Η έκφραση αυτή της καθομιλουμένης, η οποία σημαίνει εξωθώ μια κατάσταση στα άκρα, έχει τις ρίζες της στην ακριβώς αντίστοιχη παροιμιακή φράση του αρχαίου κόσμου τείνω τὸ καλῴδιον, και εδώ θα τη δούμε σε ένα απόσπασμα από τους Ἑταιρικοὺς διαλόγους του γνωστού μας και από άλλα κείμενά μας Λουκιανού.
Το ρήμα τείνω έχει την έννοια του τεντώνω,1 και η λέξη καλῴδιον στην αρχαία ελληνική σημαίνει το μικρό σχοινί, καθώς είναι υποκοριστικό του ουσιαστικού κάλως (ὁ ), που δηλώνει το χοντρό σχοινί με το οποίο ανέβαζαν και κατέβαζαν τα ιστία, γενικώς το καραβόσχοινο, το παλαμάρι, και χρησιμοποιείται και σήμερα ως ναυτικός όρος.
Στους Διαλόγους του Λουκιανού ‒ έχουμε κάνει λόγο για τους Νεκρικούς και αυτούς των Θεῶν ‒ ανήκουν και 15 επιγραφόμενοι Ἑταιρικοί, στους οποίους ο επιφανής Σύρος συγγραφέας πραγματεύεται σκηνές από τη ζωή των εταιρών.
Με κωμική χροιά θίγει καταστάσεις του ερωτικού παιχνιδιού ανάμεσα σε εταίρες και τους εραστές τους, τον έρωτα, τη ζήλια, την ερωτική απογοήτευση, την αντιζηλία, τη γυναικεία πονηριά, τα τεχνάσματα των ερωτευμένων.
Οι εταίρες ήταν θεραπαινίδες του αγοραίου έρωτα, έμπειρες στις ερωτικές ηδονές, που διακρίνονταν όχι μόνο για την ωραιότητα και τη χάρη τους, αλλά συχνά και για την πνευματικότητά τους. Την παρέα αυτών των απελευθερωμένων εκλεπτυσμένων γυναικών με δεξιότητες στις τέχνες ( μουσική, χορό, ποίηση ) επιζητούσαν οι άντρες προπάντων για το πνεύμα τους. Η καλλιεργημένη εταίρα αποτελούσε ιδανική συνοδό και σύντροφο ( εξάλλου, ἑταίρα σημαίνει σύντροφος ) ενός άντρα, που ως εραστής μιας εταίρας περιωπής αποκτούσε αίγλη και προκαλούσε τον θαυμασμό των φίλων και τον φθόνο όλων. Οι εταίρες ήταν περιζήτητες στα πλούσια συμπόσια όπου οι νόμιμες σύζυγοι δεν είχαν θέση. Πολλές εξ αυτών συναναστρέφονταν φιλοσόφους, ποιητές, καλλιτέχνες και σαγήνευαν σπουδαίους άντρες, μέχρι και βασιλείς, ασκώντας επάνω τους άλλοτε επωφελή και άλλοτε επιβλαβή επίδραση. Διάσημες υπήρξαν η Ασπασία, η δεύτερη σύζυγος του Περικλή, η Φρύνη, η εταίρα του γλύπτη Πραξιτέλη και του ρήτορα Υπερείδη, η Λαΐδα, εταίρα του ζωγράφου Απελλή, η Γλυκέρα του ποιητή Μένανδρου, η Θαΐδα του Μ. Αλεξάνδρου, η οποία έγινε αιτία να πυρποληθούν τα ανάκτορα της Περσέπολης, και ένας μεγάλος ακόμη αριθμός άλλων, που παραδίδεται από διάφορους αρχαίους συγγραφείς.
Υπήρχαν δύο κατηγορίες εταιρών: οι ολιγόμισθες, που ήταν κυρίως δούλες και έμεναν ικανοποιημένες με μικρή αμοιβή, και οι μεγαλόμισθες, οι υψηλού επιπέδου, για την κατάκτηση και συντήρηση των οποίων οι εραστές τους έπρεπε να ξοδεύουν αφειδώς χρήματα για κάθε λογής παροχές και πολύτιμα δώρα. Οι εταίρες με τις μεγάλες αμοιβές αποκτούσαν περίσσιο πλούτο και μπορούσαν να συντηρούν ανεξάρτητο σπιτικό, όπου καλούσαν τους εραστές τους. Κλασικός χαρακτήρας στις κωμωδίες είναι η άπληστη και κυνική εταίρα που παριστάνει την ερωτευμένη, αλλά στην πραγματικότητα ενδιαφέρεται μόνο για το υλικό κέρδος ‒ συχνά τυλίγει στα δίχτυα της πλούσιους νεαρούς αποβλέποντας στην κληρονομιά τους.
Οι εταίρες ήταν δυνατόν να νοικιαστούν για κάποιο διάστημα, και πολλές φορές το κίνητρο του ενοικιαστή ήταν απλώς η επίδειξη. Στις περιπτώσεις που στοίχιζαν ακριβά, ορισμένοι πελάτες δεν δίσταζαν να μοιράζονται το ποσό που έπρεπε να πληρωθεί, άρα και την εταίρα, με αποτέλεσμα τις συχνές διαμάχες μεταξύ των πελατών. Λέγεται ότι οι εταίρες φορούσαν υποδήματα κάτω από τα οποία υπήρχε σχηματισμένη με καρφιά η προστακτική ἀκολούθει, που κατά το βάδισμα αποτυπωνόταν στο έδαφος αποτελώντας έτσι πρόσκληση στην ηδονή.
Είναι χαρακτηριστικό για τη θέση της εταίρας στην αρχαία ελληνική κοινωνία το πολυσυζητημένο χωρίο από τον Κατὰ Νεαίρας λόγο του Ψευδοδημοσθένους: « Τις εταίρες τις έχουμε για την απόλαυση, τις παλλακίδες2 για την καθημερινή φροντίδα του σώματος και τις συζύγους για να αποκτούμε γνήσια τέκνα και να μας είναι πιστοί φύλακες των σπιτικών εργασιών και φροντίδων».
Επιστρέφουμε στον Λουκιανό και στο απόσπασμα που μας ενδιαφέρει. Στον Διάλογο με τον τίτλο ΜΗΤΕΡΑ ΚΑΙ ΦΙΛΛΙΝΑ συζητά η εταίρα Φίλλινα με τη μητέρα της, η οποία έχει γίνει αποδέκτης των παραπόνων του εραστή της κόρης της, του Δίφιλου, για τη συμπεριφορά της Φίλλινας στο συμπόσιο της προηγούμενης ημέρας· ότι δηλαδή μέθυσε, χόρεψε, αγκάλιαζε και φιλούσε τον φίλο του, τον Λαμπρία, και το βράδυ τον παράτησε και δεν κοιμήθηκε μαζί του. Η μητέρα θορυβημένη και ανήσυχη μήπως διαταραχθεί η σχέση της θυγατέρας της με τον Δίφιλο, ζητάει να μάθει από τη Φίλιννα γιατί του φέρθηκε με αυτό τον τρόπο και τον στενοχώρησε. Εκείνη εκνευρισμένη και ενοχλημένη την πληροφορεί ότι την προκάλεσε ο ίδιος ο Δίφιλος με τη συμπεριφορά του, αφού πρώτα αυτός αντάλλαζε φιλιά με τη Θαΐδα, την εταίρα τού Λαμπρία, όσο έλειπε ο τελευταίος, και μάλιστα η Θαΐδα την κορόιδευε κατάμουτρα. ΄Ετσι, θέλησε και αυτή να του ανταποδώσει τη στενοχώρια. Η μητέρα της, με το συμφέρον πρώτιστο μέλημά της, της θυμίζει τη φτώχεια τους, το πόσο πολύ εξαρτώνται από τον Δίφιλο και την ορμηνεύει να θυμώνει μεν, όμως να μην του ανταποδίδει τις προσβολές του.
Και τελειώνει το δασκάλεμά της λέγοντας:
σὺ δὲ πάνυ χαλεπὴ ἀεὶ τῷ ἀνθρώπῳ γεγένησαι, καὶ ὅρα μὴ
κατὰ τὴν παροιμίαν ἀπορρήξωμεν πάνυ τείνουσαι τὸ καλῴδιον.
Σε μετάφραση
΄Αλλωστε εσύ ήσουν πάντα υπερβολικά σκληρή με τον άνθρωπο
και κοίτα μήπως, όπως λέει η παροιμία, τεντώνοντας πολύ
το σκοινί, το σπάσουμε.
1) Ομόρριζα: τάσις ( και τα σύνθετα με ἐν-, ἐκ-, ἐπί- ), ταινία, τένων, τόνος, ἀτενής, τέτανος, τανύω κ. ά.
2) Στα τέλη του 5ου και κατά τον 4ο αι. π. Χ. καθιερώθηκε η συνήθεια για πολλούς Αθηναίους να έχουν παλλακίδα, ερωμένη, με την οποία συζούσαν χωρίς γάμο και χωρίς γι’ αυτό να έχουν διώξει τη νόμιμη σύζυγο. Οι παλλακίδες ήταν δούλες ή Αθηναίες, τα παιδιά, δε, που αποκτούσαν οι τελευταίες λογαριάζονταν επίσης Αθηναίοι πολίτες.
