Το νεοελληνικό επίρρημα της καθομιλουμένης «χάμω» είναι παραλλαγμένος τύπος του αρχαίου χαμαί, σχηματισμένος με αναβιβασμό του τόνου και με την κατάληξη –ω κατά τα επιρρήματα πάνω, κάτω, έξω.
Στο Δ της Ιλιάδας (στ. 482) ο Τελαμώνιος Αίας σκοτώνει στη μάχη έναν νεαρό Τρωαδίτη κτυπώντας τον στο στήθος με το κοντάρι του,
ὁ δ’ ἐν κονίῃσι χαμαὶ πέσεν αἴγειρος ὥς, […]
και τότε αυτός έπεσε χάμω μες στις σκόνες ωσάν λεύκα, […]
Από το επίρρημα χαμαὶ κατασκευάστηκαν με παραγωγή ή σύνθεση άλλες λέξεις, όπως τα επίθετα χαμ-ηλός,-ή,-όν= ο ευρισκόμενος κοντά στο έδαφος· χαμ-ερπής,-ές, που κυριολεκτικά μεν σημαίνει «αυτός που έρπει χάμω, κατά γης», απέκτησε, δε, τη μεταφορική έννοια του ποταπού, του ευτελούς ανθρώπου· χαμαιγενής,- ές = αυτός που γεννήθηκε χάμω, ο χαμογέννητος, ένα ωραίο επίθετο των ανθρώπων, το οποίο συναντήσαμε στο πρόσφατο κείμενό μας με θέμα τη λέξη ἀνθεμόρρυτος – θυμίζουμε τον στίχο από τη Θεογονία του Ησίοδου: ἔργ’ ἐρατὰ χαμαιγενέων ἀνθρώπων, τα έργα τα λαμπρά των χαμογέννητων ανθρώπων· το μεταγενέστερο χαμαί-μηλον, το χαμομήλι, που οφείλει την ονομασία του στην όμοια με μήλο οσμή του· το επίσης μεταγενέστερο όνομα χαμαι-κέρασος (ὁ), εξού ο νεότερος τύπος χαμοκερασιά· ο χαμαι-λέων, που στην κυριολεξία σημαίνει «το λιοντάρι που έρπει κατά γης» και πολλά άλλα.
Μια εκτενή περιγραφή του χαμαιλέοντα έχουμε από τον Αριστοτέλη (Περὶ τὰ ζῷα ἱστορίαι Β, Χ), και για τη χαρακτηριστική του ικανότητα να αλλάζει το χρώμα του δέρματός του και να το προσαρμόζει στο περιβάλλον διαβάζουμε στο Περὶ ζῴων ἰδιότητος του Αιλιανού (170-235 μ. Χ.):
Χαμαιλέων τὸ ζῷον ἐς μίαν χρόαν οὐ πέφυκεν
οὔτε ὁρᾶσθαι οὔτε γνωρίζεσθαι, κλέπτει δὲ ἑαυτὸν
πλανῶν τε ἅμα καὶ παρατρέπων τὴν τῶν ὁρώντων ὄψιν.
Σε μετάφραση
Το ζώο ο χαμαιλέοντας δεν έχει από τη φύση του ένα χρώμα
ούτε φαίνεται ούτε αναγνωρίζεται, αλλά κρύβεται
ξεγελώντας και συνάμα παραπλανώντας το βλέμμα
εκείνων που το κοιτούν.
Ο χαμαιλέων χρησιμοποιείται ήδη στους αρχαίους χρόνους ως εικόνα του ευμετάβλητου ανθρώπου. Ο Πλούταρχος λέει για τον Αλκιβιάδη ότι μία από τις πολλές ικανότητές του και συγχρόνως μέθοδος για να θηρεύει, να κατακτά τους ανθρώπους ήταν το ότι εξομοιωνόταν μαζί τους και ακολουθούσε τις συνήθειες και τον τρόπο ζωής τους, ὀξυτέρας τρεπομένῳ τροπὰς τοῦ χαμαιλέοντος, αλλάζοντας πιο γρήγορα κι από τον χαμαιλέοντα.
Τελειώνουμε με ένα ουσιαστικό της ύστερης αρχαιότητας, το χαμαι-τυπεῖον= πορνείο. Είναι παράγωγο του θηλυκού χαμαι-τύπη (← χαμαὶ + τύπη ←τύπτω= κτυπώ) το οποίο σημαίνει στην κυριολεξία την γυναίκα που παίρνει ο άντρας στο έδαφος, την πόρνη.
Σε μία από τις Επιστολές παρασίτων του γνωστού μας Αλκίφρονα, ένας παράσιτος1 απευθύνεται σε έναν άλλον και του γράφει για την πλεκτάνη που έχει στήσει μαζί με την εταίρα Ακαλανθίδα σε βάρος ενός νεαρού πιασμένου στα δίχτυα του έρωτα για την τελευταία. Διηγείται λοιπόν ότι ο πατέρας του νέου τον έστειλε να φοιτήσει κοντά σε έναν αυστηρό φιλόσοφο, για να μάθει την τέχνη του λόγου. Βλέποντας όμως ο μαθητής τον δάσκαλο την ημέρα να είναι σεμνός, σκυθρωπός και επιτιμητικός προς τους νέους – παραθέτουμε τη συνέχεια στο πρωτότυπο:
νύκτωρ δὲ περικαλύπτοντα τὴν κεφαλὴν τριβωνίῳ
καὶ περὶ χαμαιτυπεῖα εἱλούμενον, ἐζήλωσεν ἐν καλῷ.
καὶ πέμπτην ταύτην ἡμέραν εἰς ἔρωτα Ἀκαλανθίδος
τῆς ἐκ Κεραμεικοῦ κατολισθήσας φλέγεται·
Σε μετάφραση
και τη νύχτα σκεπάζοντας το κεφάλι του με παλιόρουχο2
να περιφέρεται στα χαμαιτυπεία, βρήκε την ευκαιρία
να τον ζηλέψει και μέσα σε πέντε μέρες έπεσε στον έρωτα
της Ακαλανθίδας από τον Κεραμεικό3 και φλέγεται·
1)Για τη λέξη παράσιτος βλ. άρθρο μας με θέμα τη φράση «Ούτε στο δάκτυλό του» (13/11/2017).
2)Αιχμηρή αναφορά στην προσποίηση και υποκρισία των φιλοσόφων της εποχής (2ος αι. μ. Χ.), η ζωή των οποίων βρισκόταν σε αντίθεση με τη διδασκαλία τους⸺ αγύρτες που παράσταιναν τους φιλοσόφους φορώντας παλιόρουχα και τρέφοντας μακριά γενειάδα.
3) Ο δήμος του Κεραμεικού κατελάμβανε το ΒΔ τμήμα της αρχαίας Αθήνας, όπου βρισκόταν η κύρια είσοδος της πόλης μέσω της διπλής πύλης, της καλούμενης Δίπυλο, χωριζόταν δε από το Θεμιστόκλειο τείχος σε ΄Εσω και ΄Εξω τμήμα. Στον ΄Εσω Κεραμεικό ανήκε η Αγορά και στον ΄Εξω η μεγάλη λεωφόρος (πλάτους 40 μ. και μήκος περ. 1.100 μ.) που οδηγούσε στην Ακαδήμεια, δεξιά και αριστερά της οποίας βρίσκονταν οι τάφοι των επιφανών Αθηναίων πολιτών και των νεκρών των πολέμων, το λεγόμενο Δημόσιο Σήμα. Νότια του Διπύλου υπήρχε μία άλλη, μικρότερη πύλη, η καλούμενη Ιερά Πύλη, από την οποία ξεκινούσε η Ιερά οδός που έφερνε στην Ελευσίνα. Ο Κεραμεικός συγκέντρωνε τη μεγαλύτερη βιοτεχνική δραστηριότητα της πόλης με την άσκηση διαφόρων επαγγελμάτων, μεταξύ των οποίων και της αγγειοπλαστικής, καθώς στις όχθες του Ηριδανού που τον διέσχιζε είχαν από πολύ παλιά βρει ιδεώδη για την τέχνη τους τόπο εγκατάστασης κεραμείς και είχαν δημιουργήσει πανάρχαιο οικισμό – εξ αυτού και το όνομα του δήμου. Η περιοχή με τις πολυσύχναστες κύριες οδούς και πύλες και με την έντονη δραστηριότητα που αναπτυσσόταν γύρω από τα εργαστήρια έσφυζε από θόρυβο και ζωή, παράγοντες που κατέστησαν τη συνοικία κακόφημη. Εδώ ήταν εγκατεστημένα τα περισσότερα πορνεία, εδώ σύχναζαν και οι γυναίκες του δρόμου, οι φθηνές πόρνες που ψάρευαν πελάτες στους δρόμους.
Σήμερα ο αρχαιολογικός χώρος εκτείνεται δίπλα στην εκκλησία της Αγίας Τριάδος, και τον διασχίζει από τα ανατολικά προς τα δυτικά το αρχαίο ποταμάκι-χείμαρρος Ηριδανός, που δημιουργεί έναν πλούσιο σε υδροχαρή φυτά βιότοπο. Ο Ηριδανός πηγάζει από τον Λυκαβηττό, κυλά κάτω από το Σύνταγμα, κατηφορίζει προς το Μοναστηράκι (τμήμα του είναι ορατό από άνοιγμα στην πλατεία, καθώς και στον σταθμό του μετρό), εμφανίζεται στον Κεραμεικό, ρέει εκεί επιφανειακά για περίπου 150 μέτρα και μετά χάνεται κάτω από την οδό Πειραιώς για να συναντήσει τον Κηφισό.
