1. Αφορμές για μια επανεκκίνηση
Οι συνταξιδιώτες μας, για να μας γνωρίσουν καλύτερα, θέλουν αυτή τη φορά να τους δανείσουμε ένα μεγάλο μέρος από τις σκέψεις μας. Καθόλα νόμιμο. Κι άλλο τόσο συναρπαστικό. Δούναι και (ενδεχομένως) λαβείν.
Ας σκύψουμε για λίγο στο παρελθόν, αλλά και στο μόλις χθες, με τον τρόπο που τα παιδιά μαζεύουν κογχύλια ή βότσαλα. Το ταξίδι μας έχει ήδη αρχίσει: ο Αρθούρος Σοπενχάουερ, ο «διαυγής και παθιασμένος», όπως συχνά τον αποκαλεί ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες, ανήκει στους στοχαστές εκείνους, οι οποίοι, μεταξύ άλλων, διείδαν την εγγενή αμφιθυμία, η οποία διακρίνει σταθερά τη σχέση χώρου – χρόνου και στο πλαίσιο των ταξιδιωτικών εντυπώσεων. Το ταξίδι μας ανοίγει έναν άλλο δρόμο, πέρα από οτιδήποτε άλλο ενδέχεται να σημαίνει – είναι η βασιλική οδός μιας οριακής, ασφαλώς συγκινησιακής αυτογνωσίας. Παραθέτω τη σχετική απόφανση: «Πιστεύουμε ότι νοσταλγούμε ένα μακρινό τόπο, ενώ στην πραγματικότητα νοσταλγούμε μόνον τον χρόνο που ζήσαμε εκεί, τότε που ήμασταν πιο νέοι και πιο φρέσκοι. Έτσι λοιπόν μας ξεγελάει ο χρόνος: φορώντας τη μάσκα του χώρου. Αν ταξιδέψουμε ως εκεί, θα συνειδητοποιήσουμε την πλάνη μας.» (Βλ. Σοπενχάουερ, Επιλογή από το έργο του, μετάφραση: Ν. Σκουτερόπουλος – Κλ. Μπέτσεν, εκδόσεις στιγμή, 1996).
2. Η υπόνοια, η ψευδαίσθηση, η εξάρτηση
Αν γυρίσουμε για λίγο στα δικά μας μέρη, ας πούμε είκοσι έξι αιώνες πριν, θα ανιχνεύσουμε στην κατ΄ εξοχήν παράδοξη απόφανση του Ζήνωνα του Ελεάτη την αγωνία του όντος να ανακαλύψει, να διεισδύσει και να ιδιοποιηθεί, έστω πρόσκαιρα, τον πολυπόθητο Τόπο. Όσο κι αν μας ξενίζει στο πρώτο άκουσμά της, η φράση εμπεριέχει την τραγωδία της ου-τοπίας. Παραθέτω: «Αν υπάρχει ο τόπος, θα είναι μέσα σε κάτι· γιατί κάθε ον είναι μέσα σε κάτι· και το να είναι μέσα σε κάτι, είναι να είναι και μέσα σε τόπο. Άρα και ο τόπος θα είναι μέσα σε τόπο, και τούτο επ’ άπειρον· άρα δεν υπάρχει ο τόπος.» (Βλ. Προσωκρατικοί, επιλεγμένα αποσπάσματα-μετάφραση-εισαγωγικό σημείωμα: Ευάγγελος Ν. Ρούσσος, Κατάλογος 22, εκδόσεις στιγμή, 2000.) Αλλά μήπως και στον αφορισμό της Πρώτης ελεγείας του Ντουίνο ο Ρίλκε δεν διατυπώνει κάτι ανάλογο; Στην περιώνυμη άρνηση «Denn Bleiden ist nirgends» δεν υπεισέρχεται κατ΄ ανάγκην και η προοπτική της ματαιότητας όλων των ταξιδιών;
Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι στο λαμπρό από κάθε άποψη μυθιστόρημά του The Comfort of Strangers (το οποίο κυκλοφόρησε στη γλώσσα μας ως Ξένοι στη Βενετία, σε μετάφραση του Νίκου Σακαλίδη, από τις εκδόσεις Σέλας,1991) ο Ίαν ΜακΓιούαν θέτει στο ύψος της δεσμευτικής και μόνης προμετωπίδας μια αποστροφή του Cesare Pavese, η οποία σπεύδει να υπονομεύσει κάθε εξωραϊσμό του ανυποψίαστου, ευκαιριακού ταξιδιού. Αντιγράφω: «Τα ταξίδια είναι βάρβαρα. Σε αναγκάζουν να εμπιστεύεσαι ξένους και να λησμονείς εκείνη τη γνώριμη άνεση της εστίας και των φίλων. Βρίσκεσαι συνεχώς έξω από τα νερά σου. Τίποτα δεν είναι δικό σου εκτός από τα ουσιώδη – τον αέρα, τον ύπνο, τα όνειρα, τη θάλασσα, τον ουρανό – όλα τα πράγματα που τείνουν στο αιώνιο ή ό, τι φανταζόμαστε απ’ αυτό».
3. Το ταξίδι ως φενάκη;
«Πού πάμε στ΄ αλήθεια; Πάντα στο σπίτι».
Νοβάλις
Τα συναφή ερωτήματα του Φερνάντο Πεσσόα συνιστούν από μόνα τους το ικανό και αναγκαίο έναυσμα μιας διατριβής περί της ειδικότερης φαινομενολογίας των ταξιδιών. Ας θυμίσω: «Να ταξιδέψω; Για να ταξιδέψω φτάνει να υπάρχω: πηγαίνω από μέρα σε μέρα, σαν από σταθμό σε σταθμό στο σιδηρόδρομο του κορμιού μου, ή του πεπρωμένου μου, σκυμμένος πάνω από τα πρόσωπα και τις χειρονομίες, πάντα ίδια και πάντα διαφορετικά, όπως, τελικά, είναι και τα τοπία. Εάν φαντάζομαι, βλέπω. Τι παραπάνω κάνω ταξιδεύοντας; Μόνο μια αδυναμία ακραία της φαντασίας δικαιολογεί τη μετακίνηση σαν μέσο πλήρωσης των αισθήσεων. […] Στην πραγματικότητα, η άκρη του κόσμου, όπως κι η αρχή του, είναι η προσωπική μας σύλληψη του κόσμου. Μέσα μας είναι που τα τοπία έχουν τοπίο. Γι’ αυτό, όταν τα φαντάζομαι, τα δημιουργώ· αν τα δημιουργώ, υπάρχουν· κι εφόσον υπάρχουν, τα βλέπω όπως βλέπω και τα άλλα. Γιατί να ταξιδέψω; Στη Μαδρίτη, το Βερολίνο, στην Περσία, στην Κίνα, στον καθένα από τους δύο πόλους – πού αλλού θα βρισκόμουνα παρά μέσα σε μένα τον ίδιο, με τη δική μου ιδιαιτερότητα και τον δικό μου τρόπο να αισθάνομαι. Η ζωή είναι αυτό που εμείς την κάνουμε να είναι. Τα ταξίδια είναι οι ίδιοι οι ταξιδιώτες. Αυτό που βλέπουμε, δεν είναι αυτό που βλέπουμε, είναι αυτό που είμαστε.» (Βλ. Το βιβλίο της ανησυχίας, επιλογή κειμένων – πρόλογος – μετάφραση: Άννυ Σπυράκου, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 1989).
4. Το δράμα και ο μύθος συγκλίνουν
Τριάντα χρόνια προτού γεννηθεί ο Φερνάντο Πεσσόα, ο Χένρι Ντέιβιντ Θορώ διατυπώνει μια σειρά ανάλογων θέσεων. Παραβάλλω: «Τι συμβολίζει η Αφρική – τι συμβολίζει η Άγρια Δύση; Μήπως δεν είναι τάχα και ο δικός μας εσωτερικός κόσμος λευκή, ανεξερεύνητη περιοχή του χάρτη, κι ας αποδειχθεί μαύρη σαν τις ακτές της Αφρικής όταν κάποτε ανακαλυφθεί; Τι ψάχνουμε να βρούμε, τις πηγές του Νείλου και του Μισισιπή ή το Βορειοδυτικό Πέρασμα; Αυτά είναι άραγε τα προβλήματα που απασχολούν όσο τίποτε άλλο την ανθρωπότητα;»(Βλ. Walden, ή Η ζωή στο δάσος, μετάφραση Βασίλης Αθανασιάδης, εκδόσεις Κέδρος, 2007).
Ο απόηχος αυτών των αποτιμήσεων είναι ιδιαίτερα ευκρινής και στο κατά πολύ μεταγενέστερο έργο του νομπελίστα Ηλία Κανέττι. Ενδεικτικά απομονώνω: «Στα ταξίδια τα αποδέχεται κανείς όλα, η αγανάκτηση μένει στο σπίτι. Βλέπεις, ακούς και εκστασιάζεσαι με το πιο φοβερό, γιατί είναι καινούργιο. Οι καλοί ταξιδιώτες δεν έχουν καρδιά». (Βλ. Οι φωνές του Μαρρακές, εντυπώσεις ύστερα από ένα ταξίδι, μετάφραση: Νίκος Δήμου, εκδόσεις Libro, 2005). Αλλά και στον εμφανή σκεπτικισμό ενός άλλου νομπελίστα, του Τόμας Μαν, υπολανθάνει η αμφισημία του ταξιδιωτικού μηνύματος. Οι κώδικες απαιτούν και προκαλούν: το σπάσιμό τους είναι υπόθεση εννοιολογικών αναβαθμίσεων. Πίσω από την ευδία των πρώτων εντυπώσεων θα υπάρχει πάντα η κεκρυμμένη σημειολογία. Εξ ου και η προειδοποίηση: «όσο μακριά και να σας πάει το ταξίδι σας, μην πάρετε την αρχή του επιπόλαια επειδή τάχα δεν είναι παρά μια αρχή». (Βλ. Οι εξομολογήσεις του Φέλιξ Κρουλ). Στο βαθμό που όντως «ο ταξιδιώτης είναι ένας διαφωτιστής, κι όταν μπορεί, διαλύει την τυφλή κι άλογη σκληρότητα του μύθου», όπως φρονεί ο Κλάουντιο Μάγκρις, πάνω ακριβώς στον φλοιό της όποιας ταξιδιωτικής πραγματικότητας θα παίζεται, με το απαραίτητο πάθος, το στοίχημα της ενδελεχούς διερμηνείας των όντων. (Βλ. Μικρόκοσμοι, μετάφραση: Αθανασία Δρακοπούλου, εκδόσεις Πόλις, 2005).
5. Η κυβέρνηση του ταξιδιού
Ο Ιβ Μπονφουά στο μικρό, αλλά τόσο ουσιαστικό ταξιδιωτικό του ενθύμημα Οι Τάφοι της Ραβέννας, το οποίο έχει αποδώσει άψογα στην γλώσσα μας ο Χριστόφορος Λιοντάκης (βλ. εκδόσεις Γνώση, 1981) αναφέρεται κατά τρόπο καίριο στις συγκεκριμένες σχέσεις και στις συναφείς ειδολογικές παραμέτρους, οι οποίες συνέδεαν ανέκαθεν την ανενδοίαστη ανάγκη του ταξιδιού με την βαθύτερη τάση του ανθρώπου να δει τον κόσμο από μια διαφορετική οπτική γωνία. Το λοξό βλέμμα, η ποιητική δηλαδή θέαση της λεγόμενης αντικειμενικής πραγματικότητας και η διείσδυση στην ευρύτερη πλανητική ετερότητα συνάδουν κατά τρόπο υπόγειο ή αντιθέτως εμφανέστατο. Στον αντίποδα της απαρέσκειας ή της λεγόμενης ταξιδιωτικής αποστροφής, θα ισχύει πάντα ο διαλεκτικά αντίστροφος κανόνας της έλξης των περιπλανήσεων. Η κεντρική αμφιθυμία της ειδικότερης ταξιδιωτικής εμπειρίας είναι άλλωστε δεδομένη: «Αγαπώ τα ταξίδια, τα θεωρώ προσπάθειες επιστροφής. Αναζήτηση σημαδεμένη με σταθμούς, κάθε φορά που πλησιάζουμε τόπους οι οποίοι ταιριάζουν στους πόθους μας […] Μια τέτοια αναζήτηση είναι και η ποίηση: μεριμνά μόνο για τούτο το σημείο του κόσμου που το προϊδεάζομαι, στήνει και ερμηνεύει αυτό το μνημείο της φυσικής ευγλωττίας, όπου θα λάμψει η μέρα που εκείνη ποθεί, η παντού θαμμένη. Ποίηση και ταξίδι έχουν την ίδια υπόσταση και το ίδιο αίμα. Και ξαναλέω, μετά τον Baudelaire, ότι από όλες τις πράξεις τις δυνατές στον άνθρωπο, αυτές είναι οι μόνες ίσως χρήσιμες και οι μόνες σκόπιμες».
6. Το μεταφυσικό στοιχείο
Από τη Χώρα του Ανατέλλοντος Ηλίου, συγκρατώ την ανάλογη ετυμηγορία του μείζονος συγγραφέα Γιούκιο Μισίμα∙ διακρίνεται τόσο για τη νηφαλιότητα, όσο και την αφοπλιστική ειλικρίνειά της: «Το ταξίδι με παρηγόρησε. Βίωσα ένα είδος αισθησιακής έλξης προς το τοπίο…Οι περιγραφές της φύσης στο λογοτεχνικό μου έργο έχουν την ίδια αξία με τις ερωτικές σκηνές άλλων συγγραφέων.» (Βλ. Εξομολογήσεις μιας Μάσκας). Μια από τις επαρκέστερες προσωπικότητες, οι οποίες τον βιογράφησαν και μάλιστα με υποδειγματική ευστοχία, η Μαργκερίτ Γιουρσενάρ, διαβλέπει σε ορισμένες πτυχές της ταξιδιωτικής εμπειρίας μια μεταφυσική διάσταση, ένα άγγιγμα από την άλλη ζωή. Στη φράση «σαν τον ταξιδιώτη που διακρίνει σιγά σιγά τη γραμμή της παραλίας, διακρίνω κι εγώ το προφίλ του θανάτου μου» πιστεύω ότι εμφιλοχωρεί αυτή ακριβώς η αίσθηση: ο προάγγελος ενός τέλους κάθε φορά που φτάνουμε Κάπου.(Βλ. Αδριανού Απομνημονεύματα, μετάφραση και έκδοση: Ιωάννα Δ. Χατζηνικολή, 1976).
Τη μεταφυσική αυτή εκδοχή της ταξιδιωτικής περιπέτειας την εντοπίζουμε εύκολα και στον Ζορζ Μινουά: «Είμαστε όλοι ταξιδιώτες σε μια περίεργη περιπέτεια. Γεννηθήκαμε χωρίς να το ζητήσουμε, ζούμε χωρίς να γνωρίζουμε το λόγο, πεθαίνουμε χωρίς συγγνώμη, οφείλουμε οι πάντες να υποστούμε την ίδια διαδρομή χωρίς την ελάχιστη εξήγηση. Πολλοί δεν θέτουν καν το ερώτημα. Ενδεχομένως, είναι οι πλέον ευτυχείς.» (βλ. Ιστορία της Αθεΐας, μετάφραση: Βάλια Σερέτη, εκδόσεις Νάρκισσος 2007).
Άραγε, οι συνειδητές ακυρώσεις της όποιας φαντασμαγορίας υπαινίσσεται, υπόσχεται ή επινοεί το κάθε ταξίδι δεν αποκτούν τώρα, προς το τέλος αυτής της ξενάγησης, μιαν αυξημένη εγκυρότητα; Ή μήπως κι αυτές θα τις επισκιάσει αμέσως ένα ταξίδι μας αστραπή, φέρ’ ειπείν στο Τόκιο ή στην Αγία Πετρούπολη; Πάντως ο απρόβλεπτος κι άλλο τόσο βαθύνους Αντόνιο Πόρτσια είναι κατηγορηματικός: «ο άνθρωπος δεν πάει σε κανένα μέρος. Όλα έρχονται στον άνθρωπο, όπως το αύριο»∙ επίσης: «το ταξίδι: μια αναχώρηση από μένα, ένα άπειρο από αποστάσεις άπειρες και μια άφιξη σε μένα».(βλ. Φωνές, μετάφραση: Βασίλης Λαλιώτης, εκδόσεις Ίνδικτος, 2004).
Έστω πρώτη στάση: Σάμος.
******
