Βαδίζεις σε μια έρημο. Ακούς ένα πουλί να κελαηδάει
Όσο κι αν είναι απίθανο να εκκρεμεί ένα πουλί μέσα στην έρημο,
Ωστόσο εσύ είσαι υποχρεωμένος να του φτιάξεις ένα δέντρο.
Αυτό είναι το ποίημα.
                                                Κική Δημουλά

Ξεκίνησε κάπως σαν παιχνίδι μεταξύ φίλων σε μια σινεφιλική ομάδα του διαδικτύου. Μια φίλη ανάρτησε δυο φωτογραφίες μοναχικών δέντρων από ισάριθμες ταινίες, εγώ απάντησα με άλλες τόσες και… αυτό ήταν. Άρχισα να ψάχνω στις ταινίες που έχω δει και έκπληκτη ανακάλυψα ότι το μοτίβο του μοναχικού δέντρου είναι εξαιρετικά συχνό, ιδιαίτερα στους Ευρωπαίους και Ασιάτες σκηνοθέτες, και λίγοι είναι αυτοί που αποφεύγουν τον πειρασμό να δώσουν τη δική τους εκδοχή –  σαν να υπάρχει μια άτυπη συμφωνία μεταξύ τους, σαν επικοινωνία με μυστικό κώδικα. Φαίνεται ότι στους σκηνοθέτες, όπως και στους ποιητές, όπως και σε όλους μας άλλωστε, η μοναχικότητα και η μοναδικότητα ασκούν έλξη ακατανίκητη…

Στην ποίηση αλλά και στον κινηματογράφο, το δέντρο από τη φύση του υποβάλλει άπειρους συσχετισμούς. Ως σημαίνον, ανοίγεται σε πολλαπλά σημαινόμενα που εκφράζουν τους προσωπικούς συνειρμούς του ποιητή ή του σκηνοθέτη, όμως αυτό δεν εμποδίζει τον αναγνώστη ή θεατή, μέσω των δικών του συνειρμών, να προβάλει στο δέντρο τις δικές του συνυποδηλώσεις. ‘’Αυτό είναι το δέντρο των ελεύτερων/ το δέντρο γη, το δέντρο σύννεφο/το δέντρο ψωμί, το δέντρο ακόντιο/το δέντρο γροθιά, το δέντρο φωτιά’’ γράφει ο Pablo Neruda.

                                                            Η  Πηγή των Παρθένων  Ingmar Bergman

Στην περίφημη σκηνή από την Πηγή των Παρθένων του Ingmar Bergman, το μοναχικό δέντρο, που ο πατέρας μάχεται να λυγίσει, γίνεται ο αποδέκτης του εκδικητικού μένους του, της επιθυμίας του να τιμωρήσει τους βιαστές του παιδιού του. Ο Andrey Tarkovsky, αποτίοντας φόρο τιμής στον Bergman, επαναλαμβάνει στην αρχική σκηνή της Θυσίας την ίδια σχεδόν εικόνα, αυτή τη φορά όμως ο ήρωας φυτεύει μαζί με τον γιο του το δέντρο της πίστης, αυτό που μπορεί να εμπνεύσει τα αιώνια υπαρξιακά ερωτήματα και να επιτρέψει το θαύμα.

H ίδια η φυσιολογία του δέντρου οδήγησε τον άνθρωπο ήδη από τα προϊστορικά χρόνια σε λατρευτική σχέση μαζί του και στη δημιουργία ολόκληρης μυθολογίας γύρω από το Δέντρο της Γνώσης. Σε σκηνοθέτες, όπως ο Terens Mallick (Το Δέντρο της Ζωής) και ο Darren Aronofsky (Η Πηγή της Ζωής), λειτουργεί ως μια ενότητα αυτάρκης και αυτόνομη, ως ένα ολοκληρωμένο σύμπαν με τους δικούς του νόμους, ικανό να εμπνεύσει μυστικιστικές εμπειρίες και να ωθήσει σε μεταφυσικές και υπαρξιακές αναζητήσεις. Αυτή τη συμπαντική διάσταση διακρίνει κανείς και στα ‘’αστερόεντα δέντρα’’ ή στο ‘’μονάκριβο δέντρο που ιχνογράφησε το διάστημα’’ του Οδυσσέα Ελύτη, καθώς και στους στίχους του Σολωμού:
‘’Το ψηλό δέντρο ολόκληρο κι ηχολογά κι αστράφτει
μ’ όλους της τέχνης τους ηχούς, με τ’ουρανού τα φώτα.
Σαστίζ’ η γη κι η θάλασσα κι ο ουρανός το θάμα
και μέγα πολυκάντηλο μες στο ναό της φύσης’’.

                                                               Η Πηγή της Ζωής   Darren Aronofsky

Το δέντρο έχει μνήμη, συσσωρευμένη στους επάλληλους δακτύλιους  του κορμού του, έχει σοφία (‘’σοφά κι απορεμένα’’ ονομάζει τα δέντρα ο Ν.Καρούζος) που αντλείται από τη γήινη ρίζα του την ‘’ταπεινή κι αθώρητη’’ (Γ. Δροσίνης) και  διαχέεται μέχρι το τελευταίο φυλλαράκι: ‘’πάρε μαζί σου το παιδί που είδε το φως/κάτω απ’ τα φύλλα εκείνου του πλατάνου/και μάθε του να μελετά τα δέντρα’’ λέει ο Γ. Σεφέρης, ενώ ο Αργύρης Χιόνης: ‘’τα αιωνόβια δέντρα είναι σοφά: υποδέχονται μ’ ένα χαμόγελο επιείκειας τον ξυλοκόπο που τα σωριάζει στο χώμα.

.                                                                  Το Άλογο του Τορίνο   Bela Tar

Ο φθορά και ο θάνατος δεν ήταν δυνατόν να λείπουν από τη σημειολογία του δέντρου: ‘’…στέκω δίχως νιάτα, σαν το κορμί φωτοκαμένου είμαι δεντρού’’ γράφει ο Κ. Παλαμάς και ο Αργύρης Χιόνης κάνει τη σύνδεση άμεση: ‘’αν είναι, όπως λένε, δέντρο ο θάνατος, δεν είμαστε παρά το λίπασμα του’’. Η εικόνα ενός μοναχικού δέντρου συνδεδεμένου με τον ζόφο του  θανάτου εμφανίζεται σε πολλούς σκηνοθέτες, όπως ο Nuri Ceylan ή ο Tiago Guedes

Αυτό που εντυπωσιάζει είναι πόσο πολύ προσφέρεται το δέντρο για ταύτιση με ψυχικές καταστάσεις και για συνεκδοχικές προβολές συναισθημάτων. Μπορεί να ενσαρκώσει από την ευφορία μέχρι την απόγνωση και από τη γονιμότητα του ανθρώπινου πνεύματος μέχρι την  απογύμνωση της ύπαρξης. H Π. Παμπούδη μιλάει για μια προσωπική επιστροφή, ως επιθυμία και χρέος μαζί: ’’Έπρεπε γρήγορα να μεγαλώσω πάλι/Δε χωρούσα στο χαρτί μου// Έπρεπε να γυρίσω το χαρτί/Πίσω στο δέντρο/Με τις δέκα κατευθύνσεις των κλαδιών// Έπρεπε/Ζωντανό/Να μοιραστώ στα φύλλα’’ , ο K. Kαρυωτάκης καταφεύγει στην παρομοίωση για να εκφράσει προσωπική ερημία: ‘’Ένα ξερό δαφνόφυλλο την ώρα αυτή θα πέσει,/το πρόσχημα του βίου σου, και θ’απογυμνωθείς/ με δέντρο δίχως φύλλωμα θα παρομοιωθείς….’’

O Μ. Σαχτούρης (‘’να πω για τον άνθρωπο που έγινε δέντρο και για/το στόμα του που φύτρωσαν λουλούδια;’’) μέσα από την προσωποποίηση μιλάει για το θαύμα που γίνεται μόνο ‘’στις στοιχειωμένες εκκλησιές’’ και ο Ν.Βρεττάκος για το άλλο θαύμα της δικαίωσης της ανθρώπινης παρουσίας στη γη (‘’Ήμουν/ ένα δέντρο βρεγμένο. Γιομάτο σπουργίτια’’).  Τους κλασικούς στίχους του Γ. Ρίτσου ‘’και τώρα πού θα κρατηθώ, πού θα σταθώ, πού θα ‘μπω/ που απόμεινα ξερό δεντρί σε χιονισμένο κάμπο;’’ συχνά τους βρίσκουμε με διάφορες εκδοχές σε σκηνοθέτες όπως ο Abbas Kiarostami, ο Milkos Lazarov κλπ.

Η προσαρμοστικότητα του δέντρου στις εποχές και στις συνθήκες, η αντοχή του, η ικανότητα αυτοπροστασίας του απέναντι στους ανέμους ( ‘’..μένουν εκεί /σημαίνουν/ άθελα τους καρτερούν θριαμβευτικά/ ή σεμνά υποκύπτουν στης θύελλας το μαρτύριο’’ Σ.Πασχάλης), η υπομονή του (‘’μιλώ με την υπομονή του δέντρου που ανεβαίνει/ μπρος απ’ το συνομήλικο παράθυρο του…’’ Ο. Ελύτης), η εγκαρτέρηση του (‘’τι δίκαια και πόσο σιωπηλά είναι τα δέντρα/Δε ζητάνε στάλα παραπάνω απ’ αυτό που τους αναλογεί’’ Μ.Πρατικάκης) εμπνέουν στον άνθρωπο άρρηκτους δεσμούς μαζί του: ‘’…κι έχω πιο αγαπημένο δέντρο μου κάποια φιλύρα/ κι όλα τα καλοκαίρια που σιωπούν εντός της…’’ (Ρίλκε),  ‘’…αγαπώ τα δέντρα είπε ο Μαξ/ τότε το δέντρο/από σκούρο έγινε καταπράσινο/ έδωσε φύλλα και δροσιά’’    (Τ. Σινόπουλος).

Το μοναχικό δέντρο, ‘’δωρητής σκιάς’’ για τον Σ. Πασχάλη, ‘’…ψηλό, μοναχικό, ευθυτενές,/ ίσως το ύψος του να πρόδινε μια μυστικήν/ ιδέα παρείσακτου…’’ για τον Γ. Ρίτσο, καλοδέχεται κάθε πλάσμα της φύσης που θα το αναζητήσει, αφήνει να αντανακλώνται στο φύλλωμα του οι χιλιάδες ιριδισμοί του φωτός, αφήνει να πολλαπλασιάζονται εντός του οι ψίθυροι ή τα ουρλιαχτά του αγέρα, ξέρει να κρατάει την ανάσα του για ν’ ακουστούν τα πουλιά.

Καλοδέχεται τον άνθρωπο που θα αναζητήσει καταφύγιο μέσα στον έρημο τόπο, τον προσκαλεί: ‘’ γίνε όπως εμείς/μην ταξιδεύεις πια μες τις πράξεις/δέξου ανέμους, δέξου εποχές/ας τη ζωή να ξέρει’’ Σ.Πασχάλης), παρηγορεί την πίκρα του, ξορκίζει τη μοναξιά του, δίνει στέγη στην αγάπη του, ενσαρκώνει την ουτοπία του, την αέναη αναζήτηση αυτού, που το διακρίνει αμυδρά χωρίς ποτέ να το φτάνει. Ο Θ.Αγγελόπουλος, που πολύ συχνά εικονίζει αυτήν την μοναχική παρουσία στις ταινίες του, αυτήν ακριβώς την αίσθηση της ατέρμονης αναζήτησης των δυο παιδιών δίνει στην τελευταία σκηνή στο Τοπίο στην Ομίχλη

Το μοναχικό δέντρο είναι ολόκληρο μια δέηση, μια επιθυμία ανύψωσης ριζωμένη γερά στη γη, ένα αίτημα για ουρανό. Κι όταν ακόμη μένει ξερό, νεκρό, όπως αυτό που ο Ιβάν θα συναντήσει στην τελευταία σκηνή μετά από την απάνθρωπη πραγματικότητα που βίωσε μέσα στον πόλεμο (Α. Τarkovsky Τα Παιδικά Χρόνια του Ιβάν), υπάρχει πάντα η μνήμη που εξασφαλίζει τη συνέχιση…

‘’…όταν κόψαν το δέντρο, εκείνο το πουλί
γύριζε με μικρές άγριες κραυγές επάνω του
γράφοντας κύκλους στον αγέρα
γράφοντας στο λιόγερμα
το σχήμα του δέντρου ανεξάντλητο’’

Γ. Ρίτσος