ουτοπίες, τόλμη και φαντασία στην πραγματοποίηση. Και σοβαροί ηγέτες με θέα και ορίζοντα· και γνωστικούς συνδικαλιστές που κατανοούν ότι αν χρεοκοπήσουν οι επιχειρήσεις χάνονται και θέσεις εργασίας. Είτε το θέλουμε είτε όχι, ζούμε ήδη σε άλλη εποχή. Τίποτε δεν είναι πια το ίδιο.
Αλλά τα πράγματα έρχονται πάντα αλλιώς. Και αυτή η ουτοπία, αυτή η πρόβλεψη, αυτή η ευχή είναι απλοϊκή και θα διαψευσθεί. Μολοντούτο, κάπως πρέπει να σχεδιάσεις το μέλλον. Κι ας έρχονται αλλιώς τα πράγματα.
Η ιστορία δεν προβλέπεται.
(Από το “Σκέψεις ενός αγύμναστου ιστορικού”. Δημοσιεύτηκε στο ΕΦΣΥΝ)
