“Shadow as usual”  –  “Our shadow taller than our soul”

Στην κατά Jung πορεία της εξατομίκευσης, το πρώτο ψυχο-νοητικό πρότυπο που συναντάμε είναι αυτό της Σκιάς. Το άρθρο αυτό ασχολείται με συντομία με το τεράστιο αυτό ζήτημα.

Σύμφωνα με τη Συστημική, τη μέγιστη πληροφορία τη φέρνει το απροσδόκητο, το γεγονός εκείνο που δεν το περιμένει κάποιος και γι’ αυτό θεωρείται ότι έχει τη μικρότερη πιθανότητα να συμβεί. Τότε η φυσιολογική ανθρώπινη αντίδραση είναι ακριβώς η έκπληξη, την οποία προκαλεί το ξαφνικό και μη αναμενόμενο, που συνοδεύεται από τη μέγιστη πληροφορία.

 Τον τελευταίο καιρό, με αφορμή την τρομοκρατία, τους πολέμους, τις κρίσεις και πλήθος άλλων γεγονότων σε ατομική ή συλλογική σφαίρα, κυρίως όμως το πλανητικό οικολογικό πρόβλημα και την απειλή οικουμενικής καταστροφής, πηχυαίοι τίτλοι εφημερίδων και εκκωφαντικές κραυγές τηλεοράσεων προβάλλουν αυτά τα γεγονότα με έκπληξη ως απροσδόκητα, στοχεύοντας στη μέγιστη πληροφορία. Αλλά είναι πράγματι έτσι; Είναι μη αναμενόμενη αυτή η συμπεριφορά εκ μέρους των ανθρώπων; Ας δούμε το ζήτημα σε κάποιο βάθος με σκοπό να μάθουμε κάτι από αυτό. Όλα τα γεγονότα που αναφέρονται πιο πάνω συνιστούν συμπτώματα μιας αρρώστιας, αλλά το ερώτημα είναι “ποια είναι η αρρώστια της οποίας συμπτώματα είναι όλα αυτά τα γεγονότα και ποιες οι αντίστοιχες ανθρώπινες συμπεριφορές που τα προκαλούν;”. 

 Κάθε αντικείμενο έχει σκιά στο υλικό επίπεδο. Σύμφωνα με τον Jung, το ίδιο ισχύει και στο ψυχικό επίπεδο: Η ‘άλλη πλευρά’ του καθημερινού εαυτού μας, ο ‘σκοτεινός εαυτός’ μας που βρίσκεται στο παρασκήνιο, είναι η ανθρώπινη ψυχική Σκιά. Η Σκιά είναι το κατώτερο ον μέσα μας, αυτό που κάνει όλα όσα δεν επιτρέπουμε στον τρέχοντα εαυτό μας να κάνει, αυτό που είναι όλα όσα δεν είμαστε εμείς, ο κύριος Χάιντ του Δρα Τζέκιλ μας, ο Μεφιστοφελής του Φάουστ μας. Η Σκιά είναι όλες οι πρωτόγονες επιθυμίες και κατωτερότητες που δεν συμβιβάζονται με τις κοινωνικές αρχές και την ιδανική προσωπικότητα και γι’ αυτό απωθούνται, όλα όσα δεν θέλουμε να ξέρουμε για τον εαυτό μας και για τα οποία ντρεπόμαστε σε κανονικές συνθήκες. Είναι ευνόητο ότι όσο πιο στενή και περιοριστική είναι η κοινωνία στην οποία ζει κάποιος τόσο ευρύτερη είναι η ανθρώπινη Σκιά του. Επειδή η Σκιά είναι στο παρασκήνιο, η συνηθισμένη εκπαίδευση και αγωγή δεν την αγγίζουν, με αποτέλεσμα να έχει παραμείνει σχεδόν ίδια από την εποχή που ο άνθρωπος περπάτησε για πρώτη φορά πάνω στη γη. Η Σκιά εκτός από προσωπικό είναι συγχρόνως και συλλογικό φαινόμενο, αφού είναι κοινή σε όλη την ανθρωπότητα. Αυτή η συλλογική πλευρά εκφράζεται με τη μορφή του διαβόλου, του μάγου, του εγκληματία και γενικά με όλες τις κατώτερες και αρνητικές μορφές.

 Για να αποδεχτείς τη Σκιά σου απαιτείται μεγάλη ηθική προσπάθεια και παραίτηση από ιδανικά που προβλήθηκαν δυσανάλογα ως προς την πραγματική τους επίτευξη και είχαν θεμελιωθεί σε αυταπάτες. Η επιθετικότητα, ο φανατισμός και η αδιαλλαξία των (δήθεν) ενάρετων είναι πολύ γνωστό φαινόμενο. Η προσωπική ζωή του πολύ καθωσπρέπει πολίτη μερικές φορές είναι απίστευτη και το έγκλημα εμφανίζεται στα πιο απρόσμενα μέρη. Όλα αυτά είναι εκδηλώσεις της Σκιάς και χρειάζεται μεγάλο ηθικό θάρρος για να συνειδητοποιήσει κάποιος αυτές τις πλευρές της ανθρώπινης φύσης και να τις αντιμετωπίσει. Η κοινωνική αποδοχή και ζωή απαιτεί να γίνεται κάποια απώθηση της Σκιάς, αλλά τότε αυτή αποκτάει μεγαλύτερη δύναμη, γίνεται πιο επικίνδυνη και κατακλύζει ολόκληρη την ανθρώπινη προσωπικότητα ή ολόκληρη την κοινωνία. Τότε βλέπουμε (φαινομενικά) άκακους και αθώους ανθρώπους να συμπεριφέρονται με τρόπο επιθετικό, άγριο και καταστροφικό. Η σκιά είναι ηθικό πρόβλημα που αμφισβητεί ολόκληρη την ανθρώπινη προσωπικότητα και ολόκληρη την κοινωνία. Κανένας δεν είναι σε θέση να συνειδητοποιήσει και χειριστεί τη Σκιά, είτε σε ατομικό είτε σε συλλογικό επίπεδο, χωρίς μεγάλη ηθική αποφασιστικότητα και αναπροσανατολισμό των αρχών, των ιδεών και των αξιών του ανθρώπου.

 Ένας νόμος της φύσης, στο ψυχικό επίπεδο, λέει πως ό,τι είναι ασυνείδητο προβάλλεται, μεταφέρεται προς τα έξω. Το ίδιο συμβαίνει και με τη Σκιά: Προσωποποιείται και μεταφέρεται σε κάποιο εξωτερικό πρόσωπο με αποτέλεσμα να νιώθουμε ιδιαίτερη αντιπάθεια γι’ αυτό. Έτσι, δεν φταίμε εμείς αλλά το συγκεκριμένο πρόσωπο. Με αυτό τον τρόπο ξεφορτωνόμαστε τη Σκιά μας και γι’ αυτό ‘πάντα φταίει κάποιος άλλος’ όσο δεν αντιλαμβανόμαστε ότι το σκοτάδι βρίσκεται μέσα μας. Αν όμως κάποιο γενναίο άτομο ή σύνολο αναγνωρίσει το γεγονός αυτό, τότε δεν μπορεί πλέον να πει ότι ‘αυτοί φταίνε και αυτοί πρέπει να πολεμηθούν’. Ένα τέτοιο άτομο ή σύνολο ασχολείται πρωτίστως με τη δικιά του Σκιά χωρίς να ενοχοποιεί μόνο τους άλλους και έτσι συμβάλλει στην πραγματική λύση των προβλημάτων της εποχής του. Αντίθετα, οι άνθρωποι που πασχίζουν να παραμείνουν στην κορυφή με οποιοδήποτε μέσον, δεν μπορούν να παραδεχτούν τη Σκιά τους και συνεχώς την προβάλλουν πάνω στους αντιπάλους τους. Ο πύργος στον οποίο διαμένουν οδηγεί στη στειρότητα και το κενό και, αφού δεν είναι φυσικός αλλά τεχνητός, καταρρέει κάτω από το παραμικρό βάρος. Τέτοια άτομα δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν την αλήθεια, να κάνουν μια γνήσια σχέση ή οποιαδήποτε πραγματικά σημαντική δουλειά. Γιατί δεν είναι τα άτομα με τη μεγάλη προσωπικότητα, τα άτομα που έχουν τη γενναιότητα να αντικρίσουν την αλήθεια του εαυτού τους πρώτα και να την αντιμετωπίσουν με υπευθυνότητα. Είναι άτομα που με τη συνεχή τυφλότητα και ανωριμότητα απέναντι στην πραγματικότητα οδηγούνται όλο και περισσότερο, με τις συνεχείς απωθήσεις, στη νοσηρότητα και καταστρέφουν μαζί και τους λαούς.          

 Όσο το άτομο ή το σύνολο ζει μονόπλευρα και κατανοεί την πραγματικότητα αποκλειστικά με την τρέχουσα μόνο πλευρά, οι άλλες πλευρές του παραμένουν ανενεργές. Ιδιότητες που το άτομο ή το σύνολο δεν χρησιμοποιεί στη ζωή του παραμερίζονται και δεν παίζουν κανένα ρόλο σε αυτή. Έτσι, όλες οι ενέργειες του σύγχρονου ανθρώπου αφορούν στην οικονομία και την πολιτική, ενώ η λογική, το συναίσθημα, η διαίσθηση, η μνήμη, η φαντασία και οι ηθικές και πνευματικές αξίες απωθούνται. Μέσα σε αυτή την κατάσταση ο άνθρωπος, ως άτομο και ως σύνολο, είναι πολύ δύσκολο να επιλύσει το πρόβλημα της Σκιάς. Επομένως, η κατάσταση διαιωνίζεται και δεν πρέπει να είμαστε αισιόδοξοι για κάποια σύντομη έξοδο από αυτή.

 Αν το πρόβλημα της ανθρώπινης Σκιάς είναι το κατεξοχήν πρόβλημα, αυτό που κρύβεται πίσω από φαινόμενα όπως αυτά που σήμερα βλέπουμε δίπλα μας, τότε η λύση είναι η ηθική και κριτική στάση του ανθρώπου απέναντι στην ίδια του τη φύση και η υπευθυνότητά του, η παιδεία και η ενεργή συμμετοχή του συνόλου στις εξελίξεις. Αντίθετα, η ενοχοποίηση μόνο κάποιων ανθρώπων, που αναμφισβήτητα φταίνε, δεν οδηγεί στην επίλυση του ατομικού και πανανθρώπινου προβλήματος της Σκιάς. Αύριο κάποιος από εμάς θα βρεθεί στη θέση αυτών των ανθρώπων και θα κάνει τα ίδια, όπως γίνεται αιώνες τώρα. Μόνο αν διδαχτούμε από αυτά τα γεγονότα και κατανοήσουμε ότι αυτοί που τα προκαλούν δεν είναι δαίμονες, αλλά άνθρωποι όπως όλοι μας, τότε έχουμε ελπίδα να κατανοήσουμε βαθύτερα την κατάσταση και να οδηγηθούμε στη λύση του ηθικού προβλήματος που κατατρέχει την ανθρωπότητα. Δυστυχώς, η επιστήμη και η τεχνολογία δεν συμβάλουν, στον βαθμό που απαιτείται, στην αυτογνωσία του ατόμου και του κοινωνικού συνόλου. Αλλά και οι θρησκείες δεν έχουν τόσους αιώνες επιδράσει αρκετά βαθιά κάτω από την επιφάνεια της ανθρώπινης ύπαρξης. Έτσι κάποιοι ασυναίσθητα επιθυμούν να έχουμε πολέμους και καταστροφές και άλλα γεγονότα όπως αυτά της σήμερον, για τα οποία πάντα κάποιος άλλος φταίει, παρά να οδηγηθούν στη συνειδητότητα. Με τον τρόπο όμως αυτό, τον υποκριτικό και ασυνείδητο, ο κόσμος πηγαίνει ακριβώς εκεί που η ανθρωπότητα προσπαθεί να αποφύγει και εμείς ‘οι απέξω’ δεν είμαστε αθώοι γι’ αυτό.

 Το γενικό πρότυπο της Σκιάς συνιστά για τον άνθρωπο την πιο βασική δυνατότητα για διαμόρφωση ψυχικών προτύπων, συνιστά τη δυνατότητα για βίωση της ασυνείδητης πλευράς των προσωπικοτήτων μας. Καθώς κινούμαστε βαθύτερα στη σκοτεινή πλευρά της προσωπικότητάς μας, η ταυτότητα μας αρχίζει να διαλύεται σε ‘λανθάνουσες διαθέσεις’ κοινές για όλα τα άτομα. Βιώνουμε το χάος που δείχνει ότι συρόμαστε κοντά στην πρωτόγονη δομή της ψυχικής ζωής. Αυτή η ‘άλλη πλευρά’ μπορεί να φανερωθεί σε πλούτο εικόνων. Η εικόνα ‘της αγριότητας’ είναι θεμελιώδης. Η εικόνα μπορεί να είναι αυτή της συμμορίας και του υποκόσμου, αν θέλουμε ένα αστικό αντίστοιχο. Υπάρχει πάντα η ‘ζούγκλα’ και οι δράκοι που πλέουν στη θάλασσα, την ‘υδάτινη αγριότητα’.

Η Σκιά είναι η ευκολότερη των γενικών προτύπων, ως προς την εμπειρία, για τα περισσότερα άτομα. Τείνουμε να τη δούμε ‘στους άλλους’, δηλαδή προβάλλουμε τη σκοτεινή πλευρά μας πάνω σε άλλους και τους ερμηνεύουμε έτσι ως ‘εχθρούς’ ή ως ‘εξωτικές’ παρουσίες που γοητεύουν. Βλέπουμε τη Σκιά παντού στον λαϊκό πολιτισμό, αλλά και στον σύγχρονο: Είναι ο Batman, η Γυναίκα Αράχνη, οι χελώνες Ninja. Τη βλέπουμε επίσης στη λαϊκή προκατάληψη: Φανταζόμαστε ότι ο μαυροφορεμένος είναι εχθρός μας και οι αντίπαλοί μας διάβολοι. Θεωρούμε τη Χαβάη ως ‘παράδεισο’. Φυσικά, ο Σατανάς είναι η σπουδαιότερη εικόνα Σκιάς της λαϊκής θρησκείας. Η Σκιά είναι η προσωποποίηση εκείνου του μέρους του ανθρώπου και της ψυχικής δυνατότητας που αρνούμαστε στον εαυτό μας και την προβάλλουμε πάνω στους άλλους. Ο στόχος της ολοκλήρωσης της προσωπικότητας είναι να ενσωματωθεί η απορριφθείσα, κατώτερη πλευρά της ζωής μας στη συνολική εμπειρία μας και να αναληφθεί η ευθύνη για αυτήν. Συνεπώς, η Σκιά είναι και μέρος της προσωπικότητας και γενικό πρότυπο. Ως μέρος της προσωπικότητας είναι η σκοτεινή πλευρά της που περιέχει τα ζωικά και σεξουαλικά ένστικτα και είναι το μέρος της προσωπικότητας που καταστέλλεται από το ιδανικό Εγώ. Ως γενικό πρότυπο, η σημασία της Σκιάς φαίνεται στη συμβολική αντιπροσώπευσή της από τους διαβόλους, τους δαίμονες, τα κακά πνεύματα, τον Δρα Τζέκιλ/ κύριο Χάιντ, ‘τη σκοτεινή πλευρά της δύναμης’, κλπ.

Πώς μπορούμε να γνωρίσουμε τη Σκιά μας; Διαμέσου των ονείρων, των φαντασιώσεων, των απωθήσεων και των ολισθημάτων της γλώσσας, όταν γινόμαστε ‘άλλοι άνθρωποι’ και συχνά, όταν μεθάμε. Γιατί να γνωρίσουμε τη Σκιά; Η καταστολή της Σκιάς οδηγεί σε εκπολιτισμένη ζωή, αλλά σε βάρος του αυθορμητισμού, της δημιουργικότητας και των ισχυρών συγκινήσεων. Η γνώση της Σκιάς μας δίνει την ικανότητα για τον έλεγχο του θυμού, την υγιή δυσπιστία για τους άλλους, την αίσθηση του χιούμορ, την αίσθηση της κατανόησης και της συγχώρεσης. Τα επιβλαβή αποτελέσματα από την καταστολή της Σκιάς είναι ότι: Παράγει έλλειψη ισορροπίας, η προβολή της μπορεί να οδηγήσει σε φυλετική ή/ και θρησκευτική προκατάληψη. Ας σκεφτούμε τι έκαναν οι Ναζί στους Εβραίους, οι Αμερικανοί στους Ινδιάνους και σήμερα όλοι οι αξιοπρεπείς επιχειρηματίες και πολιτικοί στην ανθρωπότητα. 

Η Σκιά θέτει ηθικό πρόβλημα για το άτομο και το σύνολο και για να το συνειδητοποιήσουμε χρειάζεται ηθική προσπάθεια. Πώς μπορούμε χωρίς κατάλληλη παιδεία να συνειδητοποιήσουμε τη Σκιά μας; Όταν ασχολούμαστε υπερβολικά με τα ελαττώματα και τις πράξεις κάποιων άλλων ανθρώπων πρέπει να υποψιαζόμαστε ψυχολογική εμπλοκή εκ μέρους μας και ότι προβάλλουμε κάποιο μέρος των δικών μας απαράδεκτων ιδιοτήτων σε αυτά τα άτομα. Τυπικά παραδείγματα είναι η ‘ενάρετη’ κυρία που ασχολείται με τα ‘κορίτσια που έχουν ξεστρατίσει’ ή ο άντρας που γυρίζει με το ανάλογο ύφος και υποψιάζεται οποιονδήποτε άλλο δεν έχει την συγκεκριμένη αρετή για την οποία αυτός καμαρώνει.

Υπάρχει και μια άλλη περιοχή στην οποία μπορεί κάποιος να παρατηρήσει τη λειτουργία της Σκιάς. Όταν, για παράδειγμα, καταλαβαίνουμε ότι δεν έχουμε παραγάγει το αποτέλεσμα που επιδιώκαμε, μπορεί η Σκιά μας να μίλησε δυνατότερα από το Εγώ μας. Ίσως μιλώντας με κάποιον, και ενώ θέλαμε να είμαστε ευγενικοί ή ευχάριστοι, να ανακαλύψουμε ότι ο συνομιλητής μας πληγώθηκε ή προσβλήθηκε από αυτά που είπαμε, αν και νομίζαμε ότι ο τρόπος μας ήταν άψογος. «Δεν είναι αυτό που είπες. Είναι ο τρόπος που το είπες που με πλήγωσε τόσο» είναι το παράπονο που προκαλεί η Σκιά. Ο τρόπος που το είπαμε προέρχεται από το ασυνείδητο. Η συνειδητή πρόθεσή μας είναι να πούμε κάτι που είναι μάλλον ουδέτερο ή ευχάριστο και το λέμε με τέτοιο τρόπο ή με τέτοιο τόνο φωνής, που παράγει το αντίθετο αποτέλεσμα από την πρόθεσή μας. Αυτό συμβαίνει γιατί το ασυνείδητο μίλησε μέσα από εμάς. Αυτή είναι η Σκιά. Όταν κάποιος παραπονιέται «Είναι ο τρόπος που το είπες», πρέπει να ψάξουμε για τη Σκιά μας. Δεν ήμασταν εντελώς ειλικρινείς σε αυτό που είπαμε -συνειδητά ήμασταν ειλικρινής, αλλά ασυνείδητα κάτι άλλο αντέκρουε αυτό που λέγαμε.

Η Σκιά επίσης εμπλέκεται σε καταστάσεις όπου τα θαλασσώνουμε, ενώ περιμέναμε ότι θα τα πάμε καλά. Εδώ, αυτός που δρα δεν είναι το συνειδητό Εγώ αλλά η Σκιά. Αναφωνούμε με μεγάλη ενόχληση «Τι ανόητος που είμαι! Εγώ ποτέ δεν το κάνω αυτό!» και το περίεργο είναι ότι όταν αναφωνούμε «Ποτέ δεν το κάνω αυτό!» δεν σταματάμε να σκεφτούμε τη συχνότητα των υποτιθέμενων εξαιρέσεων στον αμετάβλητο κανόνα της σωστής μας συμπεριφοράς. Αν σταματούσαμε για να κάνουμε αποτίμηση, θα βρισκόμασταν προ μεγάλης εκπλήξεως και πιθανώς η αυτο-εκτίμησή μας θα υφίστατο βαρύτατο πλήγμα. Αλλά συνήθως προτιμούμε να μην συνειδητοποιούμε αυτά τα περιεχόμενα του ασυνειδήτου και τότε πέφτουν επάνω σε κάποιον στο περιβάλλον, όπου γίνονται εντελώς εμφανή. Αυτή είναι περίπτωση προβεβλημένης Σκιάς.

Αλλά ποια είναι η αξία συνειδητοποίησης της Σκιάς;  Γιατί πρέπει να φέρουμε στην επιφάνεια όλα αυτά τα δυσάρεστα περιεχόμενα; Ποια λειτουργία επιτελεί η Σκιά στο  σύστημα της ψυχής; Εφόσον το τελευταίο αποτελείται από όλα τα στοιχειά της φυσικής προσωπικότητας μαζί με αυτά που έχουν απορριφθεί και ξεπεραστεί ως αποτέλεσμα διαμόρφωσης διαμέσου της εκπαίδευσης και σε συμφωνία με τις απαιτήσεις της κοινωνίας, αν τα καταπιέσουμε, η συνειδητή προσωπικότητα προφανώς μειώνεται. Αναμφίβολα τα έχουμε δει κατά καιρούς και έχουμε ευχηθεί να μην μας οδηγήσουν στο κακό. Ωστόσο η Σκιά επιμένει, πράγμα το οποίο είναι καλό, διότι αν πράγματι απορρίπταμε τη Σκιά μας, δεν θα έμενε τίποτα παρά ένα καλά πειθαρχημένο Εγώ, ένα ρομπότ, με την προδιαγεγραμμένη του προσαρμογή διαμέσου της προς τον εξωτερικό κόσμο στάσης μας, και θα μπορούσαμε να λειτουργήσουμε μόνο σε συμφωνία με τους κανόνες και τις προσδοκίες της κοινωνίας.

 Ο πανικός και η πτώση ηθικού που βιώνουν οι περισσότεροι άνθρωποι όταν αντιμετωπίζουν τη Σκιά τους αποδεικνύει ότι ο ψυχικός μηχανισμός της και η προβολή της είναι μια απαραίτητη άμυνα κατά του τρόμου του αγνώστου. Για τους περισσότερους ανθρώπους η κοινωνική τάξη είναι ακόμα η παντοδύναμη οργάνωση που διατάχθηκε από τον ίδιο τον Θεό. Το να αποδεχτεί κάποιος τις αμαρτίες του κατά του συμβατικού κώδικα είναι ισοδύναμο με το να εκδιωχθεί από την κοινωνία σε μια ερημιά όπου έχει μόνο τη δική του επινοητικότητα για να στηριχτεί. Αυτή είναι μια τρομακτική εμπειρία. Αυτός που την τολμάει, ανακαλύπτει ότι πρέπει να αντιμετωπίσει τη ζωή με τη δική του ευθύνη, εντελώς αβοήθητος από την κοινωνία. Πώς μπορεί το άτομο μόνο του χωρίς την υποστήριξη της ομάδας να αντιμετωπίσει αυτή την εμπειρία και την ίδια στιγμή να αντιμετωπίσει το μίσος και την υποψία που πάντα προκαλούνται από κάποιον που εναντιώνεται στον γενικό κανόνα;

Αυτό είναι το κόστος της ενασχόλησης με τη Σκιά, και κάποιος μπορεί φυσικά να πει «Και γιατί να ασχοληθώ; Είναι καλύτερο να αφήσω τα πράγματα όπως είναι». Αλλά αν δεν ασχοληθεί και αντιθέτως συνεχίζει να προβάλει τα περιεχόμενά του στους άλλους, μπορεί να βρει τον εαυτό του αποκλεισμένο από φιλίες εξαιτίας των αρνητικών προβολών που κάνει στους διπλανούς του. Τότε οι υποψίες βρίσκονται στην καρδιά του. Είναι πεπεισμένος για τις αδυναμίες του διπλανού του και τον υποψιάζεται για την κακή του θέληση και τη μνησικακία που αρνείται να αναγνωρίσει στον εαυτό του. Κατά συνέπεια, αισθάνεται αποκλεισμένος από την ομάδα λες και αυτοί τον μισούσαν ή τον ζήλευαν και δεν συνειδητοποιεί ότι αυτό οφείλεται στο κακό το οποίο απέτυχε να αναγνωρίσει εντός του. Και αυτό διότι η Σκιά είναι στην πραγματικότητα μέρος της προσωπικότητας. Όσο παραμένει ασυνείδητη, το ανθρώπινο ον δεν είναι ολόκληρο και συνεπώς υποφέρει τον πόνο της μη ολοκλήρωσης. Τα άτομα ποικίλουν πάρα πολύ ως προς την ικανότητά τους να αντέξουν αυτή τη μη πληρότητα. Κάποιοι διάγουν τον βίο τους αγνοώντας τη μονομέρειά τους, ενώ άλλοι είναι πιο ευαίσθητοι στις απαιτήσεις των καταπιεσμένων παραγόντων μέσα τους. Για αυτούς η ανάγκη να ασχοληθούν με τις απωθήσεις στο ασυνείδητο γίνεται επιτακτική. Κάποιοι αναπτύσσουν αυτή την ανάγκη εξαιτίας των συμπτωμάτων ανισορροπίας ή των συναισθηματικών δυσκολιών, ενώ η ανάγκη να γίνουν ολόκληροι κατακτά άλλους είτε γιατί η ζωή μέσα στον συμβατικό κώδικα είναι πολύ στενή για αυτούς ή επειδή η ανάγκη για ολότητα έχει γίνει ηθική ανάγκη την οποία δεν μπορούν να αποφύγουν. 

 Δεν είναι πάντα εύκολο να ανακαλύψουμε πού βρίσκεται πραγματικά η ενοχή. Και αυτό διότι μπορεί να μην είναι μια συγκεκριμένη ανυπακοή κατά του εαυτού ή της κοινωνικής θέσπισης, ούτε συγκεκριμένο πλήγμα κατά του γείτονα. Μπορεί να είναι μάλλον η στάση που υπόκειται της εμφανούς πράξης, ο αθεράπευτος εγωτισμός που αρνείται την ύπαρξη των άλλων ως άτομα. Αυτό το στοιχείο φτιάχνει τη μαυρίλα της Σκιάς. Με άλλα λόγια, όταν κάποιος είναι κλεισμένος στο περιβάλλον του και αιχμάλωτος της αυτο-περιστροφικότητάς του, τότε συνεχώς ‘αμαρτάνει’ έναντι του άλλου. Αισθάνεται και δρα σαν να ήταν το μοναδικό πραγματικό άτομο, ενώ οι άλλοι είναι απλά φαντάσματα. Η Σκιά πέφτει σε όλους τους άλλους. Οι άλλοι φαίνεται να είναι αυτοί που φταίνε. Αλλά όταν κάποιος αποδέχεται τη Σκιά του, αντί να αισθάνεται απόλυτα σίγουρος ότι ο άλλος φταίει, μπορεί να αναγνωρίσει ότι η δυσκολία προέρχεται από τη δική του έλλειψη συνειδητότητας για τον εαυτό του και τον κόσμο.

Τι κάνουμε;

(α) Να αποκτήσουμε συνείδηση της πραγματικότητας της Σκιάς και όχι απλώς ως διανοητικής έννοιας, αλλά ως αυτόνομου και αυθύπαρκτου συστήματος από ψυχικά περιεχόμενα τόσο αυθεντικά όσο και το ίδιο το Εγώ.

(β) Να διδασκόμαστε από αυτήν και να αναπτύσσουμε σωστά την προσωπικότητά μας παίρνοντας πάντα υπόψη μας την ‘άλλη’ πλευρά της, τη σκοτεινή .

(γ) Να εγκαινιάσουμε μια ζωντανή συνεργασία μαζί της.

Όπως πάντα, όταν ασχολείται κάποιος με το ασυνείδητο, η συνταγή είναι εύκολη: Να αναγνωρίσουμε τη μορφή, να διαφοροποιηθούμε από αυτήν, να δώσουμε την προσοχή μας σε αυτά που μας λέει και να δεχόμαστε μονάχα αυτά που ανήκουν σε μας, να έχουμε κριτική στάση, να είμαστε υπεύθυνοι. Όμως η εφαρμογή είναι δύσκολη. Απαιτείται πραγματική παιδεία, η οποία δυστυχώς δεν υπάρχει, αλλά, αν θέλουμε να επιβιώσουμε ως ανθρωπότητα, πρέπει να κινηθούμε γοργά προς μια παιδεία ικανή να μας αλλάξει πραγματικά: Τότε μόνο θα λυθούν τα προβλήματα, όταν συνειδητοποιήσουμε ως άτομα και κοινωνία ότι εμείς οι ίδιοι φταίμε και για αυτό πρέπει να πάρουμε την ηθική απόφαση να αλλάξουμε. Η αναγνώριση και αφομοίωση της Σκιάς, όπως αυτή περιγράφεται πιο πάνω, συνιστά μια τέτοια αλλαγή.

Άλλωστε, όπως λέει ο Bruner, ο απώτερος σκοπός της παιδείας εκφράζεται με το ‘μαθαίνω σημαίνει αλλάζω’. Η καθαρότητα και η διαύγεια που πολλοί άνθρωποι, και κυρίως οι καλλιτέχνες, επιδιώκουν για τη ζωή και το έργο τους, δεν μπορεί να επιτευχθεί όταν στην ‘άλλη πλευρά’ καραδοκεί η Σκιά.