Ο T. S. Elliot, στο ποίημα Χορικά από τον Βράχο, αναρωτιέται «πού είναι η σοφία που χάσαμε στη γνώση/ πού είναι η γνώση που χάσαμε στην πληροφορία;». Διακρίνει έτσι τρία επίπεδα, από κάτω προς τα πάνω: Την πληροφορία, τη γνώση και τη σοφία και υποστηρίζει ότι η σοφία χάθηκε μέσα στη γνώση, ενώ και αυτή χάθηκε μέσα στην πληροφορία, απόμεινε δηλαδή μονάχα η πληροφορία. Σύμφωνα με αυτή τη θεώρηση, μπορούμε να διακρίνουμε αντίστοιχα τρία επίπεδα παιδείας: Παιδεία πληροφορίας, παιδεία γνώσης, παιδεία σοφίας. Επειδή ένα ιεραρχικό σύστημα αναπαριστάνεται ως πυραμίδα, μπορούμε να πούμε ότι η βάση της πυραμίδας είναι η πληροφορία, ένα ενδιάμεσο επίπεδο είναι η γνώση και η κορυφή της είναι η σοφία. Όσο προχωράει κάποιος από τη βάση προς τα πάνω περνάει από την πληροφορία στη γνώση και από εκεί στη σοφία, ενώ όσο ανεβαίνει, η πυραμίδα στενεύει: πολλή πληροφορία, λιγότερη γνώση, ελάχιστη σοφία.

1. Παιδεία Πληροφορίας

Είναι η σημερινή παιδεία, κατά την οποία αρκεί κάποιος να ‘παπαγαλίσει’ ένα ποσό πληροφορίας και τίποτα παραπάνω. Με αυτή την αναφομοίωτη πληροφορία, την οποία αποθηκεύει στη μνήμη του, μπορεί να τελειώσει το σχολείο, να τελειώσει το πανεπιστήμιο και να ασκήσει ένα επάγγελμα χωρίς να χρειαστεί πιθανότατα να ανέβει ιεραρχικό επίπεδο και να φτάσει στη γνώση. Ένα ποσό κατάλληλης πληροφορίας, μαζί με την εμπειρία που αποκτάται με τον χρόνο, καθιστά κάποιον ικανό να διαπρέψει σε συγκεκριμένο κλάδο ή επάγγελμα. Αρκούν, εδώ, τα τυπικά προσόντα.     

2. Παιδεία Γνώσης

Η πληροφορία, εκτός από την αποθήκευσή της, απαιτεί και άλλα πράγματα, όπως κατάλληλη χρήση και κυρίως ολοκλήρωση, για να ανέβουμε ιεραρχικό επίπεδο και να φτάσουμε στη γνώση. Όταν λέμε ‘ολοκλήρωση’ εννοούμε ότι η πληροφορία πρέπει να τοποθετηθεί στο κατάλληλο πλαίσιο και να συνδεθεί με άλλη σχετική πληροφορία. Αυτό δημιουργεί δίκτυα και συστήματα πληροφορίας, δηλαδή πληροφορία που αλληλεπιδρά με άλλη, με αποτέλεσμα αυτή η συνθετότητα/ πολυπλοκότητα να οδηγεί σε αλλαγή ποιότητας και επιπέδου και να περνάμε στη γνώση. Επομένως, η γνώση βασίζεται στην πληροφορία, αλλά χρειάζεται και ένα άλμα ώστε να συμβεί αυτή η αλλαγή ποιότητας και επιπέδου. Το πώς όμως ο εγκέφαλος μετατρέπει την πληροφορία σε γνώση δεν έχει ακόμα αποσαφηνιστεί παρότι υπάρχουν πολλές σχετικές απόψεις στον τομέα της Γνωσιακής Επιστήμης. Πάντως το σχολείο και το πανεπιστήμιο στην πράξη πολύ λίγη σημασία δίνουν στο να μπορέσει ο μαθητής και ο φοιτητής να περάσει από την πληροφορία στη γνώση. Το ζήτημα αυτό στον τόπο μας αφήνεται στην προσωπική προσπάθεια του καθενός.

3. Παιδεία Σοφίας

Εδώ τα πράγματα γίνονται δύσκολα, γιατί το ρεύμα της παράδοσης των πραγματικών Δασκάλων έχει πάψει να είναι πλέον φανερό, αν και συνεχίζει να ρέει στο παρασκήνιο και υπόγεια. Αυτό το ρεύμα εξαφανίστηκε με την οργάνωση της παιδείας από την Βιομηχανική εποχή και δώθε. Όμως οι πραγματικές πνευματικές ανάγκες του ανθρώπου δεν έπαψαν να υπάρχουν και έτσι ένα μικρό έστω τμήμα της κοινωνίας αναζητάει μια παιδεία σοφίας που υπερβαίνει την πληροφορία και τη γνώση. Οι Έλληνες αναπαρίσταναν τον σοφό ως τυφλό, θέλοντας με αυτό να δείξουν ότι αυτός δεν έχει μάτια για τον εξωτερικό κόσμο παρά μονάχα για τον εσωτερικό, από όπου αναδύεται και η σοφία. Η άποψη αυτή παραπέμπει στο γνωστό ‘γνώθι σαυτόν’ θεωρώντας ότι η αυτογνωσία ταυτίζεται με τη σοφία και ότι η τελευταία αναδύεται κατά κάποιο τρόπο από τα εσωτερικά βάθη του ανθρώπου. Σήμερα όμως χρησιμοποιείται ο όρος ‘σοφός’ για ανθρώπους οι οποίοι, περισσότερο ως τεχνοκράτες, γνωρίζουν καλά κάποιο αντικείμενο. Έτσι, άνθρωποι που ασχολούνται με κάποιο πρόβλημα, όπως σήμερα το οικονομικό ή το υγειονομικό, αποκαλούνται ‘σοφοί’. Είναι φανερή η έκπτωση του περιεχομένου της έννοιας σοφός σε σχέση με την αρχική σημασία της. Η αυτογνωσία του τυφλού για τα εξωτερικά γεγονότα σοφού δεν τον εμποδίζει να τα γνωρίζει και αυτά, αντίθετα τον καθοδηγεί σε καλύτερη γνώση από ό,τι αυτούς που έχουν μάτια μόνο για τον εξωτερικό κόσμο. Η ισορροπημένη στάση εσωστρέφειας και εξωστρέφειας, η αμφίπλευρη συνείδηση εσωτερικού και εξωτερικού κόσμου, η οποία έχει ξεπεράσει την πληροφορία και τη γνώση, οδηγεί στη σοφία. Η Ψυχολογία του Βάθους λέει ότι ο γερο-σοφός στα παραμύθια είναι ένα πρότυπο, αρχετυπική εικόνα του νοήματος και της σοφίας, προσωποποίηση του δημιουργικού πνεύματος. Δυστυχώς, το αρχέτυπο αυτό έχει χάσει μεγάλο μέρος της δύναμής του στον δυτικό πολιτισμό, όπου πλέον επικρατεί ο κατακερματισμός και η εξειδίκευση, σε αντίθεση με την ολιστική άποψη της σοφίας. Το πρωταρχικό παράδειγμα είναι ο βασιλιάς Σολομών, ενώ στα καθ’ ημάς ο Σωκράτης.

Με τις συνθήκες που επικρατούν σήμερα, κάποιος μπορεί να βρει την πληροφορία μόνος του από τις διάφορες διαθέσιμες ‘πηγές πληροφορίας’, Διαδίκτυο, τοπικά δίκτυα, βιβλία κτλ., χρειάζεται όμως καθοδήγηση ώστε να μπορέσει να μετατρέψει αυτή την πληροφορία σε γνώση και αυτή την επεξεργασία την έχει αναλάβει το εκπαιδευτικό σύστημα. Φαίνεται όμως ότι το τελευταίο δεν ανταποκρίνεται στον ρόλο του και οι άνθρωποι μένουν με κάποια σκόρπια πληροφορία που δεν γνωρίζουν πώς να την κάνουν γνώση ωφέλιμη για τον εαυτό τους και το κοινωνικό σύνολο. Αν σε αυτή την κατάσταση προσθέσουμε και την έλλειψη συναισθηματικής και ηθικής καλλιέργειας, τότε έχουμε την ερμηνεία του σημερινού φαινόμενου κρίσης στον τόπο μας. Δυστυχώς, σε αυτά πρέπει να συνυπολογίσουμε πως ούτε σοφοί πνευματικοί άνθρωποι υπάρχουν, οπότε το πρόβλημα γίνεται εκρηκτικό. Λύση συνιστά η πραγματική παιδεία, αλλά αυτή φαίνεται να την αγνοούμε και να μην την επιδιώκουμε πλέον, αρκούμαστε στα τυπικά προσόντα με τα οποία θα βρούμε εργασία. Άλλωστε οι αρμόδιοι περί άλλων μεριμνούν και τυρβάζουν, ενώ ενός υπάρχει χρεία.