Αυτή η ιδιαίτερης εννοιολογικής βαρύτητας λέξη σχηματίζεται από το ρήμα παιδεύω, που είναι παράγωγο του ουσιαστικού παῖς-δός, και είχε την έννοια του ανατρέφω και διδάσκω, εκπαιδεύω, αργότερα προσέλαβε και τη σημασία του σωφρονίζω, και κατέληξε να σημαίνει τιμωρώ ( Ἁμαρτίαι γονέων παιδεύουσι τέκνα ) και βασανίζω, τυραννώ ( Μαραζώνω,/σαν το κεράκι λιώνω·/ με παιδεύεις· γιατί δε μ’ αγαπάς; )¹. Παιδεία λοιπόν  σήμαινε την ανατροφή, την αγωγή των παιδιών και κατ’ επέκταση ό,τι και σήμερα, το αποτέλεσμα της ανατροφής και εκπαίδευσης, τη μόρφωση,  την πνευματική και ψυχική καλλιέργεια του ανθρώπου. Και η μετοχή πεπαιδευμένος-η-ον αναφερόταν σε αυτόν που απέκτησε ανώτερη μόρφωση,² πνευματική καλλιέργεια, αντίθετα προς το ἀπαίδευτος .

       Όταν ο Ισοκράτης γράφει

       Ἕλληνας καλεῖσθαι τοὺς τῆς παιδεύσεως τῆς ἡμετέρας μετέχοντας

είναι προφανές ότι αναφέρεται ακριβώς στη γενικότερη έννοια της πνευματικής καλλιέργειας, του πολιτισμού, και όχι στη σχολική εκπαίδευση ή σε κάποιον ειδικό μορφωτικό τομέα.

      Ειρήσθω εν παρόδω ότι η παιδεία στην αρχαιότητα επηρεαζόταν κάθε τόσο από τις φιλοσοφικές σχολές, καθώς όλοι οι φιλόσοφοι δεν συμφωνούσαν πάνω στο ζήτημα του ηθικού νόμου, και κάθε σχολή έδινε άλλο περιεχόμενο στο ιδανικό αυτό της παιδείας.

      Ακολουθεί τιμητικό αφιέρωμα στην παιδεία με κάποιες ρήσεις αρχαίων φιλοσόφων, που αναδεικνύουν την αξία, τη μεγάλη σημασία της για την τελειοποίηση του ανθρώπου, την καλλιέργεια των ευγενέστερων ικανοτήτων του (ηθική, συναισθηματική, αισθητική, διανοητική), τη συγκρότηση εν τέλει μιας ολοκληρωμένης προσωπικότητας.

            Και κατά πρώτον, ο Αριστοτέλης:

                Τὴν παιδείαν ἔλεγεν ἐν μὲν ταῖς εὐτυχίαις εἶναι κόσμον,

                ἐν δὲ ταῖς ἀτυχίαις καταφυγήν.

Σε μετάφραση:

«Η παιδεία», έλεγε, «στην ευτυχία είναι στολίδι, στη δε δυστυχία καταφύγιο”.

Και όταν κάποτε ρωτήθηκε πόσο διαφέρουν οι πεπαιδευμένοι από τους απαίδευτους,

             « ὅσῳ,» εἶπεν, «οἱ ζῶντες τῶν τεθνεώτων.»

Σε μετάφραση: «Όσο», είπε, «οι ζωντανοί από τους νεκρούς».

    Ακολουθεί ο Διογένης, ο επιλεγόμενος Κύων ( 400/390 ‒ 328/323 π. Χ.), ο κυριότερος εκπρόσωπος  του Κυνισμού. Καταγόταν από τη Σινώπη και ήταν γιος τραπεζίτη. Στις αρχές του 4^ου αι. αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την πατρίδα του, γιατί είτε μόνος ο πατέρας του είτε και οι δύο μαζί παραχάραξαν το νόμισμα της πόλης. ΄Εφτασε στην Αθήνα, όπου ζούσε ακόμη ο Αντισθένης, ο θεμελιωτής της Κυνικής φιλοσοφίας. ΄Εγινε μαθητής του και τις αρχές της ηθικής τού   δασκάλου του τις ανέπτυξε ώς τις ακραίες συνέπειές τους προσπαθώντας να τις εφαρμόσει έμπρακτα στη ζωή του. Είναι τόσο πολλά και ποικίλα τα ανέκδοτα που κυκλοφόρησαν για τον τρόπο ζωής του που είναι αδύνατον πλέον να ξεχωρίσει κανείς την ιστορική μαρτυρία γι’ αυτόν από τη μυθοπλασία. Δεν είναι βέβαιο ούτε και αν έζησε για κάποιο χρονικό διάστημα στην Κόρινθο, όπως παραδίδεται. Αλληλοσυγκρουόμενες είναι επίσης οι πληροφορίες σχετικά με τον χρόνο, τον τόπο και τις συνθήκες του θανάτου του.

    Για τον Διογένη λοιπόν λέγεται πως όταν ρωτήθηκε

         τί ἡ γῆ βαρύτερον βαστάζει, ἔφη· «ἄνθρωπον ἀπαίδευτον».

 Σε μετάφραση: ποιο είναι το πιο βαρύ πράγμα που σηκώνει η γη, απάντησε: « Ο απαίδευτος άνθρωπος!»

         Και ένας άλλος κυνικός φιλόσοφος από τους ελάσσονες, ο Συρακούσιος Μόνιμος, ο οποίος διετέλεσε μαθητής του Διογένη, είπε:

                      κρεῖττον εἶναι τυφλὸν ἢ ἀπαίδευτον·

                      τὸν μὲν γὰρ εἰς τὸν βόθρον, τὸν δὲ εἰς τὸ βάραθρον ἐμπίπτειν.

Σε μετάφραση: « Καλύτερα να ’ναι κανείς τυφλός παρά απαίδευτος· γιατί ο πρώτος πέφτει στο χαντάκι,  ενώ ο δεύτερος στον γκρεμό».

       Τελειώνουμε με τον φιλόσοφο Αρίστιππο (περ. 435-350 π. Χ.). Καταγόταν από την Κυρήνη, την αποικία που ίδρυσαν οι Δωριείς της Θήρας στη βόρεια Αφρική. ΄Ηρθε στην Αθήνα, το πνευματικό κέντρο της εποχής, όπου μαθήτευσε κοντά στον Σωκράτη, αλλά ελάχιστα επηρεάστηκε από αυτόν. Εισήγαγε την έννοια της ηδονής ως αγαθού της ζωής, και αυτό αποτέλεσε τη βάση της φιλοσοφικής θεωρίας που δίδασκε στη σχολή την οποία ίδρυσε στην Κυρήνη και ονομάστηκε Κυρηναϊκή ή Ηδονική σχολή. Ταξίδεψε αρκετά και πέρασε ένα διάστημα της ζωής του στην αυλή του τυράννου των Συρακουσών Διονύσιου, παίρνοντας μεγάλες αμοιβές για τις διδασκαλίες του. Παραδίδεται πως είπε:

      ἄμεινον ἐπαίτην ἢ ἀπαίδευτον εἶναι· οἱ μὲν γὰρ χρημάτων,  οἱ δ’ ἀνθρωπισμοῦ δέονται.

Σε μετάφραση: «Καλύτερα να ’ναι κανείς ζητιάνος παρά απαίδευτος· γιατί οι μεν ζητιάνοι έχουν ανάγκη χρημάτων, ενώ οι απαίδευτοι εξανθρωπισμού».

            Και ο εξανθρωπισμός του Αρίστιππου μας θυμίζει δύο σπουδαίους σύγχρονους ΄Ελληνες στοχαστές: Τον Στέλιο Ράμφο και τη φράση του « Ζωή είναι ό, τι κάνουμε για να ζήσουμε και παιδεία το κουράγιο της ανθρωπιάς μας», και τον  Χρήστο Μαλεβίτση ( 1927-1997), που υποστήριζε ότι η παιδεία επιφέρει ψυχική, πνευματική αλλοίωση της εσωτερικότητας του ανθρώπου· ότι ένα έργο του πνεύματος πρέπει να περνάει από μια ψυχή αφήνοντας τα ίχνη του ή μεταστρέφοντάς την.

             «Εάν τα έργα του πνεύματος», γράφει, « περνάνε από μέσα μας  χωρίς να μας μεταποιούν, τότε δεν παιδευόμαστε».

 (Έργα του πνεύματος και παιδεία στην Ελλάδα του 2020 : Απόγνωση.  Κρατιέμαι από τη φράση του Δ. Δημητριάδη, « Ποτέ δεν χάνεται αυτό που υπάρχει στην αφάνεια» )

1) Οι στίχοι από το γνωστό τραγούδι του Μάρκου Βαμβακάρη.

2) Εννοείται η γενική ή η ανθρωπιστική μόρφωση και όχι η ειδική ή επαγγελματική που δίνει εφόδια στον άνθρωπο για να ασκήσει με επιτυχία το επάγγελμά του.