Τα φριχτά γεγονότα των τελευταίων ημερών στην Ουκρανία έχουν ξυπνήσει τα αντανακλαστικά της κοινής γνώμης, που συνήθως ανταποκρίνονται μόνο όταν υπερπροβληθούν από τα ΜΜΕ ακραίες ζοφερές καταστάσεις. Έστω κι έτσι, το ενδιαφέρον του κοινού έχει εξαφθεί, αν και οι αντιδράσεις ποικίλλουν από κάποιες νηφάλιες διαφωτιστικές αναλύσεις έως τις σκοταδιστικές κρατικές απαγορεύσεις ρωσικών έργων τέχνης, και από την κραυγαλέα – και, ελπίζω, όχι ευκαιριακή – συμπαράσταση των ΜΚΔ και των ΜΜΕ στον δοκιμαζόμενο λαό έως τα διαδικτυακά ανέκδοτα με τις Ουκρανές… Στο πλαίσιο της γενικότερης ευαισθητοποίησης ξαναπροβάλλονται αυτές της μέρες δύο πρόσφατες ταινίες Ουκρανών σκηνοθετών.

Ο Sergei Loznitsa (γνωστός από το εξαιρετικό Το Πρόσωπο της Ομίχλης 2012) στη σπαρακτική ταινία του ‘’Η Δύναμη της Αλήθειας’’ (2018) – αυθεντικός τίτλος Donbass – έχει ως θέμα την ηθική, οικονομική, πολιτική και κοινωνική σήψη μετά την προσάρτηση της Κριμαίας από τους Ρώσους το 2014 και τον εμφύλιο στην Ανατολική Ουκρανία. Από τη μια οι Ουκρανοί εθνικιστές και αυτονομιστές υποκινούμενοι από τον Πούτιν, από την άλλη ο ουκρανικός στρατός, και στη μέση οι απλοί πολίτες που απειλητικά εξαναγκάζονται να ταχθούν με κάποια πλευρά, ενώ οι ίδιοι, σχεδόν αποκτηνωμένοι, προσπαθούν μόνο να επιβιώσουν. 

Ο πόλεμος είναι στην ουσία η πρόφαση για παράνομο πλουτισμό, λεηλασίες, κατάχρηση εξουσίας. Διεφθαρμένοι πολιτικοί, μαφιόζοι, παραστρατιωτικές φιλορωσικές ομάδες και Ρώσοι στρατιώτες λυμαίνονται έναν όχλο σε πλήρη σύγχυση και εξαθλίωση. Το μίσος και ο διχασμός τροφοδοτούνται από άγρια προπαγάνδα, η αλήθεια συσκοτίζεται παντοιοτρόπως και νέες ‘’αλήθειες’’ σκηνοθετούνται από τα ΜΜΕ με τη ‘’μαρτυρία’’ πολιτών-κομπάρσων, άνθρωποι κατηγορούνται ψευδώς ή διασύρονται, οι ένοπλες συγκρούσεις, η ανομία, η επίσημη εγκληματικότητα, η βία είναι πια καθημερινότητα. Ο Loznitsa δε χαρίζεται σε κανέναν…

Οι 13 ιστορίες της ταινίας είχαν ως πρώτο υλικό βιντεάκια από κινητά πολιτών-αυτοπτών μαρτύρων, που ο σκηνοθέτης βρήκε στο You Tube και στήριξε σε αυτά τη μυθοπλασία του. Παρά τις κάποιες αδυναμίες της λόγω της αποσπασματικότητας και της επανάληψης κάποιων κεντρικών ιδεών, η ταινία, με τη συνεισφορά του έξοχου διευθυντή φωτογραφίας Oleg Mutu, είναι μια ταινία απελπισίας, που έχει στόχο να διαφωτίσει την κοινή γνώμη, αλλά και να καταγγείλει την άθλια κατάσταση της χώρας. Είναι μια σκληρά κυνική, καυστικά σκοτεινή κωμωδία με σουρεαλιστικές πινελιές. ‘’Το χιούμορ, η ειρωνεία, ο υπερτονισμός του παραλογισμού είναι τα όπλα μου’’, λέει ο σκηνοθέτης, ‘’μόνο που οι άνθρωποι στην Ουκρανία δε μπόρεσαν να γελάσουν’’… 

Ο Nariman Aliev στην ταινία του ‘’Ταξίδι στην Κριμαία’’ (2019) – αυθεντικός τίτλος ‘’Σπίτι’’ – έχει ως στόχο, όντας και ο ίδιος Τάταρος, να μιλήσει για την περιθωριοποιημένη μουσουλμανική μειονότητα των Τατάρων της Κριμαίας και τις τραγικές συνέπειες που είχαν στους ίδιους αλλά και σε ολόκληρη την Ουκρανία οι ιστορικές περιπέτειες και οι διωγμοί που υπέστησαν.

Ο Μουσταφά είναι ένας 50χρονος άνδρας, αυταρχικός, βίαιος, με πατριαρχική νοοτροπία, αδιάλλακτα προσκολλημένος στην Παράδοση, βαθιά τραυματισμένος από όσα πέρασε ο ίδιος και η οικογένεια του, ανίκανος να εκφράσει τα συναισθήματα του. Στο παρελθόν, το 1944 επί Στάλιν, η οικογένεια είχε εκτοπιστεί μαζί με 200.000 Τατάρους από την Κριμαία  και, όταν πολύ αργότερα τους επιτράπηκε να επαναπατριστούν σε μια Κριμαία προσαρτημένη πια από τη Ρωσία, ήταν ανεπιθύμητοι από Ρώσους και Ουκρανούς, πάντα υπό διωγμό, χωρίς διαβατήριο και πινακίδες αυτοκινήτου, αναγκασμένοι πάντα να αμύνονται. Η οικογένεια με την επιστροφή της διχάστηκε, οι σχέσεις καταστράφηκαν, ο Μουσταφά αποξενώθηκε από τον αδελφό του και μοναδική του έγνοια ήταν να φτιάξει στην προγονική του γη ένα σπίτι, μια εστία, για τους δυο γιους του. Όμως εκείνοι στραμμένοι προς το μέλλον τον απέρριψαν και έφυγαν για το Κίεβο.

Αυτό το παρελθόν στην εξέλιξη της πλοκής ανακαλείται με νύξεις ή θεωρείται γνωστό στους θεατές. Η ταινία αρχίζει όταν ο Μουσταφά στο Κίεβο αναγκάζει τον γιο του Aλίμ, που σπουδάζει εκεί και είναι αδιάφορος για θρησκείες, καταγωγή και πατρογονικά τραύματα, να παραλάβουν τη σωρό του μεγαλύτερου γιου, που σκοτώθηκε ως εθελοντής στον Ρωσοουκρανικό πόλεμο του 2014, και να τον μεταφέρουν στη  Κριμαία για πατροπαράδοτη ταφή, αποκλείοντας βάναυσα την Ουκρανή χριστιανή χήρα του.

Το οδοιπορικό πατέρα και γιου αποκαλύπτει το βαθύ χάσμα ανάμεσα στις γενιές, τις μεγάλες διαφορές στις ανάγκες και τους στόχους τους και τα ανάμεικτα συναισθήματα του ενός προς τον άλλον, που εναλλάσσονται από τη βίαιη αγανάκτηση στην ανέκφραστη στοργή. Όμως οι τραγικές συνθήκες αυτού του ταξιδιού, που γίνεται μέσα σε εχθρικό προς αυτούς κλίμα, τους οδηγούν σταδιακά από αντίστροφες πορείες σε μια σύγκλιση, που όμως δεν είναι καθόλου ανώδυνη.

Παράλληλα, αυτή η λιτή, νατουραλιστική και ποιητική, στην τελική  κορύφωση της, ταινία αποτελεί και μια θλιμμένη ματιά στη σύγχρονη Ουκρανία, στον βαθύ διχασμό της και τις παθογένειες της και ένα δριμύ κατηγορώ προς Ρώσους και Ουκρανούς για την καχυποψία, υποτίμηση, περιθωριοποίηση και εχθρότητα που επιφυλάσσουν στους Τατάρους. Αν υπάρχει κάποια αδυναμία, εντοπίζεται στο γεγονός ότι η ταινία δεν παίρνει υπόψη της την άγνοια του δυτικού θεατή τόσο των ιστορικών γεγονότων που η πλοκή θεωρεί ως γνωστά, όσο και των τριών γλωσσών που εναλλάσσονται (ταταρικά, ουκρανικά και ρωσικά) – μια εναλλαγή εξόχως δηλωτική του διχασμού της χώρας, που όμως ο θεατής δεν αντιλαμβάνεται.

Οι δύο ταινίες – από αυτές που ελάχιστοι έχουν δει και, φοβάμαι, ελάχιστοι θα δουν και τώρα – αποτελούν μια σπουδαία ευκαιρία να γνωρίσουμε τις ιδιαιτερότητες αυτού του σκληρά δοκιμαζόμενου λαού, που τα παντός είδους συμφέροντα των ισχυρών τον εξαναγκάζουν αμέσως ή εμμέσως σε συνεχή αιμορραγία,  και να δώσουμε ουσιαστικό περιεχόμενο στις διαμαρτυρίες και στη συμπαράσταση μας.

Σημείωση: σε όποιον θέλει να δει επίσης πώς βλέπουν οι ίδιοι οι Ουκρανοί το μέλλον της χώρας τους, συστήνω να ψάξει την ταινία ‘’ΑTLANTIS’’ (2019) του Valentyn Vasyanovych