Λόγος της ποίησης και Λόγος της Φιλοσοφίας: Καινοτόμες σχέσεις

 Επιχειρώντας να αναδείξω την κοινωνική συμβολή της νεότερης ποιητικής συλλογής της Αναστασίας Μαργέτη, θα έλεγα ότι είναι συνισταμένη της γραφής της, καθώς ασκεί ισχυρή συναισθηματική επίδραση πάνω μας συμβάλλοντας στην αναγνώριση, στον εντοπισμό των χαρακτηριστικών του εσωτερικού μας περιβάλλοντος, του εαυτού μας αλλά και στην περαιτέρω κατανόηση του εξωτερικού περιβάλλοντος, του κόσμου γύρω μας. Η ποιήτρια επιλέγει στο τελευταίο της βιβλίο την επιγραμματική ποίηση.

Το επίγραμμα είναι ένα ποιητικό είδος που έχει τουλάχιστον από την προ Χριστού εποχή επτά περίπου αιώνες παρουσία στο στερέωμα του ποιητικού λόγου. Ξεκινά από την αρχαϊκή περίοδο ως μνημειακό, έχοντας αναθηματική ή επιτύμβια λειτουργία, ενώ πολύ πριν από τους κλασικούς χρόνους αποκτά και σε διευρυμένο επίπεδο καλλιτεχνική φόρμα, διαρκώς εμπλουτιζόμενο θεματικά. Το επίγραμμα παγιώνεται και ανθίζει ως λογοτεχνικό είδος κατά την ελληνιστική, την ελληνορωμαϊκή και την πρώιμη βυζαντινή περίοδο αποκτώντας τυπικά χαρακτηριστικά, διατηρούμενο και εξελισσόμενο σε όλες τις μεταγενέστερες περιόδους μέχρι σήμερα. Επιγράμματα με καλλιτεχνική-λογοτεχνική φόρμα έχουν περιληφθεί σε συλλογές, οι οποίες και αποτέλεσαν τη βάση της Παλατινής ή Ελληνικής Ανθολογίας, που περιλαμβάνει περισσότερα από 3.700 ποιήματα, κατανεμημένα σε 16 βιβλία.

Το νέο βιβλίο της Μαργέτη, θα σημειώσω, πως δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένας συνεχής διάλογος μεταξύ κειμένων έξω από τα όρια του χωροχρόνου. Είχα ήδη επισημάνει σε δημοσιευμένη βιβλιοκρισία μου για το πρώτο ποιητικό βιβλίο της με τίτλο «Τρίτοι από της Αληθείας» (εκδ. ΑΩ, 2015) ότι «τη γραφή της γονιμοποιεί ποιητικά, δηλαδή συναισθηματικά, η επαφή κι ο έρως της με τη φιλοσοφία», καθώς και ότι με τρόπο πρωτοποριακό και ιδιαίτερα επινοητικό «[…]κατορθώνει να μετουσιώσει τη σκέψη και την ιδέα σε συναίσθημα και το συναίσθημα σε λόγο ποιητικό, αναδεικνύοντας τον ιδεολογικό της κόσμο όπως και τη φιλοσοφική της παιδεία και ευρυμάθεια».

Το νέο της ποιητικό βιβλίο «Πλάτων. Ψυχή και (π)οίηση. Διαλεκτική των αντιθέτων» (εκδ. ΓΡΗΓΟΡΗ, 2020), διαφορετικό στη μορφή από το προηγούμενο, συνιστά καινοτομία, διότι σε αυτό ο φιλοσοφικός στοχασμός της ανιχνεύεται στην αφετηρία των ποιημάτων της. Στη συλλογή αυτή ο πλατωνικός φιλοσοφικός λόγος αποτέλεσε το ερέθισμα που τής προκάλεσε έντονη συγκίνηση, την οποία η Αναστασία Μαργέτη μετέτρεψε σε λόγο ποιητικό. Η ποιήτρια επικαιροποιεί τον φιλοσοφικό λόγο του Πλάτωνα στο σήμερα και συνδιαλέγεται μαζί του σε πλαίσιο σύγχρονων αναφορών με τρόπο δημιουργικό, αυτόν που συνδέει τον Λόγο της Φιλοσοφίας με τον Λόγο της Ποίησης.

Τα πενήντα επτά επιγράμματα είναι έργο συνθετικό σε έξι ενότητες, με ξεχωριστούς τίτλους και υπότιτλους η καθεμία, που συνέχουν σαν σπονδυλική στήλη την ποιητική της γραφή. Συνομιλούν με τον Πλάτωνα και τη θεωρία του Περί Ψυχής, καθώς στην πλατωνική ψυχολογία συναντούμε τα μέρη της ψυχής με τους όρους «τό ἐπιθυμητικόν», «τό θυμοειδές», «τό λογιστικόν». Στις σημειώσεις, ωστόσο, που παρατίθενται στο τέλος του βιβλίου, η ποιήτρια παραθέτει αποσπάσματα από την Πολιτεία του Πλάτωνα. Στο «ἐπιθυμητικόν» σημειώνει πως κυριαρχούν παντοδύναμες οι αισθήσεις και εδρεύουν τα ορμέμφυτα, «τῶν τε περὶ τὴν ἐδωδὴν ἐπιθυμιῶν καὶ πόσιν καὶ ἀφροδίσια καὶ ὅσα ἄλλα τούτοις ἀκόλουθα» ( Πολιτ. 580e),  όπως και το «φιλοκερδές» ( Πολιτ. 581c). Στο «θυμοειδές» αντιστοιχούν  όλα  τα συναισθήματα και ιδιαίτερα η βούληση για το «φιλόνικον καί φιλότιμον» (Πολιτ. 581a). Το «λογιστικόν» ή « φιλόσοφον», που είναι το πρωτεύον και το μόνο αθάνατο μέρος της ψυχής, συνδέεται με τη γνώση και τη μάθηση. Από εκεί   προέρχονται η σκέψη και ο λόγος, ο συνδυαστικός συλλογισμός αλλά και η γλωσσική τους έκφραση. Εκεί θεμελιώνονται διασυνδεόμενες η γνώση με την επιστήμη. Όπως συμβαίνει με την  ψυχή του προσώπου, ο Πλάτων αντίστοιχα χωρίζει σε τρία μέρη  και την  πόλη, τον δημόσιο συγκεκριμένα χώρο, σε άρχοντες, φύλακες και  δημιουργούς (Πολιτ. 580d).

Στους νεότερους χρόνους η επιστήμη της ψυχοφυσιολογίας ορίζει την ψυχή  ως φθαρτή ύλη που απαρτίζεται από κύτταρα, νευρώνες και συνεχώς αναδιαμορφούμενες συνάψεις του εγκεφάλου. Ωστόσο πολύς λόγος γίνεται για «συναισθηματική νοημοσύνη» και διερευνώνται τρόποι, ώστε η λογική να περιορίζει και να μορφοποιεί τις εκδηλώσεις ενστίκτων και συναισθημάτων, με τρόπο που να γίνονται ανεκτές από  την κοινωνία.  Κατά την αρχαιότητα, οπότε η φιλοσοφία με την ψυχολογία ήταν αλληλένδετες, αυτό δηλωνόταν ως μεσότης. Ο Πλάτων θεωρούσε ότι «φυσική» και «ηθική αρετή», ηδονή και λύπη, τα υλικά αγαθά, το πολίτευμα της πόλης, όλες οι «τέχνες» και η ίδια η φύση και ο κόσμος υπόκεινται στη θεμελιακή αρχή του μέτρου («μέσον»), που αντιβαίνει (εναντίον) σε άκρατες θέσεις, ιδέες και απόψεις («άκρα», «έσχατα»).

Η Μαργέτη στη νέα συλλογή της αξιοποιεί την έννοια της διαλεκτικής μεθόδου (θέση, αντίθεση, σύνθεση), για να δώσει σχήμα σε αυτόν ακριβώς τον αγώνα και την αγωνία της ψυχής για τη διαρκή αναζήτηση του μέτρου. Εισάγει τη διαλεκτική τόσο στο επίγραμμα του εξωφύλλου όσο και στον τίτλο της καθεμίας από τις έξι ενότητες. Διαλεκτική αλληλόδραση επισυμβαίνει ανάμεσα στα μέρη της ψυχής. Στο σημείο αυτό γίνεται εμφανής η συνομιλία της ποιήτριας με την εικόνα που περιγράφει ο Πλάτων στον Φαίδρο (253, 7 κ.ε.)   με τα δύο άλογα, το μαύρο των ενστίκτων και το λευκό της βούλησης, τα οποία ο ηνίοχος, το  λογιστικόν, επιχειρεί να συγκρατήσει στο άριστον μέτρον. Εν τούτοις, αν και ο διαχωρισμός της πλατωνικής ψυχής είναι τριμερής, η ποιήτρια αφιερώνει, σε καθένα από τα μέρη της, δύο ενότητες, με υποτίτλους «Είναι» και «Μη Είναι». 

Η πρώτη ενότητα, «Είναι»,  αναφέρεται στην ύπαρξη κάθε χαρακτηριστικού της ψυχής σε βαθμό που αναλογεί στο μέτρο (μεσότης), ενώ η δεύτερη, «Μη Είναι»,  στην έλλειψη ή στην υπερβολή αυτού του χαρακτηριστικού. Ο αριθμός των επιγραμμάτων, που βρίσκονται στην κατάσταση του «Είναι» και του «Μη-Είναι», είναι ίσος, κι αυτό, ως φαίνεται, αφενός για να δοθεί έμφαση και ένταση στο σχήμα του διαλόγου και αφετέρου για να λειτουργήσει ένας άλλος οραματισμός: αυτός που θα πυροδοτήσει ένα «μπουρλότο  αμφιβολίας» και την πρό(σ)κληση προς τη διαλεκτική σύνθεση, τη «συνεξέλιξη πόλων προς την Αρετή». Σχετικό επίγραμμά της είναι χαρακτηριστικό:

Στην ευταξία της διάνοιας

μπουρλότο

αμφιβολίας.

Επιπροσθέτως στα επιγράμματα ανιχνεύονται στοιχεία της αρχαιοελληνικής και της ορθόδοξης γραμματείας και παράδοσης, μυθολογικών  συμβολισμών και ψυχαναλυτικών θεωρήσεων, θεμάτων από την ιστορία και την αρχαιολογία. Εξάλλου στον συνδημιουργό αναγνώστη προσφέρεται η δυνατότητα -μέσω της δικής του μοναδικής πρόσληψης-  να εμπλουτίζει με νέες παραμέτρους το ποιητικό της έργο.

Τα σχέδια της Λίτας Μαυρογένη στο εξώφυλλο και τους τίτλους των ενοτήτων με ευδιάκριτα τα στοιχεία του συμβολισμού, καθώς και του Χαράλαμπου Δημόπουλου στο οπισθόφυλλο και τις εσωτερικές σελίδες, που υποδηλώνουν επιρροές από τον κλασικισμό, προσδίδουν μια επιπλέον διάσταση στον διάλογο, ενώ επαυξάνουν την κρυφή γοητεία των επιγραμμάτων.

Μία αναζήτηση, μία αγωνιώδη περιπλάνηση χαρτογραφεί η συλλογή, όπως επισημαίνει στο προλογικό του σημείωμα ο καθηγητής Φυσικής Διαστήματος, Ξενοφών Μουσάς. Σε αυτήν ο αναγνώστης, ως «πλάνης Οδυσσεύς» προσκαλείται σε καταβύθιση «στον Λαβύρινθο μέσα» του. Εκεί ίσως αναγνωρίσει εικόνες εαυτού, ατομικού και συλλογικού, ανάμεσα σε «ορδές ενστίκτων» (ἐπιθυμητικόν) και «δίπολα παθών» (θυμοειδές). Η ανάγνωση μπορεί να γίνει ευκαιρία για να αναστοχαστεί ο ίδιος την  πορεία του και να σχεδιάσει την προσωπική του σύνθεση, τη δική του «συν-χώρεση» μαζί με τους άλλους.

Ποίηση οδός

προς το Εμείς. Οίηση

στάση στο Εγώ.

Στη διαδρομή που μας προτρέπει η Αναστασία, ο Λόγος μπορεί να γίνει σύμμαχος και αρωγός. Αρχικά ως Λόγος Ποιητικός, με την ευεργετική παραμυθία που προσφέρει η συνείδηση της παγκοσμιότητας των συναισθημάτων. Η ποιήτρια μοιράζεται μαζί μας την αγωνία της για τα ανθρώπινα πάθη και παθήματα χωρίς διδακτισμό, εφόσον η συγχώρεση περιμένει στο τέλος και μπορεί να αποτελέσει τη βάση ενός νέου ταξιδιού προς την επίγνωση. Παράλληλα, ως Λόγος Φιλοσοφικός, παρέχει στον αναγνώστη μία ενοποιητική θεώρηση της ανθρώπινης κατάστασης. Γι’ αυτό και στα επιγράμματα εντοπίζονται όροι επιστημονικοί, όπως διαλεκτική, αξίωμα, αρχή ανυπόθετος, εντροπία. Η ποιήτρια επιλέγει συνειδητά να εκφράσει το βίωμα, την αίσθηση, τον στοχασμό της, με τη λιτότητα και τη σαφήνεια νόμων των θετικών επιστημών. Η ύψιστη ποιητική αφαίρεση των επιγραμμάτων της με τρεις στίχους και δεκαεπτά συλλαβές, προκαλεί τη μέγιστη βιωματική εμπλοκή του αναγνώστη.

Η ποίηση της Αναστασίας Μαργέτη είναι θελκτική. Ωστόσο δεν είναι πολύ εύκολη στην ανάγνωσή της. Αρκετές φορές, πάντως, κάποια δύσκολα που προσεγγίζουμε με την ψυχή και με τον νου μας, όταν εξοικειωθούμε μαζί τους, τα αισθανόμαστε εντελώς δικά μας. Γι’ αυτό αξίζει να εντρυφήσει και ν’ απολαύσει κάποιος την ποίηση αυτή.

Ο Γεώργιος Ν. Λεοντσίνης είναι ομότιμος Καθηγητής του Εθνικού & Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών,  Καθηγητής Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας και Διδακτικής της Ιστορίας.