Σορ Χουάνα Ινές ντε λα Κρους : Μοναχή, καταξιωμένη ποιήτρια και φεμινίστρια. Εκρηκτικός συνδυασμός για οποιαδήποτε γυναίκα, πόσο δε μάλλον όταν μιλάμε για τον 17ο αιώνα στην Λατινική Αμερική που μόλις έχει αρχίσει τη μακρά αναζήτηση της αυθεντικής ταυτότητάς της μετά από αιώνες ισπανικής αποικιοκρατίας.

Η Σορ Χουάνα Ινές ντε λα Κρους γεννήθηκε στο Μεξικό το 1648 και ήταν νόθο παιδί μιας κρεολής κι ενός ισπανού καπετάνιου. Αν και μεγαλωμένη με πενιχρά μέσα, η Χουάνα έδειξε από πολύ μικρή την κλίση της στα γράμματα, καταβροχθίζοντας ό,τι βιβλίο μπορούσε να βρει στη βιβλιοθήκη του παππού της, παρά τις τιμωρίες που της έβαζαν γι αυτό. Έφηβη όντας, ζήτησε από τη μητέρα της να της επιτρέψει να σπουδάσει στο πανεπιστήμιο του Μεξικού μεταμφιεσμένη σε αγόρι– γιατί βεβαίως τον 17ο αιώνα η γνώση ήταν αποκλειστικό προνόμιο των αντρών – αλλά το μόνο που κατάφερε ήταν να αποσπάσει την οικογενειακή έγκριση να μαθητεύσει δίπλα σε έναν συγγενή της ιερέα στην Πόλη του Μεξικού. Εκεί έμαθε γρήγορα τα λατινικά, πράγμα που της επέτρεψε να μελετήσει επιστημονικά και φιλοσοφικά συγγράματα που τότε ήταν διαθέσιμα μόνο στα λατινικά. Η Χουάνα έβαζε η ίδια προθεσμίες μάθησης στον εαυτό της και αυτοτιμωρούνταν κόβωντας κοντά τα μαλλιά της κάθε φορά που δεν τα κατάφερνε: «Έκρινα ότι ένα άδειο κεφάλι δεν πρέπει να είναι στολισμένο…» θα γράψει μερικά χρόνια αργότερα. Εκεί, στην Πόλη του Μεξικού η Σορ Χουάνα ξεκίνησε να γράφει ποιήματα στα λατινικά, τα ισπανικά και τα ναουάτλ, τη γλώσσα των Αζτέκων.

Στην ηλικία των 20 ετών, η Χουάνα βρέθηκε μπροστά σε αδιέξοδο. Είχε έρθει η ώρα να παντρευτεί. Βεβαίως, η ίδια ουδεμία διάθεση είχε να παρατήσει τα γράμματα και και τις σπουδές της οπότε επέλεξε τη μοναδική οδό διαφυγής που είχε μία γυναίκα της εποχής της, αυτή της μοναστικής ζωής. «Επέλεξα το ράσο γιατί […] δεδομένης της απόλυτης απροθυμίας μου να νυμφευθώ, ο μοναχισμός θα ήταν η λιγότερο άβολη και η πιο αξιοπρεπής κατάσταση για εμένα» ανέφερε σε μία επιστολή της μερικά χρόνια αργότερα. Μπήκε στο μοναστήρι του Τάγματος του Αγίου Ιερώνυμου και από εκεί αφιερώθηκε στην πνευματική της σταδιοδρομία. Στο μοναστήρι η Σορ Χουάνα είχε το δικό της χώρο μελέτης, που φιλοξενούσε μάλιστα και μια από τις πλουσιότερες βιβλιοθήκες της εποχής. Εκεί, στο χώρο της που έμοιαζε περισσότερο με λογοτεχνικό σαλόνι παρά με κελί μοναχής, έγραφε ποίηση, θεατρικά έργα και μουσικές συνθέσεις, μελέτησε φιλοσοφία και φυσικές επιστήμες και κυρίως είχε την ευκαιρία να συναναστραφεί με μερικούς από τους πλέον επιφανείς λόγιους της εποχής.

Λάτρης της ποίησης του μεγάλου ισπανού ποιητή Λουίς ντε Γκόννγκορα, η Σορ Χουάνα ακολούθησε το περίτεχνο ποιητικό του ύφος και μας έδωσε έργα υψηλής αυθεντικότητας και ποιητικής ομορφιάς. Το διασημότερο ίσως ποιημά της, «Το πρώτο όνειρο» (Primero Sueño), ξεκινά ως εξής:

Πυραμιδική, γήινη, ταφική
γεννιόταν η σκιά
στον ουρανό ανέβαινε,
άκρως περήφανη κορφή
μάταιων οβελίσκων
πασχίζοντας
ν’ ανέβει ως τ’ αστέρια·
όμορφα φώτα πάντοτε
πάντα εκθαμβωτικά,
ενώ σκοτεινιασμένος πόλεμος
τα τύλιγε σε μαύρο ατμό,
σκιά φυγής αιθερική,
χλεύαζαν τόσο μακρινά,
που η σκοτεινιά
δεν είχε ακόμα φτάσει
στον κυρτωμένο θόλο τους
απ’ την ουράνια σφαίρα της θεάς
που είναι όμορφη τριπλά
με τρία όμορφα πρόσωπα
να δείχνει [… ]

Η δημοτικότητα των ποιημάτων και των θεατρικών της έργων ήταν τέτοια που σύντομα προκάλεσε την εχθρική αντίδραση του αρχιεπίσκοπου του Μεξικού, Fernández de Santa Cruz, ο οποίος της απηύθυνε μια επιστολή στην οποία την κατηγορούσε ότι η ενασχόλησή της με τα γράμματα και τις επιστήμες ήταν εντελώς «αντιχριστιανική» και σίγουρα δεν άρμοζε σε μία γυναίκα: «Οι επιστολές που προκαλούν υπερηφάνεια στις γυναίκες δεν είναι ευχάριστες στον Θεό […] Έχετε χάσει πολύ χρόνο στη μελέτη των φιλοσόφων και των ποιητών». Η απαντητική επιστολή της Σορ Χουάνα στον αρχιεπίσκοπο, περισσότερο γνωστή με το όνομα «Απάντηση» (Respuesta a Sor Filotea, 1691) θεωρείται το πρώτο φεμινιστικό μανιφέστο στον κόσμο.

Στην επιστολή αυτή η Σορ Χουάνα υπερασπίζεται τη δίψα της για μάθηση και περιγράφει πώς η ίδια έμαθε να διαβάζει από την ηλικία των τριών ετών: «Κρυφά από τη μητέρα, συνόδευα τις μεγαλύτερές αδερφές μου στα μαθήματα κι έλεγα ψέμματα στον δάσκαλο ότι είχε εντολή από τη μητέρα να μου μάθει κι εμένα ανάγνωση». Κυρίως όμως, στη «Respuesta» η Σορ Χουάνα υπερασπίζεται δημόσια και με πάθος το δικαίωμα των γυναικών στην εκπαίδευση, σε μια εποχή και μια κοινωνία όπου η διανόηση θεωρούνταν αποκλειστική ενασχόληση των ανδρών (και μάλιστα των πλούσιων ανδρών): «Ποιος έχει απαγορεύσει στις γυναίκες να ασχολούνται ιδιωτικά και ατομικά με τις σπουδές τους; Δεν έχουν άραγε κι εκείνες την ίδια λογική ψυχή όπως και οι άντρες; […] Για την ικανότητά μου να γράφω στίχους, ακόμα και ιερούς, σε πόση θλίψη κι αν δεν έχω βυθιστεί… […] Έχω αυτήν την κλίση, να μελετώ, κι αν είναι αμαρτία, δεν είμαι εγώ αυτή που με έφτιαξα έτσι, έτσι γεννήθηκα και έτσι θα πεθάνω […] Συνέχισα να ασκώ το σπουδαίο καθήκον μου να μελετώ και να μελετώ ακόμα περισσότερο, χωρίς άλλον καθηγητή εκτός από τα βιβλία μου. Τι δύσκολο είναι να μαθαίνεις απ’ αυτά τα άψυχα γράμματα, στερημένα από τον ήχο της φωνής και των εξηγήσεων του δασκάλου. Όμως υπέστη όλες αυτές τις δοκιμές με μεγάλη ευχαρίστηση για την αγάπη της μάθησης» είναι μόνο μερικά από όσα γράφει σε αυτήν την περίφημη επιστολή.

Στα διάσημα Redondillas της (Σημείωση 1), η Σορ Χουάνα, καταγγέλοντας την κοινωνική υποκρισία και τις διακρίσεις κατά των γυναικών, γράφει μερικούς από τους πιο διάσημους στίχους της, ιδιαίτερα προκλητικούς για την εποχή της, που μέχρι σήμερα εμπνέουν τα φεμινιστικά κινήματα, ειδικά στη Λατινική Αμερική:

Ανόητοι άντρες, κατηγορείτε
τις άμυαλες γυναίκες
χωρίς να βλέπετε
ότι είστε η αιτία των όσων μέμφεστε.
[…]
Ποιος νους είναι πιο αλλόκοτος
από αυτού που θαμπώνει έναν καθρέφτη
κι έπειτα παραπονιέται
πως δεν είναι καθαρός;
[…]
Ίδια αντιμετωπίζετε τη συμπάθεια
μα και την περιφρόνησή τους,
παραπονιέστε αν σας φερθούνε άσχημα,
τις λοιδωρείτε αν σας φερθουν καλά.
[…]
Καμιά γυναίκα δεν αξίζει την εκτίμησή σας:
η πιο ταπεινή είναι για σας
αχάριστη εάν σας αρνηθεί
και χαλαρών ηθών αν σας δεχτεί
[…]
Ποιος φταίει περισσότερο
σ’ ένα εσφαλμένο πάθος;
Αυτή που την καλούν και πέφτει
ή αυτός όπου στα γόνατα ικετεύει;
[…]
Ποιος φταίει περισσότερο,
αν υποθέσουμε πως κάποιος φταίει για κάτι,
αυτή που αμαρτάνει για το χρήμα
ή αυτός που πληρώνει για να αμαρτήσει;
[…]
Γιατί εξοργίζεστε μ’ αυτήν ενοχή
που προκαλείτε οι ίδιοι;
Όπως τις φτιάχνετε, δεχτείτε τις
ή φτιάξτε τις αλλιώς, όπως τις θέλετε.
[…]

Οι κοινωνικές και ιεραρχικές πιέσεις όμως δεν σταμάτησαν και οδήγησαν πολύ σύντομα την Σορ Χουάνα Ινές ντε λα Κρους στη σιωπή. Μάλιστα, το 1693 υπήρξε μια εκτενής εκκλησιαστική έρευνα από την Ιερά Εξέταση που αφορούσε τη δραστηριότητά της στη μονή. Την επόμενη χρονιά, 25 χρόνια μετά την είσοδό της στο μοναστήρι, η Σορ Χουάνα υπέγραψε μία δήλωση κατά την οποία όλα τα βιβλία, οι χάρτες και τα επιστημονικά όργανα που διέθετε θα έβγαιναν προς πώληση για την ανακούφιση των φτωχών. Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αν αυτό έγινε με δική της βούληση ή αν υπέκυψε τελικά στις αφόρητες πιέσεις που δεχόταν επί τόσα χρόνια. Ένα χρόνο αργότερα, το 1695, πεθαίνει από επιδημία πανούκλας μέσα στο μοναστήρι, σε ηλικία 47 ετών.

Η μεξικανή Σορ Χουάνα Ινές ντε λα Κρους, η εμβληματικότερη φιγούρα του ισπανοαμερικανικού μπαρόκ μαζί με τον περουβιανό Χουάν ντε Βάλιε ι Καβιέδες (Juan del Valle y Caviedes), ήταν μια εξαίρεση στον ανδροκρατούμενο λογοτεχνικό κόσμο του 17ου αιώνα στις αποικίες, όπως και οι ελάχιστες προγενέστερες ανώνυμες ποιήτριες του Περού που τον 16ο αιώνα υπέγραφαν τα ποιήματά τους με ψευδώνυμα (Amarilis, Clorinda). Ωστόσο, η επιρροή του έργου της υπήρξε πολύ σημαντική στην εξέλιξη των γυναικών στην ποίηση της Λατινικής Αμερικής, αναδεικνύοντας την επόμενη γενιά γυναικών ποιητριών του 18ου αιώνα. Ενώ τα θεατρικά της έργα έχουν ξεχαστεί, τα ποιητικά της έργα και η φεμινιστική της πρόζα αναγνωρίζονται ως υψηλής αξίας ενώ η ζωή της έχει αποτυπωθεί πολλές φορές σε ταινίες, τηλεοπτικές σειρές (με πιο πρόσφατη τη μεξικάνικη σειρά με τίτλο Juana Inés που προβλήθηκε στο Netflix το 2016) και σε βιβλία, με σημαντικότερο ίσως δείγμα τη μελέτη του μεξικανού Οκτάβιο Πας «Σορ Χουάνα ντε λα Κρους ή οι παγίδες της πίστης» (Sor Juana Inés de la Cruz o las trampas de la fe, Octavio Paz, 1982).

Σημειώσεις

1. Redondillas: δημοφιλές ποιητικό μέτρο στην Ισπανία του 16ου αιώνα, αποτελείται από οκτασύλλαβα τετράστιχα. 

2. Όλες οι μεταφράσεις που περιέχονται στο άνωθεν άρθρο είναι της γράφουσας.