Η πριγκηπέσα του ‘Περί ου’ και περι-χώρων περιώνυμη Παυλίνα η Μοναδική με αποκάλεσε ‘εμμονικό’ επειδή γράφω συνεχώς  για ποίηση και Μαθηματικά. Διαμαρτύρομαι εντόνως γιατί δεν είμαι απλός εμμονικός, είμαι πολυ-εμμονικός. Εκτός από την ποίηση και Μαθηματικά έχω επίσης εμμονή με τα λεγόμενα, γενικώς, ‘εσωτερικά’ θέματα (ψυχολογία βάθους, Ζεν, Γκουρτζίεφ κτλ.), τα εκπαιδευτικά, τα πολιτικά, ζητήματα Κυβερνητικής/ Συστημικής και τους συνδυασμούς τους. Ας ξεκινήσουμε λοιπόν από την εμμονή μου με τα εσωτερικά θέματα και ας δούμε, κυρίως, μερικά πρόσωπα που εμπλέκονται σε αυτά. Δυστυχώς εδώ παρεισφρέει το υποκειμενικό στοιχείο και κάποια από τα λεγόμενα έχουν αυτοβιογραφικό χαρακτήρα.      

 Ι

Γνωρίζω τη Σοφία Άντζακα στις αρχές της δεκαετίας του ’70, την εποχή που έχει ξεκινήσει τη συγγρα­φική, μεταφραστική και εκδοτική της προσπάθεια. Αυτή είναι η μια πλευρά του έργου της, η άλλη είναι οι ομάδες ‘εσωτερικής εργασίας’. Έτσι αποκαλεί τη συλλογική προσπάθεια νέων ανθρώπων για ψυχολογική και πνευματική αυτογνωσία και εξέλιξη, που γίνεται με την καθο­δήγησή της. Διάβαζα τότε, ενδιαφερόμενος για το έργο του Jung, τα πρώτα βι­βλία που έχει εκδώσει και μου κάνει εντύπωση η βαθύτερη κατανόησή της και η ζωντάνια τής μεταφραστικής της απόδοσης σε αυτά. Σκέφτομαι ότι δεν πρόκει­ται για απλή μετάφραση, αλλά ότι αυτή η γυναίκα ‘κάτι ξέρει’, έχει μιαν ευρύτερη γνώση και συνείδηση πιο ουσιαστικών κατευθύνσεων της ζωής, πέρα από την επιφανειακότη­τα και την καθημερινότητα. Αυτή η σκέψη με οδηγεί να έρθω σε επα­φή μαζί της.

 Πράγματι, τη συναντάω στο σπίτι της -έμενε τότε στα Εξάρχεια στην οδό Μεθώνης- και μου μιλάει για τις ομάδες εσωτερικής εργασίας που καθοδηγεί. Την εποχή εκείνη έχει μια τέτοια ομάδα περίπου δεκα­πέντε ανθρώπων. Μου μιλάει, επί­σης, για τη δύσκολη, κυρίως από οι­κονομική άποψη, προσπάθειά της να μεταφράσει και εκδώσει μεγάλους συγγραφείς, όχι της λογοτε­χνίας, αλλά της ψυχικής και πνευμα­τικής έρευνας, οι οποίοι ήταν άγνω­στοι στον τόπο μας. Συμπαθής στην εμφάνιση, μια γυναίκα περίπου πενήντα χρό­νων τότε, αλλά που δείχνει πολύ νεότερη. Δεν έχει κάνει ιδιαίτερες σπουδές, είναι όμως άτομο προικισμένο με πολλά ταλέ­ντα. Εργάζεται ως μεταφράστρια στο Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας στην πλατεία Συντάγματος και όλο τον ελεύθερο χρόνο της ασχολείται με το γράψιμο: Γράφει ημερο­λόγιο, όχι εξωτερικών γεγονότων, αλλά εσωτερικών, κυριολεκτικά νυ­χθημερόν, μεταφράζει τους συγγραφείς που θέλει να εκδώσει, γράφει δικά της κείμενα, κυρίως δοκίμια και ένα τεράστιο δωδεκάτομο μυθιστόρημα, και επίσης σχόλια και παρατηρήσεις για τις ομάδες που καθοδηγεί. Όταν δεν γράφει, πλέκει ή ράβει, κεντάει ή ζωγραφίζει διάφορα γεωμετρικά σχή­ματα/ μαντάλα, που χρησιμοποιεί και ως κόσμημα στα βιβλία της, τα οποία είναι απόρροια των εσωτερι­κών εμπειριών της. Όταν έχει καλό καιρό, με τις ομάδες της πηγαίνει σε διάφορα όμορφα μέρη της Αθήνας, όπως στο Μοναστήρι της Καισαρια­νής, στην Ακρόπολη, στην Πλάκα, στη Μονή Δαφνίου και αλλού και εργάζονται στο ύπαιθρο.

ΙΙ

Πολύ συχνά, λοιπόν, πηγαίνει και η ομάδα μας στη Μονή Δαφνίου, κάνουμε την περιήγησή μας και μετά καθόμαστε κάτω από τα δέντρα και εργαζόμαστε. Θυμάμαι ακόμα την Άντζακα και την ποιήτρια Μελισσάνθη -τη συνηθισμένη της παρέα- να κάθονται ώρες σιωπηλές και η μια να γράφει ή να κεντάει και η άλλη να μελετάει ή να γράφει ποιήματα. Ήταν μια μυσταγωγία μες στη σιωπή, τη συγκέντρωση, την πνευματική εργασία δίπλα στη Μονή, κάτω από τα δέντρα. Αυτή η εκδρομή συνεχίστηκε αρκετά χρόνια. Με τη Μελισσάνθη κάνουνε και κοντινές εκδρομές τα Σαββατο­κύριακα, όπως στο Λουτράκι ή στην Ερέτρια. Συνήθως κάθονται σιωπηλές και καθεμιά ασχολιέται με τη δουλειά της.

 Περνώντας σήμερα συχνά από τον δρόμο και βλέποντας τη Μονή έλεγα κάποια στιγμή να σταματήσω. Κι έτσι –πρόσφατα- 40 χρόνια μετά βρέθηκα εκεί στην ανακαινισμένη Μονή και στα δέντρα της που μου θύμισαν όλα αυτά. Κάποτε εδώ εννόησα ότι ο Απόλλων (Δαφναίος εν προκειμένω) είναι η προεικόνιση του Χριστού, όχι Διόνυσέ μου και Χριστέ μου, που λέει ο Σικελιανός, αλλά για μένα Απόλλων και Χριστέ μου˙ ίσως όλα έχουν μια εσωτερική συνοχή που δεν διακρίνεται πάντα εξωτερικά.

Η Άντζακα είχε γράψει τότε ένα δοκίμιο για την ποίηση της Μελισσάνθης, όπως και για τον Θέμελη, τον Σεφέρη, τον Δημάκη, τον Βαφόπουλο, τον Τ. Αθανασιάδη κ.ά. Αργότερα γράφει και το δοκί­μιο Η Άλλη Τέχνη, που περιέχει και δικά της ποιήματα και το οποίο παίρνει κρατικό βραβείο. Εκτός των άλλων, αξιοσημείωτο είναι και ένα τεράστιο μυθιστόρημα, βιωματι­κή μυθιστορία το λέει η ίδια, με τίτλο Ιερός Γάμος, σε δώδεκα τόμους.

ΙΙΙ

Την εποχή που γνωρίζω την Άντζακα είμαι σε μια νεανική παρέα με κάποια ενδιαφέροντα πέρα από τα τρέχοντα. Μεγάλο μέρος αυτής της παρέας συμμετέχει, για χρονικά δια­στήματα, στις ομάδες της. Συγκεντρωνόμαστε δυο βραδιές τη βδο­μάδα στο σπίτι της και ασχολούμαστε με ό,τι ονομάζαμε εσωτερική εργασία. Είναι μια προσπάθεια αυ­τογνωσίας, κάτι σαν ομάδες Τ ή ομαδική ψυχανάλυση, αλλά με πε­ρισσότερο πνευματικούς στόχους. Μετά τη συγκέντρωση πηγαίνουμε σε μια συγκεκριμένη ταβέρνα στην πε­ριοχή, όπου τρώμε υγιεινά φαγητά και συζητάμε μέχρι αργά. Αυ­τές οι ομάδες αλλάζουν συχνά, ανάλογα με τις συνθήκες, δηλαδή άλλοι φεύγουν για διάφορους λό­γους και άλλοι έρχονται. Πολλοί, μετέπειτα ή ήδη, γνωστοί άνθρωποι περνούν από αυτό το group και συζητούν μαζί μας. Μεταξύ αυτών η ποιήτρια Μελισσάνθη, ο ιδρυτής της ομοιοπαθητικής στην Ελλάδα Βυθούλκας, λογοτέχνες, ψυχολόγοι και ψυχίατροι, καθώς και άνθρωποι για τους οποίους έχει γράψει δοκίμια – κριτικές σε βιβλία της η Άντζακα κ.ά.

 Η κατάσταση αυτή συνεχίζεται μέχρι τους σει­σμούς της Αθήνας το ’81. Τότε η Άντζακα, αφού παίρνει σύνταξη από το Υπουργείο, φεύγει από την Αθή­να και μένει μόνιμα πια στο Λιτόχω­ρο. Εκεί συνεχίζει τις γνωστές ασχο­λίες της και κάθε δεκαπέντε μέρες πηγαίνουμε από την Αθήνα, και άλ­λοι από τη Θεσσαλονίκη, και μένουμε σπίτι της, όπου εξακολουθούμε την εσωτερική εργασία. Για μένα αυτή η διαδικασία τελειώνει τα Χριστούγεννα του ’82. Από τότε μέχρι τον θάνατό της, την Άνοιξη του ’86 (είχε γεννηθεί στην Αθήνα το 1927), δεν την ξαναβλέπω, απλώς επικοινωνώ μαζί της και ανταλλάσουμε βιβλία. Μάλιστα, μου ζητάει να δώσω τίτλο σε δυο από αυτά, το Δοσίληθο Πέος -αστείο προς όλους τους σοβαροφανείς και βλοσυρούς που ασχολούνται με εσωτερικά ζητήματα-, με το οποίο διασκεδάζαμε ιδιαίτερα, και το Δεσμοτροπία. 

 Φαίνεται πως τα τελευ­ταία χρόνια, σε ένα βαθμό τουλάχιστον, έχει κάποια προβλήματα με το πνευματικό υλικό, που στην περίπτωσή της είναι πολύ και έντο­νο. Ανεξάρτητα από αυτό, για πολ­λούς ανθρώπους υπήρξε καθοριστι­κή η παρουσία της και η επίδρασή της στη μετέπειτα ζωή τους. Το έργο της επανεκδίδεται συνεχώς και δυ­στυχώς δεν έχει πάρει ακόμα τη θέση που του αξίζει στα ελληνικά πνευματικά πράγματα.

 

ΙV

Να πω, τέλος, ότι η εσωτερική εργασία, η οποία γίνεται με την καθοδήγησή της, περιλαμβάνει κυρίως τα εξής:

(i) Αδιάλειπτη αυτοπαρατήρηση και αυτενθύμηση, δηλαδή το να είναι κάποιος σε συνεχή εγρήγορση και παρουσία, ξυπνητός˙

(ii) καταγραφή ημερολογίου˙

(iii) ανάλυση και σύνθεση εσωτερικού υλικού˙

(iv) ερμηνεία ονείρων˙

(v) μελέτη των εσωτερικών εμπειριών˙

(vi) αυτοσυγκέντρωση και αποφυγή διάσπασης και άσκοπης κατανάλωσης ψυχικής ενέργειας˙

(vii) μεθόδους μόνωσης˙   

(viii) θέση στην ομάδα προσωπικών προβλημάτων και γραπτή έκφραση απόψεων των μελών για το θέμα˙

(ix) λιτή διαβίωση, που αφορά κυρίως στην τροφή και το σεξ˙

(x) καθώς και συνειρμούς, τεστ ζωγραφικής, συζητήσεις, μελέτη κατάλληλων κειμένων, κυρίως του Γιούνγκ και των Ουσπένσκι – Γκουρτζίεφ, αλλά και άλλων που μεταφράζει η ίδια και παρουσιάζονται αρχικά στην ομάδα.

Οι απαιτήσεις είναι υψηλές και η τήρησή τους συνιστά απαραίτητη προϋπόθεση για την παραμονή κάποιου στην ομάδα εσωτερικής εργασίας.

 

V

Αυτά όλα αφορούν την εξωτερική ζωή της Άντζακα., εκείνο όμως που έχει ιδιαίτερη αξία είναι η εσωτερική της ζωή. Από πολύ νέα έχει διάφορες ψυχικές εμπειρίες, υλικό από το ασυνείδητο, όνειρα, οπτικές εντυπώσεις, καλλιτεχνικές τάσεις κτλ., στις οποίες δίνει ιδιαίτερη σημασία. Θεωρεί ότι ακολουθώντας αυτό τον δρόμο εξελίσσεται πνευματικά και κάνει αυτό που ο Jung ονομάζει ‘πορεία εξατομίκευσης’, δηλαδή ολοκλήρωσης και αυτογνωσίας. Έτσι αρχίζει από πολύ νέα τη σχετική έρευνα για Νόημα και, επειδή στην Ελλάδα της εποχής εκείνης δεν βρίσκει αρμόδιους ανθρώπους να την καθοδηγήσουν, απευθύνεται σε γνωστούς επιστήμονες στο εξωτερικό. Από τους πρώτους με τους οποίους είχε αλληλογραφία, και τους θέτει υπόψη τις εμπειρίες και τους προβληματισμούς της, είναι οι Jung και Assatzioli -ο Assatzioli μάλιστα θεωρεί την πνευματική της βιογραφία ως μια από τις πλέον ενδιαφέρουσες, ενώ ο Jung περιέλαβε την αλληλογραφία τους στην έκδοση των επιστολών του κάτω από τον τίτλο ‘προς νεαρή ελληνίδα’. Έτσι αρχίζει μια πορεία με πολλές περιπέτειες που αποφέρει πολύ έργο και έντονα βιώματα, βοηθάει πολλούς ανθρώπους και τελειώνει μόνο με τον θάνατό της.

 

VI

Αναλυτικά το έργο της Άντζακα περιλαμβάνει τα εξής:

 

Ψυχολογικά Δοκίμια (7 βιβλία)

Η Ποίηση του Γ. Θέμελη (1973)

Ο Πρωτογενής Κόσμος στην Ποίηση του Γ. Θ. Βαφόπουλου (1973)

Επιλεγόμενα στα Ποιήματα του Μ. Δημάκη (1973)

Η ‘Άλλη Ζωή’ στην Ποίηση του Γ. Σεφέρη (1974)

Η Ποιητική και Πνευματική Πορεία στην Ποίηση της Μελισσάνθης (1974)

Έρευνα σε Αρχετυπικά Θέματα (1976)

Η Άλλη Τέχνη (1977). Βραβείο κριτικής-δοκιμίου 1978.

 

Βιωματική Μυθιστορία (12 τόμοι)

Ιερός Γάμος (1978-1985).

 

Μονογραφίες (2 βιβλία)

Η Θέση (1980)

Δοσίληθο Πέος (1982).

 

Πραγματείες (2 βιβλία)

Η Αποκατάσταση του Εωσφόρου (1981)

Δεσμοτροπία (1983).

 

Μεταφράσεις (26 βιβλία)

Κάρλ Γιούγκ:

Το Αρχέτυπο του Ολοκληρωτισμού, 1972

Η Ολοκλήρωση της Προσωπικότητας, 1972

Απάντηση στον Ιώβ, 1973

Το Πρόβλημα του Τετάρτου, 1973

Το Μυστικό του Χρυσού Λουλουδιού, 1973

Ιπτάμενοι Δίσκοι: Ένας σύγχρονος Μύθος / Παρόν και Μέλλον, 1974

Ροζάριουμ Φιλοσοφόρουμ, 1974

Ψυχολογικοί Τύποι, 1976

Αναμνήσεις, Σκέψεις, Όνειρα, 1977

Επιστολές (επιλογή), 1978

Αιών, 1978

Ελευσίνια Μυστήρια / Μυστήρια των Γυναικών της Έσθερ Χάρντιγκ, 1979

 

Πήτερ Ουσπένσκυ: 

Πέντε Διαλέξεις πάνω στη Νέα Ψυχολογία, 1972

Αναζητώντας τον Κόσμο του Θαυμαστού, 1974

Η Παράξενη Ζωή του Ιβάν Οσοκίν, 1980

 Έσθερ Χάρντιγκ: Ταξίδι στο Ταυτό, 1979

Π.Ο. Μάρτιν: Ένα πείραμα σε βάθος, 1973

Ντ. Ι. Σουζούκι: Ζεν ή Εσωτερικός Βουδισμός, 1975

Μωρίς Νίκολλ: Η Ψυχολογία της Συμβολικής των Γραφών, 1975

Τζων Κούπερ Πάουζ: Το Μυστήριο του Αισθησιασμού, 1976

Ίρα Προγκώφ: Το Ανθρώπινο Πεπρωμένο, η Συγχρονικότητα και ο Κάρλ Γιούγκ, 1976

Τζοάνα Φήλντ: Η Οντολογία της μοναδικότητας, 1976

Έρικ Νόϋμαν: Καταγωγή και Ιστορία του ανθρώπινου Συνειδητού, 1977

Τζων Μπέννεττ: Πνευματική Ψυχολογία, 1980

Ρότνεϋ Κόλλιν: Η Θεωρία της Αιώνιας Ζωής, 1980

Άλφρεντ Ρίτσαρντ Όρατζ: Η Μαγεία της Συνειδητής Αγάπης, 2018.

 Τέλος, μετά τον θάνατό της, εκδίδεται η εσωτερική βιογραφία της με τίτλο Από τον Εγωκεντρισμό στην Καθαρή Συνειδητότητα, 1994.

 Τα βιβλία βγαίνουν αρχικά από τις δικές της εκδόσεις ‘Αντινέα’, όπως τις ονόμαζε, ενώ οι επανεκδόσεις γίνονται από τις εκδόσεις ‘Σπαγειρία’, που ήτανε και το όνομα που είχε δώσει στο σπίτι της στο Λιτόχωρο, στους πρόποδες του Ολύμπου. Το όνομα προέρχεται από το ‘σπάειν’ και ‘αγείρειν’, ανάλυση και σύνθεση, αποδόμηση και αναδόμηση, θα λέγαμε σήμερα.  

 Να τονίσω ότι όλο αυτό το έργο, 50 τόμοι, είναι έργο αποκλειστικά ενός ατόμου χωρίς ουσιαστική βοήθεια από κάποιον τρίτο, μονάχα οικονομικά είχε κατά καιρούς κάποια συνδρομή από μαθητές της ή άλλους που ήθελαν να συμβάλουν στην προσπάθειά της. Έγραφε τα δικά της έργα ή τις μεταφράσεις με το χέρι ξανά και ξανά, έκανε μόνη τις διορθώσεις των τυπογραφικών δοκιμίων, ασχολείτο με την έκδοση και τη διακίνηση των βιβλίων και τις περισσότερες φορές αναλάμβανε και όλο το οικονομικό κόστος, με πολλές δικές της στερήσεις. Είναι κρίμα που τέτοιοι άνθρωποι σε αυτό τον τόπο περνάνε στην ουσία απαρατήρητοι και στη συνέχεια ψάχνουμε να βρούμε τι φταίει για το χάλι μας. Να σημειώσω επίσης ότι όλο αυτό το έργο ήτανε στην πραγματικότητα πάρεργο, γιατί το κύριο έργο της ήταν οι ομάδες εσωτερικής εργασίας, μέσα από τις οποίες δούλευε πάνω στους μαθητές της για την εξέλιξή τους, και της απορροφούσαν τον περισσότερο χρόνο. Υπάρχει ακόμη πλήθος προσωπικών ημερολογίων με τις εσωτερικές εμπειρίες της γραμμένα κατευθείαν στα αγγλικά, τα οποία δυστυχώς είναι ανέκδοτα και δεν γνωρίζω αν ποτέ εκδοθούν, ώστε να εμπλουτιστεί η πολύ φτωχή ελληνική βιβλιογραφία με αυθεντικές εμπειρίες της πνευματικής πορείας.         

 

VII

Να πω τα γνωστά και τετριμμένα, ότι οι ασχολούμενοι γενικά με τον χώρο του βιβλίου την έχουν ξεχάσει ή ότι αγνοούν πλήρως την ύπαρξή της, δεν έχει και τόση σημασία. Ευτυχώς υπάρχει κοινό που αναζητάει τα βιβλία της, γι’ αυτό και επανεκδίδονται συνεχώς από τις εκδόσεις ‘Σπαγειρία’, ενώ νεότεροι άνθρωποι φτιάχνουν site και blog στο Ιντερνέτ και αναφέρονται σε αυτήν και κάποια περιοδικά άλλων χώρων φιλοξενούν αφιερώματα, όπως το ‘Άβατον’ (τεύχος 26, 2002), προσαρμόζοντας το έργο της κατά το δοκούν. Ποιο είναι το αντίκρισμα όλων αυτών στη σημερινή κατάσταση πραγμάτων; Όσοι βρεθήκαμε κοντά της για πολλά χρόνια αναγνωρίζουμε την προσφορά της στη ζωή μας σε εποχές που ψαχνόμασταν και δεν υπήρχε τίποτα ουσιαστικό να πιαστούμε –μας άνοιξε δρόμους ως ρηξικέλευθο άτομο. Επίσης, νέοι άνθρωποι που αναζητούν κάτι πέρα από την επιφάνεια των πραγμάτων, ίσως κάποιο Νόημα όπως και αυτή, μελετούν τα βιβλία της και βοηθούνται στην έρευνά τους. Τέλος, γνώρισε στο αντίστοιχο κοινό συγγραφείς των εσωτερικών θεμάτων, και όχι μόνο, που ήσαν άγνωστοι στον τόπο μας, ενώ ήταν διάσημοι στον κόσμο –οι μεταφράσεις της του Jung είναι αξεπέραστες. Είναι επίσης αξιοπερίεργο που γυναικείες οργανώσεις δεν έχουν ακόμα ανακαλύψει αυτή την πρωτοποριακή γυναίκα, τριανταπέντε χρόνια μετά τον θάνατό της.