Σημείων οδύσσεια

Οι λαβύρινθοι του πολιτισμικού παρελθόντος

«Ο Βούδας ξέρει ότι η ερμηνεία είναι άσκηση υψηλής ρητορικής… η ερμηνευτική είναι μια επιλογή»

(Από το βιβλίο, σελ. 216)

Οι αναγνώστες, ενήμεροι και μη, έχουν την ευκαιρία να παρακολουθήσουν εδώ τις εκφάνσεις της αναδημιουργικής σκέψης του πολύτροπου και συχνά – πυκνά απροσδόκητου Ουμπέρτο Έκο, πασίγνωστου συγγραφέα και καθηγητή της Σημειολογίας στο Πανεπιστήμιο της Μπολόνια. Ο τομέας των «ιστορικών μελετών για το σημείο και την ερμηνεία», όπως ακριβώς καταδηλώνεται στον ψευδότιτλο του βιβλίου, ανήκει άλλωστε κι αυτός στην επικράτεια των ευφυών αναλύσεων του ασίγαστου Έκο. Παρέχοντας κατά καιρούς το έναυσμα για νέες επανατοποθετήσεις, υπομνηματίσεις ή ανακατανομές ενός τεράστιου υλικού κεντρικών εμμονών, η γλωσσολογία καθίσταται αβίαστα ο Οίκος του παντός.

Σήμερα καλούμεθα να αφομοιώσουμε και να κρίνουμε άλλη μια φορά τις διεκπεραιώσεις συγκεκριμένων μηνυμάτων, τα οποία αφορούν κυρίως επιλύσεις προβλημάτων που απορρέουν από πλείστες εννοιολογικές προσεγγίσεις, διερμηνείες και αισθητικές ανακατατάξεις. Σ’ αυτές συγκαταλέγονται, μεταξύ άλλων, η ευκρίνεια των όρων επικοινωνίας στο πεδίο των γνωσιολογικών ανταλλαγών, η διαχρονική ταξινόμηση συγκεκριμένων φιλοσοφικών δεδομένων, η συνειδητή εμπλοκή των συναφών παραχαράξεων, η εξοικείωσή μας με τους εξαντλητικούς γρίφους της Αποκάλυψης, η χρήση και η ερμηνεία των μεσαιωνικών κειμένων, η ακμαιότατη προοπτική του σχολαστικισμού, ο οποίος επέμενε στην απόλυτη υπαγωγή της σκέψης στη θεολογία, αλλά και η αντίστοιχη υπαγωγή μας στην έγκυρη απολυταρχία της αυθεντίας, την οποία από κοινού αποκαλέσαμε «Εγκυκλοπαίδεια». Θα ήταν ασφαλώς παράλειψή μου να μην τονίσω ότι αξιολογείται, συν τοις άλλοις, η συμβολή του Αριστοτέλη, του τρομερού Πορφύριου, του ιερού Αυγουστίνου, του Πίκο ντέλα Μιράντολα, του Μπεάτου, του κατ’ εξοχήν ινδάλματος του Έκο, δηλαδή του Θωμά του Ακινάτη, του Ανσέλμου, του Ντουνς του Σκώτου, του (πανταχού παρόντος) Kant, του Peirce, του Croce και του Breal στην προώθηση θεμάτων τα οποία κατά καιρούς τους απασχόλησαν, ενώ εκτίθεται δεόντως ένα είδος πολεμικής κατά της λεγόμενης αδύναμης σκέψης.

Έχοντας οριοθετήσει «τον κόσμο της λογοτεχνίας ως ένα σύμπαν όπου μπορούμε να υποβάλουμε τον αναγνώστη σε δοκιμασίες για να δούμε αν έχει την αίσθηση της πραγματικότητας ή αφήνεται στις παραισθήσεις του», αποφαινόμενος ότι «η σημειωτική των τεχνών δεν είναι παρά μια έρευνα και μια απογύμνωση των τεχνασμάτων του στιλ, αντιπροσωπεύοντας την ανώτερη μορφή της στιλιστικής και το πρότυπο για κάθε κριτική της τέχνης», και κατατάσσοντας την αποδόμηση στις «σύγχρονες αιρέσεις» (ιδέτε τη συλλογή δοκιμίων του «Περί λογοτεχνίας», ομοίως εκδόσεις «Ελληνικά Γράμματα», σ.σ. 17, 156 και 195, αντίστοιχα, σε συνδυασμό με τη συναφή κριτική στη «Βιβλιοθήκη», εφ. «Ελευθεροτυπία», 17-1-2003), ο Ουμπέρτο Έκο δεν παραλείπει να προβάλει εντατικά τις ποιότητες και τις ποσότητες της λογοτεχνικής μεταφοράς, η οποία εν προκειμένω ταυτίζεται εμμέσως πλην σαφώς με μια καθολική αρχή σοφίας.

Κατά τρόπο αποδεικτικό και αρκούντως διδακτικό, μέσα από τις δεκαοκτώ ενότητες του παρόντος έργου, ο εργώδης σημειολόγος καταφάσκει στη ζωή του πνεύματος, που είδε και βλέπει τον λαβύρινθο των πολιτισμικών καταπιστευμάτων όχι ως απηνή εφιάλτη της νόησης εν γένει, αλλά ως ικανό και αναγκαίο συμπλήρωμα της πρωταρχικής μονάδας, ήτοι του δέντρου της απόλυτης Γνώσης. Ο δάσκαλος Εκο, με την πείρα τόσων χρόνων στον ακαδημαϊκό χώρο, αποδεικνύει και πάλι στην πράξη γιατί δεν πρέπει να θυσιάζεται στο όνομα της φιλολογικής εμβρίθειας ή της όποιας θεωρητικής επάρκειας η ακριβολόγος χάρις του ρήματος. Χωρίς να επαίρεται ή να προκαλεί ασυστόλως, ο μελετητής της αρχαιολογίας του Σημείου, και όχι μόνον, υποστηρίζει συστηματικά την όλη αναγνωστική πρόσληψη, αποφεύγοντας εκ προοιμίου τις σκολιές ατραπούς της ηθελημένης παρανάγνωσης ή τις Σειρήνες της προκρούστειας παρερμηνείας.

Εξ ου και η προσφυγή τόσο στην κυριολεξία των νοηματικών αποχρώσεων, όσο και στην εξ αντικειμένου ανταλλαγή ή αντικατάσταση δικαιωματικών επιλογών – θεμελιωμένων απορρίψεων ιδεολογημάτων, θεωρημάτων και κρίσεων. Το παράδειγμα της οριακής ανάπλασης του Kant από τον Popper (1969) είναι αρκούντως χαρακτηριστικό. Παραθέτω τη σχετική φιλόπονη υποσημείωση: «Όταν ο Kant ισχυρίστηκε: “Η νόησή μας δεν αντλεί τους νόμους της από τη φύση, αλλά τους επιβάλλει στη φύση”, είχε δίκιο. Αλλά έκανε λάθος να πιστεύει ότι οι λεγόμενοι νόμοι ήταν κατ’ ανάγκην αληθείς, ή ότι καταφέρνουμε οπωσδήποτε να τους επιβάλλουμε στη φύση. Η φύση, πολύ συχνά, αντιτίθεται πολύ αποτελεσματικά, αναγκάζοντάς μας να εγκαταλείψουμε τους νόμους μας ως διαψευσμένους· αλλά όσο ζούμε, μπορούμε πάντα να ξαναδοκιμάσουμε» (Ι,1,v). Ο Popper αναδιατυπώνει: «Η νόηση δεν αντλεί τους νόμους της από τη φύση, αλλά προσπαθεί να επιβάλλει στη φύση -με ποικίλη δυνατότητα επιτυχίας- τους νόμους που επινοεί ελεύθερα» (Ι,8, ιδέτε σελίδα 407). Από μια άλλη θεώρηση των πραγμάτων, το παρόν έργο συνιστά γενικό και ειδικό εγκώμιο τόσο για τους επιφανείς σκαπανείς όσο και για αρκετούς αφανείς εργάτες της μείζονος σημειολογικής επικράτειας.

Η μετάφραση δείχνει πόσο δοκιμάστηκαν κι εδώ, με ομολογούμενη επιτυχία, οι ικανότητες της κυρίας Έφης Καλλιφατίδη, η οποία ασκείται, ως γνωστόν, επί έτη στον γλωσσικό εξελληνισμό του Ουμπέρτο Έκο. Δεν διστάζει μάλιστα να τον διορθώσει η ίδια όπου δει, ιδίως αν πρόκειται για παράθεση κρίσιμων χωρίων από το βιβλικό κληροδότημα! (Ιδέτε το σχόλιό της στη σελ. 221.) Ορισμένες εμφανείς παρεμβάσεις του δαίμονα του τυπογραφείου φαντάζομαι θα διορθωθούν δεόντως, όταν θα ετοιμασθεί η αναμενόμενη δεύτερη έκδοση.