Κάποτε ο άνθρωπος… δεν ξεχώριζε από το ζωικό βασίλειο και αισθανόταν ένα με τη φύση και το κοντινό περιβάλλον του. Τα όρια μεταξύ ανθρώπου και ζώου ήταν μεταβλητά και η μετάβαση εύκολη, όπως και η μεταξύ ζωής και θανάτου, αν αφήσουμε για μια στιγμή το εγώ του εγωκεντρισμού και δούμε σφαιρικότερα τα έμβια όντα, γιατί η ζωή συνεχίζεται.
Τεκμήρια γι’ αυτή την κατάσταση δεν είναι μόνο το DNA του ανθρώπου, που μοιάζει κατά 99% με αυτό του πιθήκου, αλλά και οι παλαιότερες φιλοσοφικές και υπαρξιακές σκέψεις που έκανε ο άνθρωπος, οι οποίες μορφοποιήθηκαν στις κοσμογονικές μυθολογίες, και στα παλαιότερα μυητικά αφηγήματα του ανθρώπινου νου, που είναι τα μαγικά παραμύθια.
Κάποτε ο άνθρωπος… άρχισε να αισθάνεται ξεχωριστός κι άλλαξε τη σχέση του με τα ζώα: από την εξάρτηση και τη λατρεία (συνάμα και το φόβο) μετακινήθηκε στην εχθρότητα και την εκμετάλλευση, και αργότερα σε μια πιο εξισορροπημένη σχέση, που περικλείει τη «φιλία» και τον σεβασμό, αλλά επιτρέπει και την ψευδαίσθηση του ανθρωπομορφισμού στα πλαίσια μιας φιλοζωικής διάθεσης (προστασία, φροντίδα, χορτοφαγία κτλ.). Μαρτυρίες μιας τέτοιας εξέλιξης βρίσκονται στους κοσμογονικούς μύθους.
Στις παγκόσμιες μυθολογίες εμφανίζεται συχνά ο πρωταρχικός δράκοντας ή κάποιο άλλο τέρας γιγαντιαίων διαστάσεων, ως άρχοντας όλων των αγαθών και της ζωής, που τον σκοτώνει ο πρωταρχικός ήρωας-επαναστάτης, ο οποίος εγκαθιδρύει την κυριαρχία των ανθρώπων ή των ανθρωπόμορφων θεών.
Αλλά αυτός ο υπερήρωας της αρχής έχει ακόμα χαρακτηριστικά της ζωώδους του υπόστασης, ώστε να διαφαίνεται πως αρχικά ήταν ένα με τον πρωταρχικό δράκοντα. Σε διάφορες διαθλάσεις ο κοσμογονικός μύθος της ανατροπής του πρωταρχικού άρχοντα των πάντων σώζεται ακόμα στον ελληνικό μύθο του Κρόνου, που τρώει τα παιδιά του και ανατρέπεται στην τιτανομαχία από τον Δία.
Σώζεται επίσης και η μετάβαση από τη μία υπόσταση στην άλλη, συχνά και για προστασία των ανθρώπων (Ιφιγένεια, Πρόκνη, Δάφνη, Ακταίων κτλ.). Και ο Δίας, κατά τις πολλές μεταμορφώσεις του σε διάφορα ζώα στις ερωτικές του εξωσυζυγικές του περιπέτειες, κρατάει ακόμα κάτι από τη ζωική του υπόσταση.
Άλλωστε η διφυής υπόσταση του ανθρωπόμορφου θηρίου υπάρχει και στη λαϊκή δαιμονολογία, με τον ανθρωποφάγο δράκο, που στην πολιτεία φαίνεται ως κανονικός άνθρωπος, αλλά μόλις απομακρυνθεί από αυτή και γυρίσει στη φύση βγαίνει το τέρας από μέσα του· υπερφυσικές δυνάμεις διαθέτουν και ο αλβανοσλαβικός drangue ή zmej, η λάμια, ο λυκάνθρωπος κτλ.
Κάποτε ο άνθρωπος… μεταμορφωνόταν από το ένα στο άλλο χωρίς δυσκολία. Μεταμορφώσεις από ζώο σε άνθρωπο και αντίστροφα υπάρχουν και στο μαγικό παραμύθι. Στους μύθους του Αισώπου η ζωική υπόσταση είναι απλώς μια αλληγορία για ανθρώπινες συμπεριφορές. Στους αιτιολογικούς μύθους εξηγείται πώς δημιουργήθηκαν διάφορα ζώα, ενώ στα παραμύθια της «μαγικής φυγής», το καταδιωκόμενο ζεύγος των ερωτευμένων προστατεύεται από τις άγριες διαθέσεις της στρίγκλας μητέρας με πρόσκαιρες μεταμορφώσεις σε διάφορα ζώα.
Πιο σταθερό είναι το μοτίβο στην περίπτωση του ζώου-γαμπρού, που η αποκρουστική ζωική του εμφάνιση ήταν τελικά μόνο μια μεταμφίεση για την ανθρώπινή του ύπαρξη. Επίσης, και στο μοτίβο του ευγνώμονος ζώου-βοηθού του μαγικού ήρωα η συμπεριφορά των ζώων στο ρόλο αυτό είναι τελείως ανθρώπινη (ευγνωμοσύνη, ανταπόδοση της ευεργεσίας).
Το πιο σημαντικό όμως είναι, ότι μεταξύ ζώου και ανθρώπου όχι μόνο τα όρια είναι ασαφή αλλά υπάρχει και στενή επικοινωνία, οι άνθρωποι καταλαβαίνουν τη γλώσσα των ζώων, και τα ζώα αυτή των ανθρώπων. Και στο δημοτικό τραγούδι τα πουλιά σχολιάζουν τα τεκταινόμενα στον κόσμο των ανθρώπων, και τα ακούν και τα καταλαβαίνουν οι μυημένοι στους νόμους της φύσης.
Κάποτε ο άνθρωπος… Εντούτοις η φύση δεν είναι μόνο το ζωικό βασίλειο της πανίδας, αλλά και η χλωρίδα. Και, σε πολλά παραμύθια και παραδόσεις, στον τάφο των ερωτευμένων που δεν μπόρεσαν να σμίξουν εν ζωή φυτρώνουν φυτά ή δέντρα που αγκαλιάζονται. Στον «Γουανάκο» του Ψυχάρη (1900) τα δέντρα συνομιλούν, και ο ζωόμορφος γουανάκος (προβατοκάμηλος της Νότιας Αμερικής) τελικά μεταμορφώνεται σε άνθρωπο.
Και τα φυτά είναι ζωντανά, κι ας μην έχουν αίμα, κι ας έχουν ρίζες στη γη και δεν μπορούν να κινηθούν. Αυτό το παραβλέπουν οι vegetarians ως φυτοφάγα όντα.
Με τη γεωργία και τα εργαλεία της ο άνθρωπος καθυπόταξε και αυτό το τμήμα της φύσης, και το εκμεταλλεύεται, όπως εκμεταλλεύεται τα κατοικίδια ζώα. Και με τα φυτοφάρμακα και την άρδευση εντατικοποιεί την παραγωγή και οι επεμβάσεις του στη φύση γίνονται όλο και πιο βάρβαρες και ανεξέλεγκτες.
Κάποτε ο άνθρωπος… Η βεβήλωση του κοσμικού δέους όμως αφορά και την άψυχη φύση χωρίς ζωή, τα βουνά και τη θάλασσα, τη γεωλογία και την τεκτονική, τα ποτάμια και τις ερήμους. Αλλά, το επίθετο «άψυχο» για μια κατάσταση χωρίς ζωή μας οδηγεί στην «ανιμιστική» ή «δυναμιστική» κοσμοθεωρία των λαϊκών πολιτισμών, όπου όλα τα πράγματα έχουν μια ψυχή και συνδέονται με μια δυναμική σχέση μεταξύ τους, σε ένα όλον, του οποίου μέρος είναι και ο άνθρωπος. Και αυτό το όλον κινείται μέσα σε έναν κοινό ρυθμό, σε μια αρμονία, όπως τα άστρα στο στερέωμα, μια σιωπηλή αρμονία, την οποία ακούν μόνο οι αλαφροΐσκιωτοι. Στον Σαίξπηρ αυτή την αρμονία των σφαιρών την ακούν μόνο οι μελλοθάνατοι, οι τρελοί και οι ερωτευμένοι.
Οι ρυθμοί του σύμπαντος όμως ακούγονται και στους βηματισμούς του στίχου: ο τρόπος της ποίησης, η μουσική των νοημάτων, μπορεί να μας μυήσουν στα μυστικά του συνανήκειν σε ένα όλο, που όρια δεν έχει.
