Το ουσιαστικό ἄνθρωπος είναι μία από τις παλαιότερες ελληνικές λέξεις, καθώς τη συναντούμε ήδη στη Γραμμική γραφή Β΄ με τον τύπο α-to–ro–qo.
Για την ετυμολογία της έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις. Από αυτές επικρατέστερη θεωρείται εκείνη, σύμφωνα με την οποία η λέξη προέρχεται από τη σύνθεση των ουσιαστικών ἀνήρ, ἀνδρός + ὤψ1 (= πρόσωπο, όψη), δηλαδή από έναν πιθανό τύπο ἄνδρω-πος = αυτός που έχει πρόσωπο ανδρός, που μοιάζει με άνδρα, με το δεδομένο όμως ότι ἀνήρ σήμαινε εκτός από άνδρας και άνθρωπος, όπως συμβαίνει σήμερα και σε άλλες γλώσσες (man, home, uomo ).
Αυτή τη σημαντική λέξη την παρουσιάζουμε εδώ όπως απαντά σε ένα περίφημο ήδη στην αρχαιότητα γνωμικό του Πίνδαρου2 από τον VIII Πυθιόνικό του και σε μία ιστορική φράση του Διογένη του Κυνικού.
Ο Πίνδαρος υπήρξε ο διασημότερος λυρικός ποιητής της αρχαίας Ελλάδας και ένας από τους κορυφαίους δημιουργούς της ελληνικής ποίησης ( περίπου 518- 438 π.Χ.). Γεννήθηκε στις Κυνός Κεφαλές, ένα χωριό της Θήβας, από αρχοντική οικογένεια. Σπούδασε στην Αθήνα ποίηση και μουσική, και μόλις είκοσι ετών συνέθεσε το πρώτο γνωστό του έργο.
Όταν ξέσπασαν οι περσικοί πόλεμοι, η Θήβα μήδισε· μαζί της και ο υπέρμαχος του αριστοκρατικού ιδεώδους Πίνδαρος, σε αντίθεση με τον ανταγωνιστή του, τον Σιμωνίδη, που έψαλε τον αγώνα για την ελευθερία. Ωστόσο μετά τη συντριβή των Περσών, αναγνώρισε την προσφορά εκείνων που έσωσαν την Ελλάδα και τους εγκωμίασε.
Η φήμη του απλώθηκε παντού. Ύμνησε πόλεις, δυνάστες, ιδιώτες· ανάμεσά τους τους Θεσσαλούς Αλευάδες, τον τύραννο Ιέρωνα, τον τύραννο του Ακράγαντα Θήρωνα, τον βασιλιά της Κυρήνης Αρκεσίλαο Δ΄ κ. ά.
Κατά μία παράδοση πέθανε ξαφνικά στο Άργος, σε ηλικία 80 ετών, γέρνοντας το κεφάλι του στα γόνατα του ερωμένου του, του Θεόξενου, ενώ παρακολουθούσε τη γιορτή των Ηραίων.
Ο Πίνδαρος καλλιέργησε όλα τα είδη της χορικής ποίησης, αλλά ήταν με τους ἐπινίκους του– στους οποίους έδωσε ανυπέρβλητη αίγλη– που κέρδισε τιμές, δόξα, πλούτη. Οι Αλεξανδρινοί συγκέντρωσαν τα έργα του σε 17 βιβλία. Σώζονται μόνο τα τέσσερα με 45 επινίκιες ωδές και λίγα αποσπάσματα από άλλα είδη. Κάθε βιβλίο των επινίκων αναφέρεται σε νικητές ενός από τους τέσσερις μεγάλους πανελλήνιους αθλητικούς αγώνες: σε 14 ολυμπιονίκες, 12 πυθιονίκες, 11 νεμεονίκες και 8 ισθμιονίκες. Οι επίνικοι γράφονταν κατά παραγγελία των νικητών ή των οικείων τους και ψάλλονταν από χορούς με τη συνοδεία αυλού ή λύρας, όταν οι νικητές επέστρεφαν στις πατρίδες τους.
Ο ποιητικός λόγος του Πίνδαρου είναι λαμπρός και περίπλοκος. Οι εκτενείς προτάσεις, οι ανωμαλίες της σύνταξης, η υπερβολική χρήση επιθέτων καθιστούν τη γλώσσα δυσνόητη αλλά και ρωμαλέα· και μαζί με τις τολμηρές μεταφορές, τον πλούτο των περιγραφών και το μεγαλείο των εικόνων συγκροτούν τη μοναδική δύναμη και μεγαλοπρέπεια του πινδαρικού ύφους.
Επιστρέφουμε στον VIII Πυθιόνικο, o οποίος γράφτηκε προς τιμήν του παλαιστή Αριστομένη του Αιγινήτη, η νίκη του οποίου τοποθετείται το 446 π. Χ.
Στην ωδή αυτή ο ποιητής εγκωμιάζει την Αίγινα και τους αρχαίους της ήρωες, και κατόπιν έρχεται στον έπαινο του νικητή Αριστομένη. Προς το τέλος, διατυπώνει κάποιες σκέψεις για την αστάθεια και τη ματαιότητα των ανθρωπίνων πραγμάτων που κορυφώνονται στο περίφημο:
ἐπάμεροι· τί δέ τις; τί δ’ οὔ τις; σκιᾶς ὄναρ
ἄνθρωπος.
Σε μετάφραση
Εφήμεροι είμαστε. Τι είναι κάποιος; Τι δεν είναι;
Όνειρο σκιάς ο άνθρωπος!
Γύρω στα 70 του χρόνια, ο σπουδαίος ποιητής βλέπει με απογοήτευση και απαισιοδοξία τον άνθρωπο να είναι ένα τίποτα, ούτε καν η σκιά ενός υλικού σώματος, αλλά αντίθετα το όνειρο μιας σκιάς!
Όσο για τον Διογένη, παραδίδεται ότι κάποια μέρα, μες στο καταμεσήμερο, άναψε ένα λυχνάρι και περιφερόταν, απαντώντας στην ερώτηση γιατί το έκανε αυτό με τη φράση:
ἄνθρωπον ζητῶ.
Εννοώντας ότι αναζητά έναν σωστό, έναν αληθινό άνθρωπο. Με τα λόγια αυτά ο κυνικός φιλόσοφος κατήγγελλε τον εκφυλισμό της σύγχρονής του κοινωνίας, διακηρύσσοντας με τον τρόπο του πως ο αληθινός άνθρωπος είναι μόνο ο ελεύθερος ή ο σοφός με την κυνική εκδοχή των όρων.
Καθώς αναλογιζόμαστε για άλλη μια φορά τις αιώνιες αλήθειες που κατέκτησε η αρχαία ελληνική σκέψη, τελειώνουμε το σύντομο αφιέρωμά μας στον «άνθρωπο» με έναν αφορισμό του Γκαίτε που μας ήρθε στον νου:
Αν αντικρίζουμε την κλασική αρχαιότητα με τη σοβαρή πρόθεση να μορφωθούμε από αυτήν, μας κυριεύει η αίσθηση πως ουσιαστικά μόλις εκείνη τη στιγμή γινόμαστε άνθρωποι.3
Σημειώσεις:
1) Βλ. και το σχ. 1 του κειμένου μας της 6ης Φεβρουαρίου τρέχοντος έτους με θέμα τη λέξη καλυκῶπις.
2) Στον Πίνδαρο – και σε έναν άλλο επινίκιο ύμνο του, τον ΧΙΙΙ Ολυμπιόνικο, – αναφερθήκαμε και στο κείμενό μας της 15ης Μαΐου με θέμα το ρήμα «κοιτάζω».
3) Γκαίτε, «Επιλογή από τα Maximen und Reflexionen», μετάφραση Ν. Μ. Σκουτερόπουλος – Κλάους Μπέτσεν, εκδ. Στιγμή, 1992.
