Στο κείμενό μας της 17ης Απριλίου, με αφορμή τη λέξη «σφουγγάρι», κάναμε λόγο για τον Αισχύλο, τον μεγαλοφυή δραματουργό της αρχαιότητας και αναφερθήκαμε επιγραμματικά στα στοιχεία που καθιστούν την ποίησή του ανυπέρβλητη, τιτάνια, και μεταξύ αυτών στο μεγαλειώδες γλωσσικό του όργανο.
Η σφικτή μα και κάπως ελεύθερη σύνταξη, ο ασύνδετος, παρατακτικός λόγος, οι ασυνήθιστες ηχηρές φράσεις, η συχνή χρήση πλεονασμών και παρηχήσεων προσδίδουν στη γλώσσα του απαράμιλλη δύναμη, και οι πολλές νέες σύνθετες λέξεις που επινοεί την εμπλουτίζουν και την ανανεώνουν. Ο Αισχύλος ήταν σπουδαίος γλωσσοπλάστης και δημιούργησε καινούργιες λέξεις, σπάνιας πολλές φορές τόλμης, όσο κανείς άλλος συγγραφέας του αρχαίου ελληνικού κόσμου.
Ενδεικτικό παράδειγμα το έξοχο επίθετο ποικιλείμων, -ον που έπλασε για να προσδιορίσει το όνομα νύξ = νύκτα σε έναν στίχο της τραγωδίας Προμηθεὺς Δεσμώτης. Η λέξη είναι σύνθετη από το επίθετο ποικίλος και το ουσιαστικό εἷμα (τό),* που έχει την έννοια του ενδύματος, του ρούχου και η ρίζα του είναι στο ρήμα ἕννυμι = ντύνω. Ποικιλείμων νύξ λοιπόν σημαίνει τη νύκτα που φοράει ποικίλο ένδυμα, πλουμιστό, και αυτό λόγω των άστρων.
Κεντρικό τραγικό πρόσωπο στο παραπάνω δράμα είναι ο Τιτάνας Προμηθέας, ο ευεργέτης του ανθρώπινου γένους, ο οποίος έκλεψε με δόλο από τον ΄Ολυμπο τη φωτιά ‒ αγαθό που αρχικά ήταν κτήμα μόνο των θεών ‒ και την έφερε στους ανθρώπους. Με την πράξη του αυτή βοήθησε τον άνθρωπο να εξελιχθεί και να τελειοποιηθεί βαδίζοντας στα μονοπάτια του πολιτισμού, αλλά προκάλεσε την οργή του Δία. Καταδικάστηκε να αλυσοδεθεί πάνω σε έναν βράχο στην κορυφή του Καυκάσου και κάθε μέρα να έρχεται ένας αετός να του τρώει το συκώτι, που όμως στη διάρκεια της νύκτας μεγάλωνε και πάλι, διαιωνίζοντας έτσι το μαρτύριό του για χιλιάδες χρόνια.
Στο έργο αυτό ο Προμηθέας είναι ένας αγέρωχος επαναστάτης, που ορθώνει το ανάστημά του απέναντι σε έναν Δία τιμωρό, άδικο και σκληρό και αντιστέκεται στην αυταρχικότητα της εξουσίας του.
Το απόσπασμα που μας ενδιαφέρει βρίσκεται στην αρχή της τραγωδίας, η οποία διαδραματίζεται στον τόπο της τιμωρίας του Προμηθέα. Εκεί οδηγείται ο Τιτάνας από τον Ήφαιστο και δύο δαιμονικά όντα, υπηρέτες του Δία, το Κράτος (Δύναμη) και τη Βία, για να εκπληρώσουν την εντολή του πατέρα των θεών και των ανθρώπων. Και ενώ το Κράτος με στυγνή αναλγησία παρακινεί τον Ήφαιστο να εκτελέσει πάραυτα την τρομερή διαταγή, εκείνος απευθυνόμενος στον σιωπηλό Προμηθέα τού εκφράζει τη συμπάθειά του. Αθέλητά μου, του λέει, με χάλκινα δεσμά σε τούτο τον γκρεμόβραχο θα σε καρφώσω, όπου από τη φλόγα του ήλιου θα αργοψήνεσαι και τ’ ανθηρό το χρώμα του δέρματός σου θα χάσεις. Παραθέτουμε τη συνέχεια στο πρωτότυπο:
ἀσμένῳ δε σοι
ἡ ποικιλείμων νὺξ ἀποκρύψει φάος
πάχνην θ’ ἑῴαν ἥλιος σκεδᾷ πάλιν,
ἀεὶ δὲ τοῦ παρόντος ἀχθηδὼν κακοῦ
τρύσει σ’·
Σε μετάφραση
Και θε ν’ αναγαλλιάζεις μέσα σου,
καθώς η νύχτα με την πλουμιστή στολή
το φως από τα μάτια σου θα κρύψει,
όμως ξανά την πάχνη της αυγής θα τη σκορπίζει ο ήλιος,
κι έτσι αιώνια το πλάνταγμα απ’ το κακό που σ’ έχει βρει
θα σε κατασυντρίβει.
Ποικιλείμων νύξ ! Η μαγεία της νύχτας μοναδικά εικονογραφημένη από το επίθετο με την εκπληκτική λειτουργική δύναμη που έπλασε η φαντασία του μεγάλου Τραγικού.
Κατ’ απομίμηση αυτής της αισχύλειας λέξης, συναντούμε αιώνες αργότερα σε έναν από τους Ορφικούς Ύμνους (2ος – 3ος αι. μ. Χ.) το παρόμοιου σχηματισμού επίθετο δροσο-είμων,-ον να προσδιορίζει το ουσιαστικό νεφέλη: δροσοείμονες νεφέλαι = σύννεφα με δροσιά ντυμένα.
* Από το εἱμάτιον, το υποκοριστικό τού εἷμα, προέκυψε το ἱμάτιον. Ομόρριζα είναι οι λέξεις ἀμφί-εσ-ις (← ἀμφι-έννυμι = περιβάλλω, ντύνω) και ἐσ-θής = εσθήτα.
