Τον 18^ο αιώνα ξεχάστηκε ότι η ποίηση ήταν κάποτε κάτι που προκαλούσε δέος, κάτι το πνευματικό, το θείο. Ακόμα και οι λιγοστοί συγγραφείς που επέμεναν στην ποίηση του πάθους αναγκάζονταν να περνούν κρυφά τα έργα τους στον λογοτεχνικό κόσμο είτε μεταμφιέζοντάς τα είτε παριστάνοντας πως τα γελοιοποιούσαν την ίδια στιγμή που τα παρουσίαζαν. Ελάχιστοι μόνο, όπως ο Blake που συχνά χαρακτηριζόταν, υποτίθεται, και από μία δόση παραλογισμού στην ιδιοσυγκρασία του, τόλμησαν να αγνοήσουν τους κανόνες και να γράψουν όπως τους υπαγόρευε ο εαυτός τους.

 

Αν φτώχυνε το πνεύμα της ποίησης του 18^ου αιώνα έγινε το αντίθετο με την ουσία της. Στα νιάτα του Νεύτωνα οι μεγαλύτεροι ποιητές του 17^ου αιώνα έγραφαν θρησκευτικά ποιήματα ή ερωτικά λυρικά. Σχεδόν όλοι τους αγνοούσαν τα Μαθηματικά και την επιστήμη. Οι λίγοι που τύχαινε να θίγουν αυτά τα θέματα, έδειχναν να μη φαντάζονται διόλου τη σημασία των εξελίξεων της εποχής τους. Άλλοι προτιμούσαν να γελοιοποιήσουν τα Μαθηματικά. Έγραφε ο Samuel Butler το 1663:

 

τα Μαθηματικά τα ’βρισκε πιο καλά

από τον Τύχο Μπράχε ή τον Πάτερ τον Έρρα

γιατί με κλίμακα γεωμετρική

μπορούσε να μετρήσει της μπύρας το φλασκί

με εφαπτόμενες, πρόσημα, να βρει σαν ένα και ένα

αν το ψωμί ή το βούτυρο είναι καλά ζυγισμένα

και με Σοφία να μας πει ποια ώρα της μέρας

το ρολόι χτυπά, δια της Αλγέβρας.

 

Με το έργο του Νεύτωνα η κοροϊδία μεταβλήθηκε σε άμετρο θαυμασμό. Η ποίηση γέμισε με επαίνους και εγκώμια για τα νέα Μαθηματικά και την Επιστήμη. Οι συγγραφείς βρήκαν τη λογική, τη μαθηματική τάξη και το σχέδιο και τον εκθαμβωτικό μηχανισμό της φύσης, θέματα τόσο συγκινητικά ώστε να καταλάβουν τη θέση που είχαν προηγουμένως η γέννηση, ο έρωτας ή ο θάνατος του ανθρώπου. Κανένας δεν ήταν πιο ασυγκράτητος στον ενθουσιασμό για τα νέα θαύματα του κόσμου όσο ο Dryden:

 

Από αρμονία, από την ουράνια αρμονία

το άπειρο Σύμπαν γεννήθηκε.

Από αρμονία σε αρμονία

στις νότες όλες δονήθηκε

το διαπασών που ως τον άνθρωπο οδηγήθηκε.

 

Σαν να έδωσαν τη δύναμη ιερά ηνία

οι σφαίρες κινήθηκαν.

Τον Μέγα Δημιουργό δοξολογώντας

τα ουράνια αντήχησαν.

 

Περίφημες έμειναν και οι γραμμές που ήθελε ο Pope να μπουν ως επιτάφιος στο μνημείο του Νεύτωνα στο αβαείο του Westminster:

 

Τη φύση και τους νόμους της κάλυπτε το σκοτάδι.

‘Γεννηθήτω Νεύτων’ είπε ο Θεός και εγένετο φως.

 

Δυστυχώς είναι αδύνατο να επισκοπήσουμε εδώ το σύνολο της μεγάλης ποίησης της εποχής του Νεύτωνα. Όμως οι περιστασιακές αναφορές που υπάρχουν σε αυτό το κεφάλαιο μπορούν ίσως να δώσουν μερικές ενδείξεις για τα νέα θέματα που άρχισαν να την απασχολούν.

 

Όσο κι αν υπερασπίστηκαν οι κριτικοί του 18^ου αιώνα την ψυχρή, μηχανική και απρόσωπη λογοτεχνία, δεν μπόρεσαν να εξαφανίσουν την ευαισθησία από τις καρδιές των ανθρώπων. Ο 19^ος αιώνας αντιλήφθηκε ότι ο κώδικας της ποίησης ήταν ανυπόφορος και απαράδεκτος και ότι οι εικόνες της είχαν ξεφτίσει. Με τους κανόνες της Γεωμετρίας μπορούν να φτιαχτούν οι προσόψεις και οι κατόψεις του σχεδιαστή, αλλά όχι και τα αρχιτεκτονικά έργα. Όπως το έθεσε ο Robert Burns μιλώντας για την τάση της μίμησης των αρχαίων κλασσικών, ο ποιητής δεν μπορεί να ελπίζει να ανέβει στον Παρνασσό με το να μάθει απλώς ελληνικά.

 

Το πνεύμα είχε καταπνιγεί τόσο δραστικά ώστε οι πρώιμοι ποιητές του 19^ου αιώνα αισθανόταν ότι κάθε ομορφιά είχε χαθεί. Ο John Keats θρηνούσε για τον Descartes και τον Νεύτωνα που είχαν αποκεφαλίσει την ποίηση, ενώ ο Blake δεν μετρούσε τις κατάρες του για αυτούς. Σε ένα συμπόσιο του 1817 ο Wordsworth και ο Keats, ανάμεσα σε άλλους, έκαναν μία πρόποση στην υγειά του Νεύτωνα και στη σύγχυση των Μαθηματικών. Όσο και αν ο Blake, ο Coleridge, o Wordsworth, ο Byron, ο Keats και ο Shelley καταλάβαιναν και θαύμαζαν τα επιτεύγματα των Μαθηματικών και της επιστήμης, διαμαρτύρονταν γι’ αυτό που είχε συμβεί με την ουσία της Ποίησης. Ο Shelley έλεγε για τους περιορισμούς που επιβάλλονταν στη φαντασία ότι ο άνθρωπος υποδούλωσε τα στοιχεία της φύσης, αλλά μένει ο ίδιος σκλάβος. Ο Coleridge απέρριπτε τον νεκρό κόσμο του μηχανιστικού σύμπαντος. Ο William Blake ονόμαζε τη λογική ‘διάβολο’ που είχε αρχιερείς τον Νεύτωνα και τον Locke. Η τέχνη είναι το δέντρο της ζωής, η επιστήμη το δέντρο του θανάτου. Θεωρούσε πως η μηχανιστική ερμηνεία της φύσης ήταν απόλυτα ανεπαρκής για να την εξηγήσει:

 

Τίγρη, τίγρη, λαμπρή φλόγα

μέσα στου σκοταδιού τα δάση

ποιο χέρι αθάνατο, ποιο μάτι

τη δεινή σου συμμετρία

μπόρεσε άραγε να πλάσει;

 

Ο Wordsworth υποστήριζε ότι η λογική από μόνη της παράγει τέρατα χωρίς ηθική και έκανε επίθεση στους επιστήμονες που καταδύονταν στα βάθη αντί να πετούν προς τα ψηλά, και ανατέμνοντας τη φύση και την ψυχή έχαναν κάθε μεγαλείο και μυστήριο:

 

ο άνθρωπος πια κυριαρχεί

πανίσχυρος εκεί που έτρεμε με φόβο και οδύνη.

Η επιστήμη με γιγάντια άλματα προχωρεί.

Πόσο όμως κερδίσαμε σε αγάπη και γαλήνη;

 

Αντίδραση και εξέγερση, συνειδητό και ασυνείδητο επιτέθηκαν τον 18^ο αιώνα στην υλική, άχρωμη και απομυθοποιημένη μηχανή που ονομαζόταν φύση. Συναισθήματα καταπνιγμένα για έναν ολόκληρο αιώνα έσπασαν τις αλυσίδες και ξεσηκώθηκαν για να αποτινάξουν την κυριαρχία των Μαθηματικών και της επιστήμης πάνω στη σκέψη και το πνεύμα. Η τέλεια τάξη του σύμπαντος που είχε ανακαλύψει ο 18^ος αιώνας καταγγέλθηκε ως ψευδαίσθηση, καθώς τα μυστήρια και οι άλυτες από τη λογική αντιφάσεις εξακολουθούσαν να υπάρχουν. Οι ποιητές διακήρυσσαν τη σημασία των αισθήσεων, των συναισθημάτων και της συνείδησης του ίδιου του ανθρώπου. Τη φύση, έλεγαν, πρέπει να τη βιώνει κάποιος και όχι να προσπαθεί να την κατανοήσει με την ανεπαρκή μαθηματική εξήγηση που δίνουν οι επιστήμονες. Ας χαρούμε άμεσα τη φύση προέτρεπε ο Wordsworth, αντί να είμαστε αιώνια βυθισμένοι στα ρασιοναλιστικά όργια.

 

Μεγάλε Θεέ, ας με έκανες καλύτερα να ήμουν

παγάνος βυζαγμένος από πίστη νεκρή

για να γνωρίσω από το άλσος μου έστω για μία στιγμή

οράματα που την απελπισία μου να απαλύνουν.

 

Η ποίηση λυτρώθηκε από τα δεσμά της μηχανιστικής παράδοσης. Οι συγκινήσεις ξαναζωντάνεψαν και βγήκαν στην επιφάνεια. Ο μύθος και το σύμβολο ξανάνιωσαν. Η φαντασία υψώθηκε πάνω από τη λογική ή, από μερικούς, ανακηρύχθηκε η ανώτερη μορφή της λογικής, αυτή που έδινε τις διαισθητικές αλήθειες. Ο ποιητής διατάχθηκε να γίνει κάτι παραπάνω από λογικός σχολιαστής. Του ζητήθηκε να χρησιμοποιήσει επιτέλους τη μεγαλοφυΐα του και να εκφράσει τον Θεό που έκρυβε στα στήθια του. Η φύση συνδέθηκε με την ψυχή του ανθρώπου και έγινε δυνατό να ξαναζωντανέψει ο άνθρωπος τον νεκρό κόσμο και να τον απολαύσει άμεσα.

 

Μα ο παράδεισος, τα Ηλύσια πεδία

ή των μακαρίων η γη, γιατί να είναι

απλή ιστορία ενός χαμένου παρελθόντος

ή οπτασία μονάχα φανταστική;

Σε ένωση έρωτα και πάθους ιερού

όταν το καρποφόρο τούτο σύμπαν παντρευτεί

τότε του ανθρώπου η διάκριση και ο νους θα δει

πώς θα γεννιούνται όλα αυτά κάθε πρωί.

 

Το σύμπαν δεν είναι ψυχρό αλλά ενεργό και μπορεί να διαπλαστεί από τη δύναμη που έχει μέσα του ο άνθρωπος. Η ποίηση καταγράφει αυτό τον εξευγενισμό και το πνεύμα του ποιητή μεταμορφώνει τον άψυχο κόσμο σε ζωή. Είμαι λοιπόν ακόμη, αναρωτήθηκε ο Wordsworth,

 

Του δάσους και του ξέφωτου εραστής

και των βουνών και όλων όσων το βλέμμα αγκαλιάζει

από την πράσινη αυτή γη, του κόσμου όλου

που του ανθρώπου το μάτι και το αυτί δημιουργεί

ή απλά αισθάνεται -με τι χαρά να αναγνωρίσω

στη φύση και στης κάθε αίσθησης τη γλώσσα

την άγκυρα των πιο αγνών μου λογισμών, την παραμάνα

τον οδηγό, και της καρδιάς τον φύλακα, και την ψυχή

ολόκληρου του ηθικού εαυτού μου.

Ξέροντας πάντα πως ποτέ δεν πρόδωσε η φύση

όποια καρδιά με αγάπη στράφηκε σε αυτή.

 

Έτσι κύριο θέμα των ποιητών έμεινε η φύση, αλλά μία φύση που έσφυζε από αίσθημα, ζωντανή και κρουστή, πλούσια σε χρώματα, ελκυστική για τις αισθήσεις και μυστηριώδης. Δεν ήταν η φύση που αλυσόδεναν κάποτε οι αφηρημένοι νόμοι. Οι ποιητές του 19^ου αιώνα προτίμησαν την απτή εμπειρία της φύσης -αισθήσεις γλυκές που κυλούν μέσα στο αίμα και τις νιώθει η καρδιά. Απολάμβαναν τους ήχους, το φως, τα αρώματα, τις όψεις της ζωής της ίδιας. Η ανατολή και το ηλιοβασίλεμα θάμπωσαν τη μαθηματική ανάλυση του φωτός. Η ζωντανή φωτιά του ήλιου έλιωσε τη βαρυτική του έλξη και ο άγριος μαΐστρος -η πνοή του φθινοπώρου, το άπιαστο πνεύμα που έδινε ζωή στη γαλάζια Μεσόγειο- παρέσυρε την υπάκουη μηχανιστική κίνηση των μορίων της ατμόσφαιρας.  

Παρ’ όλη την εξέγερσή τους, οι ρομαντικοί ποιητές δεν απελευθερώθηκαν ολότελα από τις αλυσίδες του πνεύματος. Αντίθετα η πρόοδος της επιστημονικής και μαθηματικής σκέψης στον 19^ο αιώνα ενίσχυσε τις αντιλήψεις για το Σύμπαν που τόσο φλογερά υποστήριζαν οι ρασιοναλιστές του 18^ου αιώνα και φυσικά οι ποιητές είχαν απόλυτη επίγνωση αυτού του γεγονότος. Όταν καταλάγιασαν κάπως τα παθιασμένα ξεσπάσματά τους, βρέθηκαν και πάλι αντιμέτωποι με το πρόβλημα του νοήματος που μπορούσε να έχει το Σύμπαν. Σε ολόκληρο τον 19^ο αιώνα προσπαθούσαν να λύσουν το δίλημμά τους ανάμεσα στην περιγραφή της φύσης που έδιναν τα Μαθηματικά και εκείνη που στηριζόταν στις ανθρώπινες αισθήσεις. Ο Matthew Arnold μιλούσε για τους σύγχρονούς του:

 

Γιατί ο κόσμος που μας φαίνεται εδώ

σαν χώρα να προβάλλει ονειρική

πανέμορφη, πολύχρωμη και νέα

είναι άραγε δίχως χαρά, δίχως φως ή αγάπη

ή ειρήνη, ή βεβαιότητα, ή βοήθεια στον πόνο

και εμείς είμαστε μέσα του σε σκοτεινή πεδιάδα

έρμαια, χαμένοι, ακούγοντας κραυγές φυγής ή μάχης

στη νύχτα που συγκρούονται αόμματοι στρατοί.

 

Η σύγκρουση καρδιάς και μυαλού παραμένει μέχρι σήμερα ένα από τα κύρια θέματα της ποίησης. Όσο περισσότερα καταφέρνει η λογική τόσο μεγαλύτερα προβλήματα δημιουργεί στους ποιητές.

 

Η λογοτεχνία δεν ήταν η μόνη τέχνη που επηρεάστηκε έντονα από το μαθηματικό πνεύμα που άνθισε και σχεδόν κυριάρχησε απόλυτα την εποχή του Νεύτωνα. Η ζωγραφική του 18^ου αιώνα, η αρχιτεκτονική κ.ά. υποτάχθηκαν σε άκαμπτες συμβάσεις και σε ρητά καθορισμένα κριτήρια. Το ‘πιστεύω’ του ζωγράφου Joshua Reynolds δείχνει την καλλιτεχνική νοοτροπία της εποχής. Τόνιζε την πιστότητα στο αντικείμενο του πίνακα, την καθυπόταξη του χρώματος στην ιδέα και τη θυσία της λεπτομέρειας για χάρη των ευρύτερων και διαχρονικών στοιχείων, και κυρίως, ο καλλιτέχνης έπρεπε να απευθύνεται στον νου και όχι στο μάτι. Στην αρχιτεκτονική και τις ελάσσονες τέχνες βασίλευαν η τάξη, η συμμετρία, η ισορροπία και η αυστηρή προσήλωση στις καθιερωμένες βασικές γεωμετρικές αρχές. Ακαδημίες Καλών Τεχνών, που ιδρύθηκαν στα πρότυπα των πετυχημένων επιστημονικών ακαδημιών, θέσπιζαν τα κριτήρια της τέχνης και εξασκούσαν τεράστια επιρροή στη δημιουργία και την επιβολή  των διαφόρων στυλ.

 

Ακολουθώντας τις εξελίξεις της λογοτεχνίας και των άλλων τεχνών, προχώρησε και η φιλοσοφία της αισθητικής, που εκλογίκευσε και δικαιολόγησε τις νέες αντιλήψεις. Η νέα θέση της αισθητικής ήταν πως η τέχνη, όπως και η επιστήμη, ξεκινούσε από τη μελέτη και τη μίμηση της φύσης και άρα, όπως και η ίδια η φύση, μπορούσε να εκφρασθεί μαθηματικά. Σύμφωνα με τον Reynolds:

 

Είναι ακριβώς η ίδια αίσθηση που εκτιμά μίαν απόδειξη της Γεωμετρίας, εκείνη που απολαμβάνει την ομοιότητα μιας εικόνας με το πρωτότυπο και συγκινείται από την αρμονία της μουσικής. Όλα αυτά έχουν αμετάβλητα και σταθερά θεμέλια στη φύση. Εξάλλου, η ουσία της ομορφιάς βρίσκεται στο ότι εκφράζει τους παγκόσμιους νόμους.

 

‘Όπως η παρατήρηση είχε οδηγήσει κάποτε στους νόμους του Kepler, έτσι και η μελέτη της φύσης αποκάλυπτε και τους νόμους της τέχνης. Όμως δεν έλειπαν και εκείνοι που πίστευαν πως η λογική από μόνη της, χωρίς τη βοήθεια της παρατήρησης, μπορούσε να συναγάγει με την a priori γεωμετρική μέθοδο τους μαθηματικούς νόμους της αισθητικής, γιατί η ομορφιά όπως και η αλήθεια γίνεται κατανοητή από τη λειτουργία της λογικής.

 

Έτσι οι άνθρωποι μελετώντας τη φύση ή δοκιμάζοντας τη λογική τους προσπαθούσαν να αναγάγουν την τέχνη σε ένα σύνολο κανόνων και την ομορφιά σε μια σειρά από χαρακτηριστικούς τύπους. Όριζαν τις βάσεις της ομορφιάς και προσπαθούσαν να αναλύσουν τη φύση του αιθέριου. Περίμεναν πως μια τέτοια φυσική αναζήτηση του ωραίου έδινε, εκτός από το αφηρημένο ιδανικό της ομορφιάς, και τα κυριότερα απτά χαρακτηριστικά του. Γνωρίζοντάς τα αυτά μπορούσαν να δημιουργήσουν όμορφα έργα σχεδόν κατά βούληση, εφόσον βέβαια τηρούσαν τους κανόνες της τέχνης που ανακάλυπταν με αυτό τον τρόπο. Δυστυχώς όμως δεν είδαμε ακόμη να υπάρχει πουθενά η μαζική παραγωγή τέχνης. Ίσως να φταίει το ότι δεν εμφανίστηκε κανένας πολυεκατομμυριούχος για να εκμεταλλευτεί αυτά που είχαν ανακαλύψει τον 18^ο αιώνα.

 

Επίλογος

 

Δώσαμε ορισμένα στοιχεία για την πολιτιστική επανάσταση που προκάλεσαν τα Μαθηματικά του Νεύτωνα. Την εποχή του θανάτου του Νεύτωνα οι αλλαγές που είχαν ήδη συντελεστεί ήταν τεράστιες, και δεν βρισκόταν παρά στην αρχή. Οι συνέπειες και οι προεκτάσεις των νευτώνειων Μαθηματικών εξακολουθούν έως σήμερα να διαμορφώνουν τη σκέψη μας και ολόκληρο τον τρόπο ζωής μας. Στην πραγματικότητα ο Αιώνας της Λογικής, ο 18^ος αιώνας, απλά εγκαινίασε τον ουσιαστικά σύγχρονο πολιτισμό σε αντίθεση με αυτόν που επικρατούσε έως τότε.

 

Αν το κοιτάξουμε συνολικά το επίτευγμα του Νεύτωνα και των συγχρόνων του ήταν πως έδωσαν το έναυσμα για μια απέραντη πνευματική έρευνα της φύσης του κόσμου, του άνθρωπου, της κοινωνίας και σχεδόν όλων των θεσμών και των παραδόσεων. Η εποχή τους παράδωσε στους μεταγενέστερους το ιδεώδες των γενικών και καθολικών νόμων. Επίσης, έσπρωξε τον πολιτισμό μας στην αναζήτηση της παντογνωσίας, τόνωσε την προσπάθεια για την οργάνωση της σκέψης σε συστήματα χτισμένα πάνω σε μαθηματικά πρότυπα και έκανε να αναδυθεί η πίστη στη δύναμη των Μαθηματικών και της επιστήμης. Η ευρύτερη ιστορική σημασία της μαθηματικής δημιουργίας του 17^ου και 18^ου αιώνα βρισκόταν στο ότι εμψύχωσε το ορθολογιστικό πνεύμα που τελικά διείσδυσε σε όλες σχεδόν τις όψεις του πολιτισμού μας. Τα ιδανικά του Αιώνα της Λογικής εξακολουθούν να δίνουν τους στόχους και την κινητήρια δύναμη.

 

Πηγές Πληροφορίας

 

• Kline, M. (1964). Mathematics in Western Culture. Oxford University Press.

• Kline, M. (1985). Mathematics for Liberal Arts. Dover Publications.