Η γνώση είναι σα νόμισμα που η ύλη του μένει άφθαρτη ακόμη και αν υποστεί τις πιο αισχρές συναλλαγές…» (Ουμπέρτο Έκο, Το Όνομα του Ρόδου, Αθήνα: Εκδόσεις Γνώση, 1985, σελ. 244).
Κοιτώντας ξανά τη βιβλιοθήκη ως ιδέα στα νεότερα χρόνια, θα δούμε και πάλι την ανάπτυξη βιβλιοθηκών που συχνά ξεκινούν με αρχικό πυρήνα ένα συλλέκτη, αλλά που αποτελούν πλέον συνειδητή επιλογή μιας κοινωνίας να δημιουργήσει έναν κοινό χώρο συγκέντρωσης, φύλαξης και χρήσης της καταγεγραμμένης γνώσης. Οι βιβλιοθήκες του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα είναι πλέον υπόθεση κάθε κοινωνίας που θέλει να διατηρήσει τη συλλογική της μνήμη, την αποτύπωση της εξέλιξής της και των επιτευγμάτων της. Η βιβλιοθήκη αποκτά οντότητα και κύρος, είναι ο φύλακας της συλλογικής μνήμης και πόλος έλξης της τοπικής ή και εθνικής διανόησης.
Η βιβλιοθήκη αυτή, που σήμερα θα χαρακτηρίζαμε ως «παραδοσιακή», βρίσκει το ρόλο της στη συγκέντρωση και φύλαξη των συλλογών με στόχο να διατηρήσει όλα της τα αποκτήματα για τις επόμενες γενιές. Είναι εσωστρεφής με επίκεντρο τη συλλογή, με αναγνωστήρια ανοιχτά στους λίγους διανοούμενους. Τα κτήρια των βιβλιοθηκών αυτής της εποχής τείνουν να είναι μνημειακά, επιβλητικά, ναοί της γνώσης και απόδειξη του πλούτου της κοινωνίας που τα δημιουργεί. Η «παραδοσιακή» αυτή βιβλιοθήκη ως ιδέα είναι βιβλιοκεντρική και όχι ανθρωποκεντρική. Ο βιβλιοφύλακας μένει να φυλάει σαν τον Κέρβερο τις πύλες της γνώσης, να ελέγχει ποιος μπαίνει και ποιος βγαίνει, να μαζεύει σκόνη μαζί με τα βιβλία και να κρατάει τις απόκρυφες συνταγές της ανθρωπότητας για τους λίγους. Ωστόσο, πρέπει να δούμε το μακρόκοσμο του 19ου αιώνα που πάλλεται από τεχνολογικές ανακαλύψεις, δονείται μέσα στη βιομηχανική επανάσταση και αποπνέει την ανάπτυξη νέων επιστημονικών και κοινωνικών θεωριών. Η μνημειακή βιβλιοθήκη αποτελεί σημείο αναφοράς για τους επιστήμονες και λόγιους αλλά όχι για τη μάζα της εργατικής ή αγροτικής τάξης. Η βιβλιοθήκη ως ιδέα είναι και πάλι για τους λίγους. Μέσα εκεί διαχέονται οι ιδέες και οι γνώσεις των κοινωνιών, προορισμένες και πάλι για την ιντελλιτζένσια που ακροβατεί μέσα στην απειλή των πολέμων. Οι βιβλιοθήκες αυτές μένουν αγέρωχες και αδιάφορες στην επερχόμενη σύγκρουση των ιδεών και των εθνικιστικών αισθημάτων, μένουν ακόμα έξω από τη δίνη, να στέκουν σε ένα περήφανο θεωρείο- περιθώριο, να βαυκαλίζονται ως μοναδικοί σχεδόν ναοί της γνώσης, εξακολουθητικά μακριά από την καλλιτεχνική δημιουργία και τις πυρακτωμένες τεχνολογικές εξελίξεις.
Οι βιβλιοθήκες αυτές ιδιαίτερα στην παρακμή τους χαρακτηρίζονται περισσότερο ως αποθήκες γνώσης και λιγότερο ως ζωντανοί οργανισμοί που θα χρησιμοποιήσει και θα αξιοποιήσει το ευρύ κοινωνικό σύνολο.
Η κοσμογονική ανατροπή του Β Παγκόσμιου Πολέμου θα δώσει τον κόσμο ξεπλυμένο από τη ναζιστική λογοκρισία, εξαγνισμένο από το φανατισμό των διακρίσεων, ενεό μπροστά στο ηθικό έγκλημα των γενοκτονιών που σημάδεψαν το πρώτο μισό του εικοστού αιώνα. Ο πόλεμος των ιδεών ζητάει κάθαρση μέσα από την ανατροπή που θα φέρει «η εκπαίδευση για όλους» με στόχο να κατακτήσει την ειρήνη και να μειώσει την αγριότητα της σύγκρουσης των ιδεών με όχημα την πραγματική γνώση. Η μεταπολεμική εποχή θα φέρει μια γενικότερη ανάταση στον κόσμο και την πεποίθηση ότι η ανθρωπότητα πρέπει να ζήσει με ειρήνη. Γι’ αυτό, η κοινωνία στο σύνολό της έχει δικαίωμα στη μόρφωση και επομένως έχει δικαίωμα στην πρόσβαση στη βιβλιοθήκη. Θα ακολουθήσουν οι διακηρύξεις της UNESCO για τις λαϊκές βιβλιοθήκες που θα σηματοδοτήσουν και την αντίληψη της «μοντέρνας» βιβλιοθήκης. Σύμφωνα λοιπόν με τη Διακήρυξη της UNESCO και της Παγκόσμιας Ένωσης Βιβλιοθηκών (International Federation of Library Associations (IFLA))[1] το 1949 η βιβλιοθήκη οφείλει να δίνει ίση πρόσβαση σε όλους. Η Βιβλιοθήκη μετατοπίζει το κέντρο βάρους της από τη συλλογή στον αναγνώστη και στόχος της είναι πλέον η χρησιμοποίησή της και λιγότερο η φύλαξη των βιβλίων. Η μοντέρνα βιβλιοθήκη εστιάζει στο κοινό, καλλιεργεί τη φιλαναγνωσία, αναπτύσσει εκπαιδευτικά προγράμματα, εστιάζει στον εκσυγχρονισμό της συλλογής και των υποδομών της, δανείζει το υλικό της. Γίνεται εξωστρεφής, ενσωματώνεται με την κοινωνία που εξυπηρετεί, βρίσκει την επιταγή της ως κοινωφελής οργανισμός και αξιοποιεί τις νέες τεχνολογίες για να βελτιώνει αυτές τις υπηρεσίες. Η ιδέα διευρύνεται, δεν είναι απλώς συγκέντρωση και φύλαξη υλικού αλλά ένας πυρήνας υπηρεσιών για τη βελτίωση της ζωής του ανθρώπου.
Η βιβλιοθήκη του δεύτερου μισού του 20ου αιώνα απαλλαγμένη από ιδεοληψίες αποτελεί υπόδειγμα ελευθερίας και σεβασμού του ατόμου και του συνόλου και αρχίζει να αναλαμβάνει κοινωνικές δράσεις που ενισχύουν την ανάγκη για την ενημέρωση, τη μόρφωση, την ψυχαγωγία, τον πολιτισμό. Αναλαμβάνει εξειδικευμένους ρόλους ανάλογα με το κοινό που θέλει να εξυπηρετήσει και η μοντέρνα βιβλιοθήκη έχει πλέον διακριτά είδη: Εθνικές, Κυβερνητικές, Ακαδημαϊκές, Λαϊκές, Σχολικές και Ειδικές. Η διάκριση αυτή δείχνει και τη μεταστροφή της βαρύτητας προς το κοινό και την απομάκρυνση από την αποκλειστικότητα της συλλογής. Η ιδέα της βιβλιοθήκης είναι πλέον ευρύτερη και ανθρωποκεντρική. Ο μικρόκοσμος του βιβλίου μετασχηματίζεται σε πληροφοριακό ανοιχτό σύμπαν και αναζητά τις επιταγές του.
Η βιβλιοθήκη αυτοπροσδιορίζεται ως οργανισμός που θέλει να διευκολύνει την καθημερινότητα του ατόμου μέσα από την πληροφοριακή διάσταση του υλικού της και όχι αποκλειστικά τη μόρφωση ή τη γνώση. Τα όρια με άλλους οργανισμούς πληροφόρησης συγχέονται και η βιβλιοθήκη αλλάζει στις συνειδήσεις των ανθρώπων ως ιδέα. Δεν είναι αποκλειστικά πλέον ο ναός της γνώσης αλλά το ανοιχτό κέντρο πληροφόρησης. Η μοντέρνα βιβλιοθήκη είναι πληροφοριακή. Αυτό της δίνει μεγάλη χρηστική αξία, περισσότερο κοινό και νέους ρόλους.
Την τελευταία εικοσαετία του 20ού αιώνα, η βιβλιοθήκη αρχίζει να μετασχηματίζεται και πάλι καθώς η εξέλιξη της τεχνολογίας αλλάζει το υπόστρωμα της γραφής. Το βιβλίο σταδιακά, με αργά βήματα στην αρχή χάνει την υλική μορφή του, το χαρτί και το μελάνι, τα περίτεχνα δεσίματα και ο χώρος που καταλαμβάνει στα ράφια λες και εξαφανίζεται μέσα στη χοάνη του ψηφιακού κόσμου.
Αργή και μακρόσυρτη η πορεία του ψηφιακού κειμένου, παράλληλη για σχεδόν τέσσερεις δεκαετίες με το έντυπο που ακόμα αντιστέκεται. Αν κοιτάξουμε πίσω θα δούμε ότι και στο άλλο μεγάλο πέρασμα, από το χειρόγραφο στο έντυπο, συμβάδισαν και αυτά για περίπου εβδομήντα χρόνια μετά το πρώτο τύπωμα του Γουτεμβέργιου. Το χειρόγραφο συνυπήρξε με το έντυπο, καθώς οι ρομαντικοί της τότε εποχής έβλεπαν το χειρόγραφο ως καλλιτέχνημα, τη διακόσμηση του οποίου οι πρώτοι τυπογράφοι δεν μπορούσαν να συναγωνιστούν. Για περίπου επτά δεκαετίες, οι πρώτοι τυπογράφοι συχνά αφήνουν τα πρωτογράμματα των κεφαλαίων των βιβλίων να διακοσμηθούν από τους μικρογράφους της εποχής, δίνοντας ένα συνδυαστικό χειροποίητο-έντυπο αποτέλεσμα. Η ανθρωπότητα πολλές φορές χρειάζεται χρόνο για να τελειοποιήσει μια εφεύρεση και αυτό πάντα καθυστερεί τη χρήση της. Επίσης, είναι εξίσου βέβαιο ότι η ανθρωπότητα χρειάζεται χρόνο για να κατανοήσει, να αξιοποιήσει και τελικά να αποδεχτεί τις ίδιες της τις ανακαλύψεις.
Ανάλογα λοιπόν, το αρχικό απλό ψηφιακό κείμενο στις μεγάλες κυβοειδείς οθόνες των υπολογιστών της δεκαετίας του 1980, είχε λίγες πιθανότητες να αντικαταστήσει τη σαγηνευτική μυρωδιά ενός βιβλίου. Σήμερα, ωστόσο, οι ψηφιακοί αναγνώστες, τα κινητά τηλέφωνα και οι φορητοί υπολογιστές που μπορούν να δίνουν πρόσβαση σε αμέτρητες συλλογές βιβλιοθηκών έχουν όλα τα εχέγγυα για να κατακτήσουν τους αναγνώστες. Έτσι, η επερχόμενη ψηφιακή αλλαγή θα συμπαρασύρει τους ρομαντικούς του βιβλίου που επιζητούν την παρηγοριά στη σιγουριά του μελανιού και τη χαρά της αφής. Η ψηφιακή αλλαγή φέρνει μαζί της φανταχτερά ψηφιακά χρώματα, πρόσβαση στη γνώση χωρίς περιορισμούς, διαχέεται χωρίς καμιά κίνηση και, το κυριότερο, δίνει νέα διάσταση στη σύνδεση της γνώσης, στη σύξευξη και εξειδίκευση των θεμάτων, στη διάδραση και στην ολότητα της γνώσης που ο σύγχρονος άνθρωπος επιζητεί. Η ιδέα της βιβλιοθήκης μοιάζει μετέωρη, καθώς όλα τα δεδομένα της, που ήταν η συγκέντρωση, η φύλαξη και η διάθεση του υλικού της στο κοινό, μοιάζουν να την ξεπερνούν και να αναιρούν το χώρο της.
Αυτή η «μεταμοντέρνα» βιβλιοθήκη μοιάζει να ψάχνει ακόμα να βρει το βηματισμό της. Από τους προηγούμενους ρόλους της, αναλλοίωτη και πιο επιτακτική παραμένει η οργάνωση της γνώσης, η οποία απαιτεί όλο και μεγαλύτερες δεξιότητες, αξιοποιεί όλο και περισσότερο την τεχνολογία και εστιάζει στο νοηματικό συσχετισμό και τη σημασιολογική διαχείριση του διαρκώς παραγόμενου και μετασχηματιζόμενου γνωσιακού όγκου. Παραμένει ακόμα η ιδέα του κοινωνικού θεσμού και του κοινωνικού της ρόλου. Η βιβλιοθήκη, ανακαλύπτοντας ξανά τον εαυτό της μέσα από τη νέα μορφή του γραπτού κειμένου, εξακολουθεί να αναζητά τους ρόλους της. Επιστρέφοντας σε παλιότερες πρακτικές και στιγμές της, η μεταμοντέρνα βιβλιοθήκη στρέφεται εκ νέου στην «παραγωγή» γνώσης -μορφή που είχε άλλωστε και στην αλεξανδρινή εποχή- και δημιουργεί πυρήνες κατάθεσης κειμένων επιστημόνων με τη μορφή αποθετηρίων και ψηφιακών βιβλιοθηκών. Μέσα από τη διαδικασία αυτή, η βιβλιοθήκη πραγματώνει και τον αρχικό σκοπό της, της συγκέντρωσης, οργάνωσης και διάθεσης της γραπτής παραγωγής. Παράλληλα, λειτουργεί ξανά κατά το αλεξανδρινό πρότυπο, ως πυρήνας δημιουργίας δικτύων επιστημόνων και ερευνών μέσα από τα συστήματα CRIS[2]. Η μεταμοντέρνα βιβλιοθήκη βρίσκει ένα ρόλο ανάπτυξης, διαχείρισης και διατήρησης αυτών των συστημάτων δημιουργώντας στο ψηφιακό περιβάλλον ένα σημείο ερευνητικής ανταλλαγής δεδομένων και απόψεων υλοποιώντας με τον τρόπο αυτό μια από τις πλέον παραδοσιακές επιταγές της.
Η μεταμοντέρνα βιβλιοθήκη ως ιδέα δεν θέλει να απαρνηθεί την κοινωνική της διάσταση. Ενσωματώνοντας τα στοιχεία που την ανέδειξαν στη μοντέρνα της φάση, αναζητά νέους ρόλους, με βάση τις αναδυόμενες ανάγκες της κοινωνίας που θέλει να εξυπηρετήσει και της οποίας είναι δημιούργημα. Έτσι, νέες δυναμικές που πηγάζουν από την τεχνολογική εξέλιξη αναπτύσσονται και η ιδέα της μεταμοντέρνας βιβλιοθήκης διευρύνεται και συμπεριλαμβάνει πλέον μαθήματα πληροφοριακής παιδείας για να μειώσει το χάσμα μεταξύ ψηφιακά γραμματισμένων και ψηφιακά αναλφάβητων. Σημείο πρόσβασης στην τεχνολογία ορίζει πλέον μια από τις βασικότερες λειτουργίες της.
Σε αναζήτηση ρόλου αλλά και οράματος για τη μεταμοντέρνα βιβλιοθήκη, παρατηρούμε την εστίαση στην παραγωγή γνώσης από την ίδια τη βιβλιοθήκη με καταγραφή προφορικών μαρτυριών, τη λειτουργία «ζωντανών βιβλιοθηκών» (living libraries)[3] τη στόχευση στην κοινότητα και το γνωσιακό κεφάλαιο που δεν αφορά πλέον τους διανοούμενους αλλά το ευρύ κοινό, στοιχείο που φέρνει μαζί της από τη μοντέρνα της φάση.
Η μεταμοντέρνα βιβλιοθήκη εξακολουθεί να ενστερνίζεται τη λογική του κέντρου πληροφόρησης, παρά το γεγονός ότι η διαθεσιμότητα της γρήγορης πληροφορίας δεν απαιτεί πλέον τις υποδομές της, είναι διαθέσιμη σε όλους από το διαδίκτυο με απλές αναζητήσεις και πλοήγηση («σερφάρισμα») που επιτρέπει την πρόσβαση στο κάθε μέλος της κοινότητας. Ωστόσο, διατηρεί τη σχέση της με το πληροφοριακό γίγνεσθαι με κάθε μέσο.
‘Ίσως το πιο σημαντικό στοιχείο της σήμερα να είναι η θαυμαστή σύζευξη όλων των οργανισμών μνήμης και γνώσης προς ενιαία διαχείριση της γνώσης που κατέχουν ή έχουν πρόσβαση. Είναι αυτό που εξελίσσεται και δημιουργεί νέες ιδέες αλλά που μας θυμίζει και την αναγεννησιακή της μορφή. Τα όρια ανάμεσα στις βιβλιοθήκες, τα αρχεία, τα μουσεία αλλά και τα κέντρα πληροφόρησης αμβλύνονται στο κυβερνοχώρο και το ψηφιακό υλικό δεν είναι απαραίτητο να διαχωριστεί από την προέλευσή του. Η λογική του βιβλίου, του εγγράφου, του αντικειμένου μοιάζει να αμβλύνεται και να αντικαθίσταται στην ψηφιακή πραγματικότητα από «ψηφιακά δεδομένα» (data) που δημιουργούν ένα νέο γνωσιακό υπερσύνολο που κυλάει μέσα στην ψηφιακή ρευστότητα και ενυπάρχει στον κυβερνοχώρο. Καθοριστική σημασία έχει η θεματική και εννοιολογική σύνδεση των δεδομένων, ο συσχετισμός ή ο συνειρμός, που δημιουργεί ένα υπερσύνολο πηγών που δε διαχωρίζεται από την ύλη, την προέλευση, τη γλώσσα ή τη μορφή του. Είναι άυλο, αλλά σημασιολογικά συνδεδεμένο και χρηστικό. Είναι μια άυλη καταγραφή γνώσης στην ψηφιακή υπέρ-κυβερνο-βιβλιοθήκη. Θέτει νέα δεδομένα, νέους προβληματισμούς και εισάγει νέες ιδέες για το τι είναι μια βιβλιοθήκη στον 21ο αιώνα. Όντας ακόμα σε εξέλιξη και μετασχηματισμό, τα νέα αυτά πρόσωπα της βιβλιοθήκης θα μας απασχολήσουν στα επόμενα χρόνια, πιο πολύ σαν ιδέα και σαν αποστολή.
Στην ψηφιακή εποχή, η ιδέα της βιβλιοθήκης μοιάζει να ανασχηματίζεται, να διαχέεται, να χάνει τα πραγματικά όρια που είχε στο παρελθόν, καθώς κομμάτια της, συλλογές ή αντίγραφα του υλικού της διαμοιράζονται άλλοτε άναρχα κι άλλοτε οργανωμένα δυναμικά στο διαδίκτυο. Αυτή η διαδικασία διευρύνει το πλαίσιο αναφοράς της, καθώς το υλικό της μετασχηματισμένο πλέον σε δεδομένα παύει να αποτελεί κτήμα και αναφορά μιας συγκεκριμένης κοινωνικής ομάδας, αλλά γίνεται δημόσιο αγαθό που μοιράζεται η ανθρωπότητα στο σύνολό της. Νέες συνθήκες και προσεγγίσεις επιζητούν το μοίρασμα της συλλογικής γνώσης μέσα από τις δομές της ανοιχτής πρόσβασης[4] και τις διαύλους του διαδικτύου με νέο μέσο καταγραφής, διάχυσης και δόμησης του γνωσιακού αποθέματος. Είναι μια νέα μορφή συλλογικής μνήμης και κατάκτησης γνώσης. Είναι μια νέα μορφή συγκέντρωσης, οργάνωσης και διαμοιρασμού. Η σημερινή εποχή δεν κάνει λόγο πια για μια ιδέα βιβλιοθήκης ως συλλογικής μνήμης αλλά για υπολογιστικά αρχεία, καταγραφές διαδικτυακών κινήσεων, ψηφιακό αποτύπωμα και μια καταγραφή γνώσης που είναι διαδραστική, δυναμική, αυξανόμενη, καθώς χτίζεται διαρκώς νέα γνώση πάνω της κι εξελίσσεται σε μία άυλη διάσταση.
Αναφορές
