Δύο φράσεις που έχουν επιβιώσει μέχρι σήμερα από τους αρχαίους χρόνους.
Η πρώτη είναι παραλλαγμένος τύπος της αρχαίας έκφρασης ἐξ ἑνὸς στόματος και σημαίνει «όλοι μαζί», «με μια φωνή» (σχήμα λόγου κατά συνεκδοχή, με τη χρήση της λέξης «στόμα» αντί της λέξης «φωνή»)· εδώ θα τη γνωρίσουμε σε ένα απόσπασμα από την Πολιτεία του Πλάτωνα.
Προηγουμένως, ας δούμε λέξεις που έχουν την ίδια ρίζα με το ουσιαστικό στόμα: στόμ-ιον, στόμ-αχος, στομ-όω-ῶ (= κλείνω το στόμα), στομ-ώνω κ. ά., αλλά και το λαϊκό επίρρημα απίστομα (= μπρούμυτα), το οποίο επίσης είναι διαφοροποιημένος μορφολογικά τύπος της αρχαίας έκφρασης ἐπὶ στόμα (→επίστομα → τα επίστομα →ταπίστομα → απίστομα).
Στη ραψωδία Ζ της Ιλιάδας περιγράφεται μια σκηνή μάχης κατά την οποία ο Μενέλαος συλλαμβάνει τον Τρωαδίτη ΄Αδραστο. Τα άλογα που έσερναν το αμάξι του τελευταίου φοβήθηκαν και, καθώς έτρεχαν αλαφιασμένα μέσα στον κάμπο, έσπασε το τιμόνι του άρματος και τότε ο ΄Αδραστος πετάχτηκε έξω από το αμάξι και κυλίστηκε πλάι στον τροχό πρηνὴς ἐν κονίῃσιν ἐπὶ στόμα, μπρούμυτος μέσα στη σκόνη απίστομα.
Ας έλθουμε τώρα στην Πολιτεία του Πλάτωνα, το κορυφαίο αυτό έργο όπου ο Αθηναίος φιλόσοφος εκθέτει με μοναδικό σε ένταση στοχασμό όλες τις πλευρές της σκέψης του, σκέψη που απλώνεται στα πιο διαφορετικά γνωστικά πεδία ‒ οντολογία, γνωσιολογία, μεταφυσική, πολιτική επιστήμη, οικονομία, ηθική και θεολογία, αισθητική, φιλολογία. Από μορφολογική άποψη, η Πολιτεία αποτελεί μιαν αφήγηση του Σωκράτη σε κάποιους ακροατές, που δεν κατονομάζονται και ακούνε σιωπηλοί, της συζήτησης που είχε γίνει την προηγούμενη ημέρα στο σπίτι ενός μετοίκου, του Κέφαλου, στον Πειραιά όπου είχε πάει ο φιλόσοφος για να παρακολουθήσει μια θρησκευτική εορτή. Η συζήτηση διεξήχθη κυρίως μεταξύ του Σωκράτη και των δύο μεγαλύτερων αδελφών του Πλάτωνα, του Γλαύκωνα και του Αδείμαντου ‒ παρόντων και κάποιων άλλων συνομιλητών ‒ και ξεκίνησε με θέμα την ουσία της δικαιοσύνης.
Κάποια στιγμή, μετά τον Γλαύκωνα παίρνει τον λόγο ο Αδείμαντος, ο οποίος απευθυνόμενος στον Σωκράτη λέει:
Πρὸς δὲ τούτοις σκέψαι, ὦ Σώκρατες, ἄλλο αὖ εἶδος
λόγων περὶ δικαιοσύνης τε καὶ ἀδικίας ἰδίᾳ τε λεγόμενον
καὶ ὑπὸ ποιητῶν. πάντες γὰρ ἐξ ἑνὸς στόματος ὑμνοῦσιν
ὡς καλὸν μὲν ἡ σωφροσύνη τε καὶ δικαιοσύνη, χαλεπὸν
μέντοι καὶ ἐπίπονον, ἀκολασία δὲ καὶ ἀδικία ἡδὺ μὲν καὶ
εὐπετὲς κτήσασθαι, δόξῃ δὲ μόνον καὶ νόμῳ αἰσχρόν·
Σε μετάφραση
Εκτός από αυτά σκέψου, Σωκράτη, και ένα άλλο είδος
απόψεων που εκφράζονται για τη δικαιοσύνη και την αδικία
τόσο από τους κοινούς ανθρώπους όσο και από τους ποιητές.
΄Ολοι δηλαδή με ένα στόμα πλέκουν ύμνους για το πόσο ωραίο
πράγμα είναι η σωφροσύνη και η δικαιοσύνη, δύσκολο όμως
και κοπιαστικό, ενώ η ακολασία και η αδικία είναι κάτι
το ευχάριστο και εύκολο στην απόκτησή του και μόνο κατά
τη γνώμη του κόσμου και τον νόμο είναι κακό·
Η δεύτερη φράση «από του λύκου το στόμα», την οποία χρησιμοποιούμε όταν ένας άνθρωπος σώζεται παρ’ ελπίδα από κάποιον κίνδυνο, είναι παροιμιακή και προέρχεται από έναν μύθο του Αισώπου (6ος αι. π. Χ.). Ο μύθος με τον τίτλο Λύκος και Ερωδιός διηγείται πως ένας λύκος κατάπιε ένα κόκαλο και τριγύριζε αναζητώντας γιατρό. Συνάντησε τότε έναν ερωδιό και τον παρακαλούσε να του βγάλει το κόκαλο έναντι αμοιβής. Ο ερωδιός έχωσε το κεφάλι του μέσα στον λαιμό του λύκου, τράβηξε το κόκαλο και μετά ζήτησε τη συμφωνημένη αμοιβή. Και ο λύκος τού είπε:
« Ὦ οὗτος, οὐκ ἀγαπᾷς ἐκ λύκου στόματος σῴαν τὴν κεφαλὴν
ἐξενεγκών, ἀλλὰ καὶ μισθὸν ἀπαιτεῖς;»
Σε μετάφραση
« Βρε συ, δε χαίρεσαι που έβγαλες γερό το κεφάλι σου από το στόμα του λύκου, ζητάς και αμοιβή;»
Η παροιμιακή χρήση της φράσης μαρτυρείται και στο μυθιστόρημα Δάφνις και Χλόη του Λόγγου (2ος – 3ος αι. μ. Χ. ).* Εκεί, ένας νεαρούλης γελαδάρης, ο Δόρκων, ερωτεύεται τη Χλόη και της στήνει καρτέρι στην πηγή όπου θα οδηγούσε το κορίτσι τα γιδοπρόβατα για να πιουν νερό, με σκοπό να την αρπάξει. Όταν η Χλόη έφθασε, τα σκυλιά του κοπαδιού τον μυρίστηκαν, του επιτέθηκαν, τον γέμισαν δαγκωματιές σ’ όλο του το σώμα, και τελικά ηρεμώντας τα σκυλιά τον έσωσαν τα δύο παιδιά που αγαπιούνταν, η Χλόη και ο Δάφνις, και μάλιστα του γιατροπόρεψαν και τις πληγές του. « Και ύστερα», συνεχίζει ο συγγραφέας, « αυτός που βρέθηκε σε τόσο μεγάλο κίνδυνο καὶ σωθεὶς ἐκ κυνός, οὐ λύκου, φασί, στόματος, και σώθηκε από του σκύλου το στόμα, όχι του λύκου, όπως λένε, κοίταζε πώς να κάνει καλά το σώμα του».
Τελειώνουμε με μία ρήση του Στωικού φιλοσόφου Ζήνωνα από το Κίτιο της Σαλαμίνας για το στόμα. Σε έναν νεαρό που φλυαρούσε είπε απο-στομ-ωτικά:
« Ο λόγος που έχουμε δύο αυτιά και ένα στόμα είναι για να ακούμε περισσότερο και να μιλάμε λιγότερο».
*Για τον Λόγγο και το έργο του βλ. κείμενό μας με θέμα τη λέξη κυματωγή (17/4/2018).
