1. Είσοδος

Το θέμα ‘Θεός και Μηχανή’ με απασχόλησε πολλά χρόνια. Αφορμή η προσωπική εμπειρία, αλλά και αυτά που συμβαίνουν στην παγκόσμια πραγματικότητα τα τελευταία χρόνια και όλοι βιώνουμε. Δεν έλυσα το πρόβλημα, απλώς έψαξα όσο μπορούσα μερικά, σχετικά με αυτό, ζητήματα. Τα συζητάω σε αυτό το κείμενο, που ελπίζω να κινητοποιήσει κάποιους που έχουν αντίστοιχους προβληματισμούς και ερωτήματα.

 Αλλά ποια είναι η σύγχρονη αντίληψη για τη μηχανή; Η μηχανή συνιστά οργανωμένη ενιαία ολότητα και, όσον λειτουργεί, τελειότητα και πληρότητα επίσης, αφού έχουν επιλεγεί τα κατάλληλα στοιχεία που τη συνιστούν και ο τρόπος με τον οποίο οργανώθηκαν. Στην περίπτωση της μηχανής βάζουμε στην κατάλληλη θέση μόνο τα εξαρτήματα εκείνα που της επιτρέπουν να λειτουργεί ως ολότητα και απρόσκοπτα, αφαιρώντας τα στοιχεία εκείνα που είναι περιττά και δεν βοηθάνε στην ολοκλήρωση ή στέκονται εμπόδιο στον σκοπό που επιδιώκουμε. Η μηχανή φτιάχνεται κατ’ οικονομία, δεν περιέχει περιττά στοιχεία παρά μόνο τα εντελώς απαραίτητα για τη σωστή λειτουργία της, για αυτό, όταν λειτουργεί και πετυχαίνει τον σκοπό της, είναι τέλεια, πλήρης και αποτελεσματική.

 Χάρη στη μηχανή γίνεται η σύνθεση του ενός με τα πολλά, δηλαδή, ενώ περιλαμβάνει όλα σε ένα σύνολο/ σύστημα, αυτή η ίδια παρουσιάζεται ταυτόχρονα ως μονάδα ή δοσμένο όλο, οποιασδήποτε φύσης και αν είναι αυτό. Θεωρώντας μια μηχανή, ο νους μας αντί να πηγαίνει από τα συνιστώντα μέρη στο όλο, πηγαίνει από το όλο στα μέρη. Σημαντικό ρόλο, λοιπόν, σε όλα αυτά παίζει η έννοια της ολότητας, που αποτελεί το θεμέλιο πάνω στο οποίο στηρίζονται οι διαδικασίες της μηχανής. Το σύστημα ως ολότητα εκφράζει μια αυστηρή λογική: την ανάγκη να υπαχθεί κάθε επιμέρους σε ένα γενικό σχήμα. Τίποτα δεν πρέπει να θεωρείται μεμονωμένα, αλλά ότι ανήκει σε ένα όλο από αντικείμενα που σχετίζονται και αλληλοεπηρεάζονται και αποτελούν οργανωμένα σύνολα. Είναι το όλο που πρωτοστατεί παντού και η έννοια της ολότητας που αποτελεί βασική έννοια της σύγχρονης αντίληψης. Η ευρύτερη ερμηνεία στην έννοια της ολότητας και της ολοκλήρωσης, εντάσσει σε αυτή τις έννοιες της πολλαπλότητας και της πολυμορφίας. 

 Η αρχή στην οποία στηρίζεται ο νέος τύπος της ολοκλήρωσης είναι η αρχή της συμπληρωματικότητας. Η αρχή αυτή έγινε αποδεκτή και δημιούργησε νέα μορφή ολοκλήρωσης σύμφωνα με την οποία δυο διαφορετικές και φαινομενικά αντίθετες καταστάσεις είναι δυνατό να συνυπάρχουν: τα αντίθετα είναι συμπληρωματικά. Αφού τα πάντα μπορούν να ενταχθούν σε ένα όλο, ακόμα και τα αντίθετα, αναζητείται μια ‘καθολική μηχανή’ που να μπορεί να κάνει τα πάντα.   

 Όπως λέει ο Πλάτων στην Πολιτεία, η τελειότητα, η ομορφιά, η αρμονία και η ορθότητα κάθε όντος και κατασκευής και κάθε πράγματος δεν έχει να κάνει με τίποτε άλλο παρά μόνο με τη χρήση για την οποία, από την κατασκευή ή από τη φύση του, το καθένα προορίζεται. Σε σύγχρονη έκφραση, όχι μόνο τι είναι, αλλά κυρίως τι κάνει το σύστημα.

1. Ο ‘Από Μηχανής Θεός’: Η Πρώτη Συσχέτιση Θεού και Μηχανής

Η πρώτη, πιθανώς, γνωστή συσχέτιση μεταξύ της έννοιας του Θεού και αυτής της μηχανής γίνεται στον ‘Από Μηχανής Θεό’. Να πούμε ότι ο όρος ‘μηχανή’ προέρχεται από το σανσκριτικό ‘μάχα’ που σημαίνει ‘μεγάλο’. Η μηχανή, λοιπόν, είναι κάτι μεγάλο, ή τουλάχιστον φαντάζει ως τέτοιο στα μάτια του ανθρώπου που έφτιαξε την πρώτη μηχανή και την ονόμασε έτσι. Ο ‘Από Μηχανής Θεός’ είναι γνωστός στους Έλληνες ως είδος γερανού που χρησιμεύει για να εμφανίζονται στο θέατρο θεοί και ημίθεοι, οι οποίοι με την παρέμβασή τους δίνουν λύση στο δράμα του ήρωα. Έτσι, μεταφορικά, η έκφραση σημαίνει κάποιον/ κάτι που παρουσιάζεται απρόσμενα και δίνει λύση σε δύσκολη ή αδιέξοδη κατάσταση. Το ερώτημα όμως είναι ‘πώς σχετίστηκε ο Θεός με τη μηχανή στον νου των ανθρώπων που μηχανεύτηκαν κάτι τέτοιο για πρώτη φορά;’. Όπως βλέπουμε στα επόμενα, αυτό πρέπει να συνέβη εντελώς ασυνείδητα, δηλαδή ο μη συνειδητός νους έδωσε αυτό το μοντέλο στους ανθρώπους, οι οποίοι το υιοθέτησαν για να λύσουν ένα συγκεκριμένο πρόβλημα. Αυτό όμως σημαίνει ότι στον μη συνειδητό νου των ανθρώπων από αρχαιοτάτων χρόνων υπάρχει αυτή η συσχέτιση μεταξύ Θεού και μηχανής. Φαίνεται ότι και σήμερα υπάρχει αυτό το μοντέλο και μάλιστα σε μεγαλύτερο και εντονότερο βαθμό.       

2. Ο ‘Θεός-Μηχανή’: Η Έκφανση του Θεού ως Μηχανή

• Το Όνειρο της AnielaJaffé

Η Aniela Jaffé ήταν ψυχίατρος, μαθήτρια του Jung, που σε επιστολή της προς αυτόν αναφέρει τα εξής:

 Βρίσκομαι σε ένα βαθύ κελάρι μαζί με ένα παιδί και ένα γέρο. Στο αγόρι έκαναν χριστουγεννιάτικο δώρο μια ηλεκτρική συσκευή. Ένα μεγάλο χάλκινο δοχείο κρέμεται από το ταβάνι, ενώ ηλεκτρικά σύρματα από όλες τις κατευθύνσεις το κάνουν να πάλλεται. Ύστερα από λίγο εξαφανίζονται τα σύρματα και το δοχείο τώρα δονείται από ατμοσφαιρικές ηλεκτρικές κυμάνσεις.

Ο Jung σε επιστολή του προς την Α. Jaffé, σχετική με το όνειρό της, απαντάει:

 Το όνειρό σας είναι πολύ αξιοσημείωτο και συμπίπτει σχεδόν κυριολεκτικά με την πρώτη συστηματική φαντασίωση που είχα όταν ήμουν γύρω στα 15-16. Με είχε απορροφήσει για βδομάδες όταν πήγαινα στο σχολείο, διαδρομή που κρατούσε τρία τέταρτα της ώρας. Ήμουν ο βασιλιάς ενός νησιού σε μια μεγάλη λίμνη σαν θάλασσα, που απλωνόταν από τη Βασιλεία έως το Στρασβούργο. Το νησί ήταν ένα βουνό με μια μικρή μεσαιωνική πόλη στους πρόποδές του. Στην κορυφή ήταν το κάστρο μου και στον πιο ψηλό του πύργο υπήρχαν κάποιες αντένες χάλκινες που συγκέντρωναν ηλεκτρισμό από τον αέρα και τον διοχέτευαν σε ένα θόλο κάτω από τον πύργο. Σε αυτό τον θόλο υπήρχε μια μυστηριώδης συσκευή που μετέτρεπε τον ηλεκτρισμό σε χρυσάφι. Τόσο με είχε απορροφήσει αυτή η φαντασίωση ώστε ξεχνούσα τελείως την πραγματικότητα.

Νομίζω ότι το όνειρό σας είναι μια σπουδαία συμβολή στην ψυχολογία της ολότητας του Ταυτού. Με το Ταυτό βυθιζόμαστε στη ροή των Κοσμικών γεγονότων. Κάθε τι το σημαντικό συμβαίνει στο Ταυτό, ενώ το Εγώ λειτουργεί ως δέκτης, θεατής και φορέας. Το παράξενο είναι ότι το Ταυτό συμβολίζεται ως συσκευή. Μια μηχανή είναι πάντα προϊόν σκέψης, συναρμολογημένη σκόπιμα για μια καθορισμένη χρήση. Ποιος εφεύρε αυτή τη μηχανή; (Βλέπε και το σύμβολο του ‘Κοσμικού Ρολογιού’). Οι Ταντριστές λένε ότι τα αντικείμενα αντιπροσωπεύουν τη συγκεκριμενοποίηση των σκέψεων του Θεού. Η μηχανή είναι ένας μικρόκοσμος, αυτό που ο Παράκελσος αποκαλούσε το ‘άστρο μέσα στον άνθρωπο’. Πάντα έχω την αίσθηση ότι αυτά τα σύμβολα αγγίζουν τα μεγάλα μυστικά, ‘τα μεγάλα πράγματα του Θεού’. (Καρλ Γιουνγκ: Επιστολές – Επιλογή).

• Το Σύμβολο του ‘Κοσμικού Ρολογιού’ που Αναφέρει ο Jung

Υπάρχει μια σειρά ονείρων και οπτικών εντυπώσεων του νομπελίστα φυσικού Pauli, ο οποίος συνεργάστηκε με τον Jung και την von Franz. Σε αυτή τη σειρά ανήκει και το ακόλουθο:

 (‘Μεγάλο όραμα’). Ένας κατακόρυφος και ένας οριζόντιος κύκλος με κοινό κέντρο. Αυτό είναι το ‘Κοσμικό ρολόι’. Το στηρίζουν δυο μαύρα πουλιά. Ο κατακόρυφος κύκλος είναι ένας γαλάζιος δίσκος με λευκό τελείωμα που χωρίζεται σε 4×8=32 μέρη. Επάνω του κινείται ένας δείκτης. Ο οριζόντιος κύκλος αποτελείται από τέσσερα χρώματα. Επάνω του στέκονται τέσσερα ανθρωπάκια με εκκρεμή και γύρω του είναι ένας δακτύλιος που πριν ήταν σκοτεινός και τώρα έγινε χρυσός (πρωτύτερα τον μετέφεραν τα τέσσερα ανθρωπάκια). Το ‘ρολόι’ έχει τρεις ρυθμούς ή χτύπους (παλμούς):

Τον μικρό: ο δείκτης του γαλάζιου κατακόρυφου κύκλου προχωρεί κατά 1/32.

Τον μεσαίο: μια πλήρης στροφή του δείκτη. Ταυτόχρονα ο οριζόντιος κύκλος προχωρεί κατά 1/32.

Τον μεγάλο: 32 μεσαίοι χτύποι προκαλούν μια στροφή του χρυσού δαχτυλιδιού.

(Από τη σειρά ονείρων του Pauli στο βιβλίο του Jung Η Ολοκλήρωση της Προσωπικότητας).

• Σχόλια του Jung στο Όραμα του ‘Κοσμικού Ρολογιού’

Αυτό το παράξενο όραμα έκανε πολύ βαθιά και διαρκή εντύπωση σε αυτόν που το είδε. Ήταν μια ‘αίσθηση της μεγαλύτερης αρμονίας’ σύμφωνα με τη δική του έκφραση. Το ‘Κοσμικό ρολόι’ είναι σίγουρα η ‘αυστηρή μορφή’ που είναι ταυτόσημη με τους Κάβειρους, δηλαδή με τα τέσσερα ανθρωπάκια με τα εκκρεμή. Είναι μια μαντάλα με τρεις διαστάσεις, έχει δηλαδή αποκτήσει υπόσταση. Δυστυχώς, η εχεμύθεια του γιατρού μου απαγορεύει να ανακοινώσω βιογραφικές λεπτομέρειες. Είναι αρκετή η απλή δήλωση ότι αυτή η πραγματοποίηση είναι γεγονός.

 Το γιατί το όραμα αυτής της παράξενης εικόνας έπρεπε να του μεταδώσει την εντύπωση της ‘μεγαλύτερης αρμονίας’, είναι δύσκολο να το καταλάβει κάποιος από μια μεριά. Από την άλλη, όταν μελετούμε τα κείμενα που προσφέρονται για ιστορική σύγκριση, είναι εύκολο να καταλάβουμε το γιατί. Αν είναι δύσκολο να μπούμε στο νόημα είναι γιατί η σημασία της εικόνας είναι τόσο σκοτεινή. Και όταν το νόημα είναι ακατάληπτο και ταυτόχρονα τόσο η μορφή όσο και το χρώμα δεν έχουν αισθητικές αξιώσεις, τότε δεν ικανοποιείται ούτε η κατανόηση ούτε το αίσθημα του ωραίου και δεν μπορούμε να καταλάβουμε πώς μπορεί να δημιουργηθεί η εντύπωση της ‘μεγαλύτερης αρμονίας’. Το μόνο που μπορούμε να υποθέσουμε είναι ότι ανόμοια και ασύμφωνα στοιχεία συνδυάζονται με τον καλύτερο τρόπο σε αυτή τη μορφή και σχηματίζουν μιαν εικόνα που πραγματοποιεί, στον ανώτατο βαθμό, τις ‘προθέσεις’ του ασυνείδητου. Πρέπει να υποθέσουμε ότι η εικόνα είναι η εύστοχη έκφραση ενός άγνωστου ψυχικού γεγονότος, που έως τώρα εκδηλωνόταν μονάχα σε φαινομενικά ασύνδετες πλευρές.

 Η εντύπωση είναι ιδιαίτερα αφηρημένη. Μια από τις ιδέες που υποβάλλονται με αυτό το όραμα είναι ότι δυο ετερογενή συστήματα διασταυρώνονται και έχουν κοινό κέντρο. Αν, όπως μέχρι τώρα, ξεκινήσουμε με την υπόθεση ότι το ‘κέντρο’ και η περιφέρειά του αποτελούν το σύνολο του ψυχικού όντος, δηλαδή την ολότητα/  Ταυτό, τότε η εικόνα μας λέει ότι στο Ταυτό διασταυρώνονται δυο ετερογενή συστήματα που η λειτουργική σχέση ανάμεσά τους καθορίζεται από νόμους και ρυθμίζεται από ‘τρεις ρυθμούς’. Το Ταυτό είναι, από τον ίδιο τον ορισμό του, το κέντρο και η περιφέρεια του όλου συστήματος, τόσο του συνειδητού όσο και του ασυνείδητου. Η ρύθμιση της λειτουργίας του με ‘τρεις ρυθμούς’ είναι κάτι που δεν μπορώ να τεκμηριώσω. Δεν ξέρω τι εννοούν οι ρυθμοί. Αλλά ούτε για μια στιγμή δεν αμφιβάλλω ότι υποβάλλουν μιαν έγκυρη ιδέα. Επειδή η εικόνα έχει μια Κοσμική πλευρά (‘Κοσμικό ρολόι’), πρέπει να υποθέσω ότι είναι μια παράφραση ή ίσως και μια αυθόρμητη νύξη του χωροχρόνου. Ό,τι και να είναι, είναι μια σκιαγράφηση του χωροχρόνου, μαθηματικής και γι’ αυτό τετραδιάστατης φύσης, αλλά παρουσιάζεται στην αντιληπτικότητα ως μια τρισδιάστατη προβολή. Δεν θέλω να τονίσω αυτό το επιχείρημα επειδή η ερμηνεία της εικόνας θα βαρύνει υπερβολικά την τωρινή μου κατανόηση.

 Όσο για τη συγκριτική ιστορική ερμηνεία είμαστε σε καλύτερη μοίρα -τουλάχιστον στις γενικές πλευρές του θέματος. Πρώτα απ’ όλα έχουμε στη διάθεσή μας τον συμβολισμό μαντάλα από τρεις ηπείρους. Μετά, τον ειδικό χρονικό συμβολισμό της μαντάλα όπως εξελίχτηκε, ιδιαίτερα στη Δύση, κάτω από την επίδραση της αστρολογίας. Το ωροσκόπιο καθαυτό είναι μια μαντάλα (ένα ρολόι) με ένα σκοτεινό κέντρο και μια κυκλική αριστερόστροφη κίνηση, με ‘οίκους’ και πλανητικές φάσεις. Οι εκκλησιαστικές μαντάλες συχνά χρησιμοποιούν τον κύκλο των ζωδίων ή των εποχών. Μια συγγενική ιδέα είναι η ταυτότητα του Χριστού με το ημερολόγιο της εκκλησίας, που αποτελεί τόσο τον σταθερό της άξονα όσο και τη ζωή της. Το ‘ο Θεός Χριστός’ ως ‘υιός του ανθρώπου’ είναι μια προβολή του ατομικού Ταυτού σε συμβολική μορφή, ένα απλό προμήνυμα της ιδέας του Ταυτού. Από αυτό δημιουργείται η Γνωστική – Οφιτική συγχώνευση του Χριστού με το φίδι του Αγαθοδαίμονα και ο συμβολισμός του Ώρου όπως εκφραζόταν στη γνωστή απεικόνιση: Ο Χριστός θρονιασμένος στη μαντάλα με τα σύμβολα των τεσσάρων Ευαγγελιστών, δηλαδή τα τρία ζώα και τον άγγελο, που αντιστοιχούν στον Ώρο, τον πατέρα με τους τέσσερις γιους, ή στον Όσιρι με τους τέσσερις γιους του Ώρου. Γιατί ο Ώρος είναι και αυτός ‘ήλιος της ανατολής’ και οι πρώτοι Χριστιανοί τιμούσαν επίσης τον Χριστό ως ήλιο.

 Συναντούμε έναν παράξενο παραλληλισμό στα έργα του Guillaume de Digulleville, Νορμανδού ποιητή και ηγούμενου της μονής του Σαλί, που έγραψε, ανεξάρτητα από τον Δάντη, τρία ‘Pèlerinages’ ανάμεσα στο 1330 και στο 1335: ‘Le Pèlerinage de la Vie Humaine, de l’ Ame et de Jésus Christ’. Ο τελευταίος ύμνος του ‘Pèlerinage de l’ Ame’ περιέχει ένα όραμα του Παράδεισου με καταπληκτικές ομοιότητες και αναλογίες προς το όραμα του ‘Κοσμικού ρολογιού’.

 Το όραμα του ‘Κοσμικού ρολογιού’ δεν είναι ούτε το τελευταίο ούτε το ανώτερο στην εξέλιξη των συμβόλων της αντικειμενικής ψυχής. Αλλά τερματίζει ένα υλικό από όνειρα και οράματα. Αυτή η σειρά είναι αξιόλογη γιατί περιγράφει με ασυνήθιστα ολοκληρωμένο τρόπο, ένα ψυχικό γεγονός που από πολύ καιρό πριν το είχα παρατηρήσει σε πολλές ατομικές περιπτώσεις. Το ότι είμαστε σε θέση να παρακολουθήσουμε τη συνθετική εργασία του ασυνείδητου βήμα-βήμα, το χρωστάμε όχι μόνο στην πληρότητα του αντικειμενικού υλικού, αλλά επίσης και στη φροντίδα και οξυδέρκεια του ονειρευόμενου. Πιστεύω ότι κατάφερα να ρίξω λίγο φως στην εξέλιξη των συμβόλων του Ταυτού και να δαμάσω, έως ένα σημείο, τις σοβαρές δυσκολίες που παρουσιάζει κάθε ψυχολογικό υλικό αυτού του είδους. Δεν είναι, βέβαια, η πρώτη φορά που ασχολούμαι με μια σειρά από αυθόρμητες εκδηλώσεις του ασυνείδητου. Αλλά τούτη η περίπτωση απεικονίζει μια φυσιολογική ανάπτυξη που συχνά την έχω παρατηρήσει σε πρόσωπα ανώτερης νοητικότητας.

 Αυτό όμως που είναι ιδιαίτερα αξιοσημείωτο σε αυτή την περίπτωση, είναι η συνέπεια στην ανάπτυξη του κεντρικού συμβόλου. Δεν μπορούμε να αποφύγουμε την εντύπωση ότι η μη συνειδητή πορεία του είναι σπειροειδής γύρω από ένα ‘κέντρο’ που βαθμιαία το προσεγγίζει, ενώ στο μεταξύ οι ιδιότητες του ‘κέντρου’ αναδύονται όλο και πιο ξεκάθαρα. Μπορούμε επίσης να το εκφράσουμε αντίστροφα και να πούμε ότι το κεντρικό σημείο, που καθαυτό είναι άγνωστο, ενεργεί ως μαγνήτης στα ανόμοια υλικά και στις διεργασίες του ασυνείδητου και τα πιάνει ένα-ένα. Γι’ αυτό σε πολλές περιπτώσεις το κέντρο συμβολίζεται από την αράχνη στο δίχτυ της, ιδιαίτερα όταν η συνειδητή στάση εξακολουθεί να κυριαρχείται από τον φόβο των μη συνειδητών διεργασιών. Αλλά, αν ανοίξει ο δρόμος προς την πορεία, τότε το κεντρικό σύμβολο επιβάλλει την παρουσία του, με απτόητη συνέπεια, μέσα από το φαινομενικό χάος των δραματικών επιπλοκών της προσωπικής ψυχής. Έτσι δεν παύει ούτε στιγμή να ανανεώνεται. Στον επιτάφιο του Bernoulli λέγεται το παρακάτω για τη σπείρα: Eadem mutata resurgo. Γι’ αυτό συχνά το κέντρο απεικονίζεται ως σπείρα, όπως για παράδειγμα το ερπετό που είναι κουλουριασμένο γύρω από το δημιουργικό κέντρο, το αυγό. Συχνά έχει κάποιος την εντύπωση ότι η προσωπική ψυχή γυρίζει γύρω από αυτό το κέντρο σαν φοβισμένο ζώο, γοητευμένη και ταυτόχρονα τρομαγμένη και δεν παύει ή να απομακρύνεται από κοντά του ή να το πλησιάζει.

 Ελπίζω ότι δεν δημιούργησα την ψεύτικη εντύπωση ότι γνωρίζω τη φύση του ‘κέντρου’, γιατί απλούστατα δεν είναι κάτι που μπορεί να το γνωρίσει κάποιος και που μπορεί να εκφραστεί μόνο συμβολικά σε φαινομενικές μορφές, όπως συμβαίνει με κάθε αντικείμενο της ψυχικής πείρας. Ανάμεσα στις ιδιότητες του κέντρου εκείνο που πάντα μου έκανε εντύπωση ήταν το φαινόμενο της τετραπλότητας. Ότι δεν είναι απλώς υπόθεση του τέσσερα γίνεται φανερό από το ότι συχνά υπάρχει ανταγωνισμός ανάμεσα στο τρία και στο τέσσερα, ιδιαίτερα στους άντρες. Επίσης, μολονότι όχι τόσο συχνά, υπάρχει ανταγωνισμός ανάμεσα στο τέσσερα και στο πέντε και οι σπάνιες μαντάλες με τις πέντε ακτίνες, βασικά στην περίπτωση των γυναικών, δίνουν την αίσθηση της ανωμαλίας με την έλλειψη της συμμετρίας τους. Γι’ αυτό θα λέγαμε πως το φυσιολογικό είναι μια επιμονή στο τέσσερα ή ότι υπάρχουν στατιστικά μεγαλύτερες πιθανότητες για το τέσσερα. Αλλά είναι ένα περίεργο iusus naturae το ότι το βασικό χημικό συστατικό ενός οργανικού σώματος είναι ο άνθρακας, που χαρακτηρίζεται από το σθένος τέσσερα.

 Αν κάνουμε μια γενική επισκόπηση της κατάστασης καταλήγουμε αναγκαστικά στο συμπέρασμα ότι υπάρχει ένα ψυχικό στοιχείο που εκδηλώνεται με την τετράδα. Αν ονόμασα το κέντρο Ταυτό, το έκανα μετά από ώριμη σκέψη και προσεκτικό υπολογισμό των στοιχείων της πείρας και της ιστορίας. Μια υλιστική ερμηνεία μπορεί να ισχυριστεί ότι το ‘κέντρο’ δεν είναι ‘τίποτε άλλο από το σημείο που σε αυτό η ψυχή γίνεται άγνωστη επειδή συγχωνεύεται με το σώμα’. Μια πνευματική ερμηνεία θα έλεγε ότι το Ταυτό ‘δεν είναι τίποτα άλλο από το πνεύμα’ που ζωογονεί ψυχή και σώμα και που τέμνει τον χρόνο και τον χώρο σε αυτό το δημιουργικό σημείο. Σκόπιμα αποφεύγω τόσο τις υλιστικές όσο και τις μεταφυσικές σκέψεις και ικανοποιούμαι με τον καθορισμό των εμπειρικών γεγονότων, γιατί το θεωρώ πολύ πιο σημαντικό για την πρόοδο της ανθρώπινης γνώσης, παρά το να κυνηγώ κομψές διανοητικές ανοησίες ή τα λεγόμενα ‘θρησκευτικά’ υποκατάστατα της πίστης.

 Σύμφωνα με την πείρα μου, έχουμε να κάνουμε με σημαντικές ‘πυρηνικές διεργασίες’ μέσα στην αντικειμενική ψυχή, με ένα είδος απεικόνισης του σκοπού που φαίνεται πως επιδιώκει η ισχυρή ψυχική λειτουργία, χωρίς να έχει επηρεαστεί από εξωτερικές υποβολές. Ο σκοπός αυτός που επιδιώκει η βαθύτερη ψυχική ανάγκη, η εικόνα που υπόσχεται να φέρει θεραπεία και πληρότητα, φαίνεται πολύ παράξενη στο συνειδητό και γι’ αυτό εισχωρεί μέσα του με μεγάλη δυσκολία. Το ασυνείδητο κρατάει μπροστά στα μάτια του την αντανάκλαση του ειδώλου του και έτσι αναγνωρίζει τον εαυτό του και συντελεί στην ανανέωση της σύνδεσής του με το συνειδητό. Αυτό φυσικά γίνεται αν το συνειδητό έχει πραγματικά επηρεαστεί.

 Όσο για την εμφάνιση του συμβόλου της μαντάλα θα λέγαμε ότι αναδύεται σιγά-σιγά από τα όνειρα. Στην πραγματικότητα όμως, με την πρόοδο των ονείρων, απλούστατα εκδηλώνεται πιο καθαρά και με πιο διαφοροποιημένη μορφή, ενώ στην ουσία ήταν πάντα παρούσα και μάλιστα από την αρχή: Είναι πάντα εκεί μονάχα εμείς δεν την προσέχουμε. Γι’ αυτό είναι πολύ πιθανό ότι έχουμε να κάνουμε με μια τυπική μορφή που υπάρχει a priori, με ένα αρχέτυπο που είναι σύμφυτο στο ασυνείδητο και που συμμετέχει στη γέννηση και στην εξαφάνιση του ατόμου. Μπορούμε να πούμε ότι το αρχέτυπο είναι μια αιώνια παρουσία και ότι του είναι αδιάφορο αν το συνειδητό το αναγνωρίσει ή όχι. (Καρλ Γιουνγκ: Η Ολοκλήρωση της Προσωπικότητας).

• Επιπλέον Σχόλια του Jung για το ‘Κοσμικό Ρολόι’

Όλα τα όνειρα οδήγησαν τελικά προς μια εικόνα, που κατέκλυσε τον ονειρευόμενο υπό την μορφή μιας αιφνίδιας οπτικής εντύπωσης. Είχε ήδη, σε διάφορες περιπτώσεις, φευγαλέες εικόνες ή παρόμοιες οπτασίες. Αλλά αυτή τη φορά ήταν μια από τις πιο εντυπωσιακές. Εννοείται πως δυσκολευόμαστε να κατανοήσουμε πώς μια αίσθηση ‘της πιο υπέροχης αρμονίας’ μπορεί να συναχθεί από αυτή την αφηρημένη κατασκευή. Αν σκεφθούμε όμως τους δυο κύκλους του Τίμαιου του Πλάτωνα και την αρμονική σφαιρικότητα της ψυχής του Κόσμου του, μπορούμε ίσως να βρούμε ένα δρόμο που μας οδηγεί στην κατανόησή του. Και πάλι ο όρος ‘Κοσμικό ρολόι’ μας θυμίζει την αρχαία αντίληψη για τη μουσική αρμονία των σφαιρών. Πρόκειται λοιπόν για κάποιο Κοσμογονικό σύστημα. Αν επρόκειτο για ένα όραμα του στερεώματος και της σιωπηλής περιφοράς του ή για τη διαρκή κίνηση του ηλιακού συστήματος, θα μπορούσαμε εύκολα να καταλάβουμε και να εκτιμήσουμε την τέλεια αρμονία της εικόνας, θα μπορούσαμε επίσης να διατυπώσουμε την υπόθεση ότι η πλατωνική οπτασία του Κόσμου διαφαίνεται αμυδρά ανάμεσα από την ομίχλη μιας μισοσυνείδητης διανοητικής κατάστασης. Ωστόσο, υπάρχει κάτι στην οπτασία που δεν πηγαίνει εντελώς με την αρμονία της πλατωνικής εικόνας. Οι δυο κύκλοι είναι από τη φύση τους ανόμοιοι. Όχι μόνο διαφέρουν οι κινήσεις τους, αλλά ακόμα και τα χρώματά τους.

Υπάρχουν αναλογίες με μεσαιωνικές παραστάσεις του κόσμου υπό τη μορφή ενός κύκλου, καθώς και με ανατολίτικες: τα μαντάλα ή κύκλοι. Οσοδήποτε συγγενικές και αν είναι αυτές οι αναλογίες, δεν είναι εντελώς ικανοποιητικές, γιατί τονίζουν κυρίως το κέντρο σε τέτοιο σημείο, ώστε φαίνονται καμωμένες μόνο για να εξυψώσουν τη σημασία της κεντρικής μορφής. Στην περίπτωσή μας όμως το κέντρο είναι κενό. Συνίσταται μόνο σε ένα απλό μαθηματικό σημείο. Οι αναλογίες που μνημονεύθηκαν παραπάνω απεικονίζουν τη θεότητα που δημιουργεί ή κυβερνά τον κόσμο, ή ακόμα τον άνθρωπο στην εξάρτησή του από τους ουράνιους αστερισμούς. Το δικό μας σύμβολο είναι ένα ρολόι που συμβολίζει τον χρόνο. Η μόνη αναλογία σε παρόμοια σύμβολα είναι η εικόνα ενός ωροσκόπιου. Και αυτό επίσης έχει τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα και ένα αδειανό κέντρο. Και υπάρχει ακόμα και μια άλλη αξιοσημείωτη σύμπτωση: Η περιφορά μνημονεύεται συχνά στα προηγούμενα όνειρα και περιγράφεται συνήθως ως κίνηση αριστερόστροφη. Το ωροσκόπιο περιλαμβάνει δώδεκα οίκους αριθμημένους προς την αντίθετη κατεύθυνση των δεικτών του ρολογιού. Το ωροσκόπιο είναι μια ακόμα αναλογία ελάχιστα ικανοποιητική, μολονότι ρίχνει ορισμένο φως στην χρονική άποψη του συμβόλου μας. Θα αναγκαστούμε να εγκαταλείψουμε τις προσπάθειές μας για να βρούμε αντιστοιχίες, αν δεν κατέχουμε τους θησαυρούς του μεσαιωνικού συμβολισμού, αλλά αυτή είναι μια άλλη μελέτη. (Καρλ Γιουνγκ: Ψυχολογία και Θρησκεία)

• Η Προσωπική Εμπειρία

Ανέφερα στην αρχή ότι η αναζήτηση αυτή ξεκίνησε από μια προσωπική εσωτερική εμπειρία. Με πολύ συντομία, πρόκειται για μια οπτική εντύπωση, η οποία δείχνει ότι στο κέντρο ενός κήπου-παραδείσου βρίσκεται ένα ψηλό βάθρο και, ενώ αναμένεται πάνω στο βάθρο να βρίσκεται κάποια αναπαράσταση του Θεού, υπάρχει ένα σύγχρονο ραδιοτηλεσκόπιο, το οποίο αυθόρμητα ονόμασα ‘Κοσμικό Ραδιοτηλεσκόπιο’. Η ομοιότητα με το Κοσμικό Ρολόι είναι προφανής, αλλά το ραδιοτηλεσκόπιο είναι πολύ πιο εξελιγμένη μηχανή.   

3. Η ‘Μηχανή-Θεός’: Η Θεοποίηση της Μηχανής

‘Ο Θεός πέθανε’; Και τη θέση του πήρε η μηχανή; Κάποιοι πιστεύουν ότι την πήρε ο άνθρωπος, αλλά η παρατήρηση της πραγματικότητας τα τελευταία χρόνια μάλλον δείχνει ότι η μηχανή διεκδικεί τη θεοποίησή της. Άλλωστε μελλοντολογικές αναφορές του τύπου ‘έτος τάδε Από Θεοποιήσεως Μηχανής (ΑΘΜ)’ συνεχώς πληθαίνουν. Αυτό σημαίνει ότι τέτοιες έννοιες βρίσκονται ήδη στα μυαλά των σύγχρονων ανθρώπων, έστω και όχι πλήρως συνειδητοποιημένες. Πάμε λοιπόν προς πραγμάτωση του τρίτου σταδίου, δηλαδή τη ‘Μηχανή-Θεό’. Δεν γνωρίζω τι ακριβώς μπορεί να σημαίνει κάτι τέτοιο, σίγουρα όμως δείχνει δραματική αλλαγή της ανθρώπινης συνείδησης και του πολιτισμού. Ίσως στο κοντινό μέλλον υπάρξουν οι άνθρωποι για τους οποίους θα ισχύει ‘Ων ο Θεός εστίν η μηχανή αυτών’, κατά αντιστοιχία αυτού που αναφέρει ο Παύλος για την ‘κοιλία αυτών’.

4. Έξοδος

Σε πρώτο στάδιο ο Θεός σχετίζεται με τη μηχανή ως ο ‘Από Μηχανής Θεός’. Στη συνέχεια, ο Θεός παίρνει τη μορφή της μηχανής, εμφανίζεται ως μηχανή ή η μηχανή εμφανίζεται στη θέση του Θεού ή παραπέμπει στον Θεό και έτσι έχουμε τον ‘Θεό – Μηχανή’. Στο επόμενο στάδιο η μηχανή θεοποιείται και συναντάμε πλέον τη ‘Μηχανή-Θεό’.

Βλέπουμε στην πραγματικότητα πώς οι άνθρωποι κατασκευάζουν πυρετωδώς μηχανές κάθε είδους, δαπανούν πάρα πολύ χρόνο να μάθουν να τις χειρίζονται, κυριολεκτικά κάποιοι τις υπηρετούν και παθιάζονται με αυτές υπέρμετρα, κάποιοι ‘ερωτεύονται’ τα αυτοκίνητα και κυρίως τις μοτοσικλέτες τους -τις ‘μηχανές’ τους-, κάποιοι ‘ζουν’ κυριολεκτικά εικονικά μέσα από τους Η/Υ και το Internet κτλ. Όλα αυτά δείχνουν ότι κάτι τρέχει με τις μηχανές και η εξήγηση ότι τις φτιάχνουμε απλά γιατί μας εξυπηρετούν στη ζωή μας είναι μονάχα επιφανειακή και μερική. Φυσικά συμβαίνει και αυτό, αλλά όχι μόνον. Το τι πραγματικά συμβαίνει και πώς εξηγείται η σχέση μας μαζί τους δεν το γνωρίζω, προσπάθησα όμως να δείξω μερικά σημεία που φανερώνουν κάτι άλλο. Ελπίζω ότι κάποιοι πιο αρμόδιοι θα ερευνήσουν το ζήτημα βαθύτερα. Δεν είναι άνευ σημασίας ότι άνθρωποι σκοτώνονται για τις μηχανές, ότι τις υπηρετούν, ότι παθαίνουν εξάρτηση από αυτές κτλ. Εκτός αυτών όμως φαίνεται πως η ανθρώπινη συνείδηση εξελίσσεται κατά κάποιο τρόπο που σχετίζεται, εκτός των άλλων, και με τις μηχανές. Αλλά και το ασυνείδητο διανέμει κάποια σχετικά μοντέλα που τα υιοθετούμε και ακολουθούμε χωρίς να συνειδητοποιούμε τι ακριβώς συμβαίνει. Θεωρώ ότι είναι σημαντικό θέμα για περαιτέρω έρευνα.