Το 1836 ο Μακρυγιάννης αποφάσισε να αναθέσει σε έναν ζωγράφο να φιλοτεχνήσει μάχες του Αγώνα της Απελευθέρωσης. Γράφει στα Απομνημονεύματά του:

       «…κι έρχοντας εδώ εις Αθήνα πήρα ένα ζωγράφο Φράγκο και τον είχα  να μου φκιάση σε εικονογραφίες αυτούς τους πολέμους. Δεν γνώριζα την γλώσσα του. ΄Εφκιασε δυο τρεις, δεν ήταν καλές·¹ τον πλέρωσα κι έφυγε.  Αφού έδιωξα αυτόν τον ζωγράφο, έστειλα κι έφεραν από τη Σπάρτη έναν  αγωνιστή, Παναγιώτη Ζωγράφον τον έλεγαν· έφερα αυτόν και μιλήσαμεν και συνφωνήσαμεν το κάθε κάδρον την τιμήν του· κι έστειλε κι ήφερε και  δυο του παιδιά· και τους είχα εις το σπίτι μου όταν εργάζονταν. Κι αυτό  άρχισε από τα 1836 και τελείωσε τα 1839. ΄Επαιρνα τον ζωγράφο και  βγαίναμεν εις τους λόφους και τόλεγα· “ ΄Ετζι είναι εκείνη η θέση, έτζι εκείνη· αυτός ο πόλεμος έτζι έγινε· αρχηγός ήταν των Ελλήνων εκείνος, των Τούρκων εκείνος”».

     Για τον Π. Ζωγράφο ελάχιστα γνωρίζουμε. Καταγόταν από το χωριό Βορδόνια της Λακωνίας και ήταν αγωνιστής της Επανάστασης, αγιογράφος και λαϊκός ζωγράφος. Ο ένας του γιος λεγόταν Δημήτρης, του άλλου το όνομα μας είναι άγνωστο. Ο Μακρυγιάννης ενημέρωνε τους ζωγράφους, τον Παναγιώτη και τους γιους του, για το θέμα του κάθε πίνακα, έδινε πληροφορίες για την τοπογραφία των μαχών,² τη διάταξη των στρατιωτικών δυνάμεων, τους αρχηγούς των στρατευμάτων, και εκείνοι εκπονούσαν τις εικόνες.   

    Τα θέματα που φιλοτεχνήθηκαν κατανέμονται σε 25 πίνακες – ο 26^ος αποτελούσε προσωπογραφία του Μακρυγιάννη που δεν έχει διασωθεί. Κάθε πίνακας έχει στο πάνω μέρος το θέμα με τον αριθμό της εικόνας και στο κάτω μέρος μακρό επεξηγηματικό υπόμνημα (βλ. σχ. 4: δείγμα πλήρους υπομνηματισμού τού πίνακα αρ. 20. Υ. [ εικ. 5], και αποσπασματικού των πινάκων αρ. 6. Ζ. [εικ. 6] και αρ. 4. Δ. [εικ. 7] ). Καθώς η ζωγραφική είναι αφηγηματική, η εικόνα λειτουργεί ως απόδοση του υπομνήματος.

  Τέσσερις πίνακες έχουν συμβολικές απεικονίσεις: ένας έχει ως θέμα του την άλωση της Κωνσταντινούπολης, τη δουλεία, τους Κλέφτες, τον Ρήγα. ΄Αλλος  παριστάνει τον Παντοκράτορα, την Ελλάδα και τον ΄Οθωνα με την Αμαλία. Τρίτος, την Ελλάδα που στεφανώνει τους φιλέλληνες, και ο τέταρτος  απεικόνιζε την Ελλάδα με ξέπλεκα μαλλιά και τον ΄Αρμανσμπεργκ,  το παντοδύναμο μέλος της τριμελούς Αντιβασιλείας του ανήλικου ΄Οθωνα, να της βγάζει με το ματωμένο χέρι του την καρδιά. Για τη τύχη αυτού του πίνακα που δεν έχει σωθεί γνωρίζουμε από τον ίδιο τον Μακρυγιάννη.³ 14 αφορούν μάχες της Στερεάς και της Ηπείρου, 4 αναφέρονται σε πολεμικά γεγονότα της Πελοποννήσου και 3 σε ναυμαχίες.

   Ο Παναγιώτης Ζ. με τους γιους του δημιούργησε πέντε σειρές των εικόνων. Η πρώτη και παλαιότερη σειρά αποτελείται από αυγοτέμπερες σε ξύλο, σώζονται από αυτήν 8 πίνακες, και μολονότι ανυπόγραφοι, η σειρά θεωρείται έργο δικό του. Οι ξύλινοι πίνακες χρησιμοποιήθηκαν ως πρότυπο για τη δημιουργία των άλλων τεσσάρων σειρών, οι πίνακες των οποίων είναι υδατογραφίες σε χαρτόνι. Αυτές τις σειρές, όπως παραδίδει ο Μακρυγιάννης, τις παρουσίασε σε ένα επίσημο γεύμα που διοργάνωσε στο σπίτι του και χάρισε από μία στον ΄Οθωνα και στους πρεσβευτές της Αγγλίας, της Γαλλίας και της Ρωσίας.

   Τα αντίτυπα της σειράς του ΄Οθωνα ανευρέθηκαν το 1909 στη Ρώμη από τον Ιωάννη Γεννάδιο και σήμερα φυλάσσονται στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη. Σώζεται επίσης η αγγλική σειρά που βρίσκεται στον Πύργο του Ουίνδσορ. Οι δύο άλλες σειρές δεν έχουν εντοπισθεί. Οι 8 ξύλινοι πίνακες και τρεις υδατογραφίες σώζονται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.

    Οι πίνακες (βλ. σχ. 4 με επεξηγηματικά στοιχεία των επτά πινάκων, των οποίων εικόνες παραθέτουμε) διαθέτουν πολυπρόσωπες συνθέσεις με χρωματικό πλούτο,  επιτυχημένους συνδυασμούς χρωμάτων και σχημάτων, ενοποιημένη την έννοια του χρόνου και του τόπου, αίσθηση της φύσης και ιδιότυπη αντίληψη της κίνησης. Οι σωζόμενες σειρές ωστόσο παρουσιάζουν διαφορές μεταξύ τους ως προς τα χρώματα, το σχέδιο, την ενδυματολογία, στοιχεία που βεβαιώνουν ότι ανήκουν σε διαφορετικούς καλλιτέχνες. Οι ξύλινοι πίνακες ανήκουν, όπως προαναφέραμε, στον Παναγιώτη Ζωγράφο, και οι σειρές της Γενναδείου και της Αγγλίας, στον γιο του Δημήτριο, ο οποίος και υπογράφει τα έργα.

  Ο Παναγιώτης Ζωγράφος είναι περισσότερο primitive, με γνώση της βυζαντινής ζωγραφικής και κάποια δυτική επίδραση, που ιχνηλατείται σε λεπτομέρειες, όπως λόγου χάρη τα νατουραλιστικά σύννεφα, βγαλμένα από την μπαρόκ ζωγραφική, και ο τύπος των αγγέλων στον πίνακα με τον Παντοκράτορα, την Ελλάδα και το βασιλικό ζεύγος, επήρεια επίσης της μπαρόκ τέχνης. Αντίθετα, ο Δημήτριος έχει σαφέστερη αντίληψη του ακαδημαϊκού σχεδίου, γνώση των αναλογιών και της προοπτικής, ο δε πρωτογονισμός του, κατά μία ερμηνεία, είναι ηθελημένος, καθώς υπηρετεί συνειδητά την προσαρμογή στο πρότυπό του, που είναι οι πίνακες του πατέρα του.

  Μακρυγιάννης και Παναγιώτης Ζωγράφος: Ο αγώνας, ο λόγος, η ζωγραφική.

 Για τον συνεκτικό δεσμό τους ο Γιάννης Τσαρούχης γράφει:

   «Η ζωγραφική του Παναγιώτη Ζωγράφου δεν πρέπει καλά και σώνει να είναι  αριστουργηματική. Πιάνει επ’ αυτοφώρω την ελληνική ψυχή όπως  εμφανίζεται σ’ έναν υπέροχο εκπρόσωπό της, το Μακρυγιάννη».

 Σχόλια

1) Η φράση αυτή «δεν ήταν καλές» δεν αφορούσε την αισθητική αλλά το θέμα των εικόνων. Ο Μακρυγιάννης ήθελε αφενός να αποδοθούν οι μάχες με ακρίβεια, επειδή αμφισβητούσε την αμεροληψία πολλών από τους πρώτους ιστορικούς του Αγώνα, τους οποίους  κατηγορούσε για ψευδείς πληροφορίες. Και αφετέρου να προβληθεί ο ηρωισμός των Ελλήνων απέναντι στον πολυαριθμότερο και πιο πλούσια εξοπλισμένο Τουρκικό στρατό.

2)Πιθανότατα ο Μακρυγιάννης να έκανε πρόχειρα σχέδια των πεδίων των μαχών και αυτά να χρησιμοποιήθηκαν ως βάση της εικονογραφίας.

3) Διαβάζουμε στα Απομνημονεύματά του: « Αυτό το κάδρο τόμαθε αυτός ( εννοείται ο Αρμασπέρης, όπως αποκαλεί ο Μακρυγιάννης τον ΄Αρμανσμπεργκ) και με κατάτρεχε· και διά να μην ακολουθήση τίποτας ήρθαν φίλοι εις το σπίτι μου – και σύνφωνος κι ο Ζωγράφος, ότι θα τον παίδευαν και χωρίς να ήμουν εκεί τόκαψαν να μην φανή εις το φως· κι υποσκέθη να μου το ματαφκιάση και δεν τόφκιασε». 

 4)  Εικ. 1: Π. Ζωγράφος – Ι. Μακρυγιάννης.

               «Μάχη πρώτη των Αθηνών» (Η πολιορκία της Ακρόπολης από τους ΄Ελληνες,

               1822).

              Τέμπερα σε ξύλο. Πίνακας αρ. 6.

     Εικ. 2: Π. Ζωγράφος – Ι. Μακρυγιάννης.

                « Ο πόλεμος των Βασιλικών».

                Τέμπερα σε ξύλο. Πίνακας αρ. 4.

     Εικ. 3: Π. Ζωγράφος – Ι. Μακρυγιάννης.

                «Πόλεμος της Τριπολιτζάς και των πέριξ αυτής χωρίων».

                 Τέμπερα σε ξύλο. Πίνακας αρ. 5.

     Εικ. 4: Δ. Ζωγράφος – Ι. Μακρυγιάννης.

                 «Η πολιορκία των Αθηνών (κατά το 1827)».

                 Υδατογραφία. Πίνακας αρ. 19. Τ.

     Εικ. 5: Δ. Ζωγράφος – Ι. Μακρυγιάννης.

                 «Η Ναυμαχία των Παλαιοναβαρίνων».

                  Υδατογραφία. Πίνακας αρ. 20. Υ.

    1.Φρούριον Νεόκαστρον. – 2. Η νήσος Σφακτηρία οπού την εβάστουν οι Τούρκοι και  

    είχον επάνω της τας σκηνάς των, κανόνια και στρατόπεδον, ομοίως και πλησίον νησάκι

    και Παλαιοναβαρίνους, όπου επολέμουν όταν εμβήκαν τα καράβια των τριών Δυνάμεων,

    το όλον 27. – 3. Τα πολεμικά και καυμένα Τουρκικά καράβια. – 4. Τα φορτηγά Τουρκικά

    καράβια. – 5. Αι φελούκαι οπού φεύγουν με τους Τούρκους και πιάνουν τα βουνά της

    στεριάς, και οι πνιγμένοι. – 6.Το νησίον οπού είναι μέσα εις τον λιμένα. – 7. Το Βιβάριον  

    και γεφύρι του. – 8. Το μπουρλότο οπού κάησεν. – 9. Και άλλα τέσσαρα ακόμη.

     Εικ. 6: Δ. Ζωγράφος – Ι. Μακρυγιάννης.

                 «Μάχη της Λαγγάδας και Κομπότι».

                 Υδατογραφία. Πίνακας αρ. 6. Ζ.

     […] 3. Το Κομπότι, όπου ο Καραϊσκάκης και Γιαννάκης Κοταλίδας με 40 στρατιώτας

     πολεμίσαντες με τον εκεί Πασάν, ενικήθησαν δις, πολεμίσαντες δε και εκ τρίτου,

     επληγώθη ο Καραϊσκάκης εις τους όρχεις, καθ’ ην στιγμήν ξεβρακωθείς, ύβριζε τους

     Τούρκους δεικνύων προς αυτούς τα νώτα του. – 4. Μεταβάντες δε οι Τούρκοι από το  

     Κομπότι εις Λαγγάδαν, επολέμησαν εκεί με 73 ΄Ελληνας και 8 συμμάχους των

     Τούρκους. Μετά τεσσάρων ωρών πόλεμον, τραπέντες οι Τούρκοι εις φυγήν, τους

     έφεραν οι ΄Ελληνες έως τα ήμισυ του Κομποτίου, καταδιώκοντες αυτούς και

     φονεύσαντες περίπου 800, ελαφυραγώγησαν ικανά. […]

     Εικ. 7: Δ. Ζωγράφος – Ι. Μακρυγιάννης.

                 «Πρώτη μάχη των Ελλήνων κατά των Τουρκών κατά την Γέφυραν της Αλαμάνας

                 και θάνατος του αρχηγού Διάκου και Ησαΐου αρχιεπισκόπου Σαλόνων και

                 επιλοίπων γεναίων αξιωματικών».

                  Υδατογραφία. Πίνακας αρ. 4. Δ.

    […] 15. ΄Ενας ΄Ελληνας του επλάκοσαν τέσσαροι τούρκοι μέσα εις την χώρα και

    εσκότοσε δύο και ο άλλος ο τούρκος εμαχαίρωσε μέσα εις την κοιλίαν τον ΄Ελληνα, και

    με την μάχαιραν εις την κοιλίαν αντεπολέμησε και εσκότοσε τους άλλους δύο· και ελθών

    εις το ορδόν οπού ήμεθα, και του έβγαλεν ο ιατρός την μάχαιραν από την κοιλίαν και με

    αρκετόν καιρόν ιατρεύθη. Οι αρχηγοί της μάχης αυτής Πανουριάς, Διοβουνιώτης,

    Κοντογιάννης, Καλτζοδήμος, Σαφάκας, Γκούρας, Νικήτας, Χατζηχρήστος, Σταμούλης,

    Κομνάς, Χαλμούκης, Ρούκης, Μαμούρης, Ρουμάνης και Μακρυγιάννης και λοιποί

    αξιωματικοί και ΄Ελληνες. Ο εις τον 15 αριθμόν Έλλην ήτον από το χωρίον Κωλοβάτες·

     ονομάζετο δε Νικόλαος Καθάριος.