Σε συνέχεια του κειμένου μας με θέμα το όνομα «τράπεζα» (12/6/2021 ),  θα δούμε εδώ τις παραπάνω, σχετικές με τραπεζικές συναλλαγές, λέξεις.

       Και πρώτα το ουσιαστικό τόκος. Προέρχεται από το ρήμα τίκτω= γεννώ, το οποίο αρχικά η αρχαία ελληνική γλώσσα το χρησιμοποιεί και για τον πατέρα και για τη μητέρα, αλλά συν τω χρόνω βλέπουμε να κυριολεκτείται στη γυναίκα, και το γεννώ στον άνδρα ‒ η γυναίκα τίκτει, ο άνδρας γεννά. Σήμερα το τίκτω δεν είναι πια σε χρήση·  ομόρριζά του είναι και οι λέξεις τέκνον, τοκετός, θεο-τόκος κ. ά. Τόκος λοιπόν στα αρχαία ελληνικά σημαίνει κατά πρώτον «τοκετός», «γέννα»,¹ αλλά και «τέκνον».²

    ΄Ηδη όμως στους αρχαίους χρόνους, απέκτησε και τη μεταφορική σημασία που διατηρήθηκε ώς τις μέρες μας, του κέρδους που  αποφέρουν τα δανειζόμενα για ένα ορισμένο διάστημα χρήματα· εξού, τοκίζω= δανείζω με τόκο, τοκιστής= αυτός που δανείζει με τόκο, τοκογλύφος. Η τελευταία λέξη είναι σύνθετη από το  τὸκος + γλύφω= χαράσσω, σκαλίζω, ρήμα που αποδίδει περιγραφικά τη συνήθεια που είχε ο τοκιστής να χαράσσει τους τόκους πάνω στο ξύλινο τραπέζι του· κατ’ επέκταση, δηλώνει αυτόν που τους υπολογίζει μέχρι την τελευταία δεκάρα, όπως συνηθίζαμε να λέμε, αυτόν που τοκίζει με υπερβολικό τόκο.

     Το ουσιαστικό τόκος λοιπόν κατέληξε να σημαίνει το συγκεκριμένο είδος κέρδους με την έννοια ότι το χρήμα γεννά καινούργιο χρήμα. Στα Πολιτικὰ τού  Αριστοτέλη διαβάζουμε (1258b,5):

    […] μεταβολῆς γὰρ ἐγένετο χάριν, ὁ δὲ τόκος αὐτὸ ποιεῖ πλέον (ὅθεν    

           καὶ  τοὔνομα τοῦτ’ εἴληφεν· ὅμοια γὰρ τὰ τικτόμενα τοῖς γεννῶσιν

          αὐτά ἐστιν, ὁ δὲ τόκος γίνεται νόμισμα ἐκ νομίσματος)· ὥστε καὶ

           μάλιστα  παρὰ φύσιν οὗτος τῶν χρηματισμῶν ἐστίν.[…]

                                                Σε μετάφραση

             (Το νόμισμα) δημιουργήθηκε ως μέσον συναλλαγής, και ο

             τόκος τούτο το πολλαπλασιάζει (εξ αυτού πήρε και το όνομα·

             γιατί αυτά που γεννώνται είναι όμοια  με αυτά που τα γεννούν,

             ο δε τόκος είναι νόμισμα γεννημένο από νόμισμα). Συνεπώς, 

             απ’ όλους τους τρόπους απόκτησης χρημάτων είναι ο κατ’

             εξοχήν παρά φύσιν.

        Στην καθιέρωση του τόκου οδήγησε το εμπόριο. Οι εμπορικές επιχειρήσεις συχνά κατέληγαν σε απώλειες του εμπορεύματος αλλά και του μέσου μεταφοράς ‒ ναυάγια, πειρατικές επιθέσεις ‒ γι’ αυτό οι δανειστές ήθελαν να εξασφαλίζονται εναντίον των κινδύνων. ΄Ετσι τα δάνεια έγιναν έντοκα· αργότερα, ο τόκος καθιερώθηκε και στα αγροτικά δάνεια. Ο Πλάτων στους Νόμους του παίρνει θέση κατά των εντόκων δανείων και ζητά να απαγορευτούν.

         ΄Οσο για τους μισητούς τοκογλύφους, είναι χαρακτηριστικό το παρακάτω απόσπασμα από τον Μένιππο ἢ Νεκυομαντεία του Λουκιανού. Στο έργο αυτό ο ομώνυμος ήρωας του Σύρου συγγραφέα διηγείται σε έναν φίλο του την κάθοδό του στον ΄Αδη με σκοπό να μάθει από τον μάντη Τειρεσία ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος για να ζει ο συνετός άνθρωπος. Ιστορεί λοιπόν πως είδε μοιχούς, μαστρωπούς, κόλακες, συκοφάντες, τελώνες και διάφορους άλλους ανάλογης ποιότητας να βαδίζουν στη σειρά αλυσοδεμένοι και συνεχίζει:

          χωρὶς δὲ οἵ τε πλούσιοι καὶ τοκογλύφοι προσῄεσαν ὠχροὶ καὶ

         προγάστορες καὶ ποδαγροί, κλοιὸν ἕκαστος αὐτῶν καὶ κόρακα

         διτάλαντον ἐπικείμενος.

                                         Σε μετάφραση

        Χωριστά από αυτούς πλησίαζαν οι πλούσιοι και οι τοκογλύφοι,

        χλωμοί, κοιλαράδες και με ποδάγρα, έχοντας ο καθένας τους

        στον λαιμό χαλκά και τα χέρια κλεισμένα μέσα σε ξύλινο δεσμό

        που ζύγιζε δύο τάλαντα.³

    Περνάμε στο ουσιαστικό  ἐν-έχυρον (← ἐχυρός,-ά-όν = ασφαλής, σταθερός ‒ παράλληλος τύπος του είναι το ὀχυρός,-ά-όν). Σήμαινε ό, τι και σήμερα, το αντικείμενο που δίνεται από τον δανειζόμενο στον

δανειστή, συνήθως στον τραπεζίτη, ως εγγύηση για την εξασφάλιση του δανείου.

Στις Εκκλησιάζουσες⁴ του Αριστοφάνη οι γυναίκες παίρνουν στα χέρια τους τη διακυβέρνηση της πολιτείας, και αρχίζει η εφαρμογή του νέου προγράμματος σύμφωνα με το νέο πολιτικοκοινωνικό σύστημα. Πρώτο μέτρο, η υποχρέωση να παραδώσουν όλοι τα υπάρχοντά τους στην Πολιτεία. ΄Ενας νομοταγής λοιπόν πολίτης βγάζει τα κινητά του πράγματα από το σπίτι του, ενώ ένας δύσπιστος γείτονάς του τον περιπαίζει λέγοντάς του ανάμεσα στα άλλα:

                           […]

                           Οὗτος, τί τὰ σκευάρια ταυτὶ βούλεται;

                          Πότερον μετοικιζόμενος ἐξενήνοχας

                         αὔτ’, ἢ φέρεις ἐνέχυρα θήσων; […]

                                        Σε μετάφραση

                            […]

                          Βρε, συ, τι θέλουν τα συμπράγκαλα ετούτα δω;

                         Τι απ’ τα δυο, μετακομίζεις και τα έχεις βγάλει έξω

                         ή άραγε ενέχυρα σκοπεύεις να τα βάλεις; […]

     Τελειώνουμε με τη λέξη ὑποθήκη (→ υποθηκεύω), που είναι παράγωγο του ρήματος ὑπο-τίθημι= βάζω από κάτω, και την οποία χρησιμοποιούσαν στην περίπτωση παραχώρησης ακίνητης περιουσίας.⁵ Από τους ρητορικούς λόγους του 4^ου αι. π. Χ. που έχουν σχέση με κληρονομικές υποθέσεις γνωρίζουμε ότι υπήρχαν περιουσίες που είχαν δοθεί σχεδόν ολόκληρες σε δάνεια με τόκο.

     Σε μία Επιστολή Αλιευτική του Αλκίφρονος, για τον οποίο έχουμε μιλήσει σε παλαιότερα κείμενά μας, ο ψαράς Εύαγρος γράφει σε έναν συνάδελφό του ότι του χάλασαν τα δίχτυα και, για να μπορέσει να τα επιδιορθώσει, είχε την ιδέα να πάει σε έναν δανειστή  

καὶ ὑποθήκην αὐτῷ καθομολογήσαντι τὸ σκάφος λαβεῖν χρυσίνους τέσσαρας […]  

δηλαδή:

και βάζοντας υποθήκη το σκάφος του να πάρει τέσσερα χρυσά νομίσματα […]

      Για μια παράδοξη υποθήκη, εθιμική αξία διαφορετική από τουΕλληνικού κόσμου, διαβάζουμε στη Βιβλιοθήκη Ἱστορική του Διόδωρου του Σικελιώτη (περ. 90-21 π. Χ.). Ο ιστοριογράφος στο πρώτο Βιβλίο τού έργου του, όπου περιγράφει την ιστορία της Αιγύπτου, δίνει την εξής πληροφορία για τους Αιγύπτιους:

          […] νόμιμον δ’ ἐστὶ παρ’ αὐτοῖς καὶ τὸ διδόναι τὰ σώματα τῶν  τετελευτηκότων γονέων εἰς ὑποθήκην δανείου· […]

                                     Σε μετάφραση

          […]  ΄Εχουν επίσης τη συνήθεια να βάζουν τα σώματα των νεκρών γονέων τους υποθήκη σε δάνειο· […]

    Τόσο σημαντικός ήταν για τον Αιγύπτιο ο νεκρός τού γονέα του. Και   προσέξτε τη συνέχεια: «΄Οσους, δε, δεν άρουν την υποθήκη, κ α ι τους ακολουθεί το μεγαλύτερο όνειδος κ α ι μετά τον θάνατό τους στερούνται ταφής.»

• […] στερρὰς ἐνεγκοῦσ’ ἐν τόκοις ἀλγηδόνας […], λέει η Μήδεια

στην ομότιτλη τραγωδία του Ευριπίδη, δηλαδή: […] τους σφοδρούς πόνους της γέννας πέρασα […]

• Οἰδίπου τόκος, γιος του Οιδίποδα αποκαλείται ο Ετεοκλής στους Ἑπτὰ ἐπὶ Θήβας του Αισχύλου.

3) Περίπου 50 κιλά. Κόραξ στην προκειμένη περίπτωση ονομαζόταν όργανο βασανισμού — όπως και ο κλοιός — είδος ξύλινου δεσμού, αποτελούμενου από δύο αρπάγες που έκλειναν πολύ σφικτά γύρω από τα μέλη των βασανιζομένων.

4) Για την κωμωδία αυτή βλ. κείμενό μας με θέμα τα ρήματα ἐπανθέω‒ἐξανθέω (10/6/’19) και το αναρτημένο στις 27/2/’21 με αφορμή τη φράση «υπό μάλης».

5) Η λέξη ὑποθήκη  είχε και τη σημασία της παραίνεσης, της συμβουλής, σημασία που επίσης επιβίωσε ώς σήμερα. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι ο Περίανδρος (7^ος αι. π. Χ.), ο τύραννος της Κορίνθου και ένας από τους Επτά Σοφούς, έγραψε, όπως παραδίδεται, ένα διδακτικό ποίημα από 2.000 στίχους με τον τίτλο Ὑποθῆκαι.