I

Το καλοκαίρι του μακρινού πια 1981, και συγκεκριμένα στις 3-5 Ιουλίου, διεξάγεται στο Πανεπιστήμιο Πατρών το πρώτο Συμπόσιο Νεοελληνικής Ποίησης. Την τρίτη μέρα του Συμποσίου, κάτω από τον γενικό τίτλο ‘Ιστορική Αναδρομή στη Θεωρία της Ποίησης’, υπάρχει και μια εισήγηση του Δημήτρη Σταθόπουλου με τίτλο ‘Η ποίηση του Ζεν: σύντομη θεώρηση’. Στις έξι όλες κι όλες μικρές σελίδες αυτής της εισήγησης, ο Δ. Σ. αποπειράται να παρουσιάσει, μάλλον για πρώτη φορά στην Ελλάδα, βασικά στοιχεία, καθώς και το πνεύμα, του Ζεν και των χαϊκού. Μιλώντας σε ακροατήριο που αγνοεί τελείως το θέμα, υφίσταται τελικά τις συνέπειες της άγνοιας και της κακής προαίρεσης, όπως φαίνεται από τις παρεμβάσεις πολύ γνωστών την εποχή εκείνη ανθρώπων του λογοτεχνικού και φιλολογικού χώρου. Δυστυχώς αυτή η άγνοια και κακή προαίρεση συνεχίζει να υφίσταται εν πολλοίς σε αυτό τον χώρο, όπως επίσης και η ‘εξαφάνιση’ με οποιοδήποτε τρόπο σημαντικών ανθρώπων, που φαίνεται πως κάποιοι τους φοβούνται και γι’ αυτό φροντίζουν να χαθεί η πληροφορία -κοινώς ‘αυτόν εγώ θα τον σβήσω’ και το κάνουν στον βαθμό που μπορούν.     

Με την ευκαιρία αυτή να πω με συντομία ποιος ο Δ. Σ.

Γεννήθηκε το 1933 στην Αρκαδία, ολοκλήρωσε εγκύκλιες σπουδές στη Βυτίνα, φοίτησε στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στις ΗΠΑ στο Πανεπιστήμιο Κεντάκυ όπου παρακολούθησε μαθήματα σχετικά με την Παλαιά Διαθήκη, καθώς και αγγλικής γλώσσας και φιλολογίας. Μετέβη στη Γενεύη και στο Οικουμενικό Ινστιτούτο όπου παρακολούθησε μαθήματα από τους Όσκαρ Κούλμαν και Καρλ Μπαρτ. Στη συνέχεια παρακολούθησε στο Πανεπιστήμιο της Βόννης μαθήματα σανσκριτικής γλώσσας και θρησκειολογίας. Αναγορεύθηκε διδάκτωρ Φιλοσοφίας στο ίδιο Πανεπιστήμιο. Το θέμα της διατριβής του ήταν “Die Gottesliebe (Θείος Έρως). Συμβολή στην έρευνα της μυστικής θεολογίας”. Παρακολούθησε θρησκειολογικές σπουδές στη Σορβόννη. Παράλληλα παρακολούθησε μαθήματα δημοσιογραφίας στο Institute Francais des Presse του Πανεπιστημίου του Παρισιού. Αναγορεύθηκε επίσης διδάκτωρ της Θεολογίας στη Θεολογική Σχολή Αθηνών με θέμα «Η σχολή της αμώμου ή καθαράς χώρας (Jodo-Shu) και ο ιδρυτής αυτής Honen Shonin ή Genku (1133-1215). Συμβολή εις την θρησκειολογικήν έρευναν του ενοθεϊστικού αμινταϊσμού». Από το 1966 μέχρι το 2001 κατέλαβε διάφορες πανεπιστημιακές θέσεις φθάνοντας μέχρι αυτή του καθηγητή. Υπήρξε μέλος της Ελληνικής Ανθρωπιστικής Εταιρείας, της Ελληνικής Φιλοσοφικής Εταιρείας, της Εταιρείας Ελλήνων Συγγραφέων, της Επιστημονικής Βουδιστικής Εταιρείας, της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών. Κατά μια πληροφορία, που δεν επιβεβαιώθηκε τελικά, απεβίωσε το 2013.  

 

Το έργο του είναι θρησκειολογικό, θεολογικό, λογοτεχνικό-ποιητικό, μεταφραστικό, επιφυλλιδογραφικό. Κυριότερα βιβλία του:

• Επιστημονικά:

Ο Ζενισμός: Αρχαί, εξέλιξις, νόημα. Εκδ. Δωδώνη, Αθήνα, 1971.

Χριστιανισμός και Ζενισμός, Αθήνα, 1971.

Das Gottliche Licht (Το Θείον Φως), Αθήνα, 1971.

«Προλεγόμενα» στον Martin Nilsson, Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Θρησκείας. Εκδ.Παπαδήμας, Αθήνα, 1977.

Homo Religiosus. Επιλογή από μελέτες, επιφυλλίδες, δοκίμια και πρόσφατες ανέκδοτες εργασίες πάνω στο πανανθρώπινο φαινόμενο της Θρησκείας. Εκδ. Φιλιππότης, Αθήνα, 1981.

Ουράνια Σοφία. Το φαινόμενο της «νέας» ιαπωνικής θρησκείας Tenrikyo. Εκδ. Δόμος, Αθήνα, 1985.

• Ποιητικά:

Χειραψία. Ποιήματα, Αθήνα, 1956.

Τα νήπια, Ποιήματα, εκδ. Δίφρος, Αθήνα, 1959.

Τα Επιφάνια. Ποιήματα, εκδ. Δίφρος, Αθήνα, 1960.

Επινίκια, εκδ. Αστήρ, Αθήνα, 1966.

«ήμαρ ορφανικόν», Αθήνα, 1971.

Αίσι(μ)α, Αθήνα, 1976.

Υπάρχουν επίσης πάμπολλα άρθρα σε περιοδικά.

II

Παραθέτω εδώ αποσπάσματα από την εισήγηση του Δ. Σ.

«Στην ποίηση της Ιαπωνίας, και ειδι­κότερα στην ποίηση του Ζεν που θα με απασχολήσει, έφτα­σα από τα κανάλια ενός άλλου πανανθρώπινου, καθολικού φαινομέ­νου, που λέγεται Θρησκεία. Η ποίηση άλλωστε με τη Θρησκεία είναι δυο στενοί συγγενείς που περπατούν χέρι-χέρι κι ο ένας εκ­φράζει και στηρίζει, με τον δικό του τρόπο, τον άλλον. Τί είναι, τέλος πάντων, αυτό το «Ζεν», ρώτησε κάποιος τον δάσκαλο, αφού τον είχε ακούσει να τον διδάσκει γι’ αυτό το θέμα πολλά χρόνια. Κι ο δάσκαλος απάντησε: «Το Ζεν είναι το Ζεν». Αυτό θα έλεγα κι εγώ, γιατί το Ζεν είναι φώτιση της στιγμής, το «εξαίφνης» του Πλωτίνου, και δεν ερμηνεύεται με λόγια.

 Η ποίηση του Ζεν έχει βέβαια μερικά χαρακτηριστικά, όπως:

Διαύγεια – φειδώ (οικονομία) των λέξεων – καθαρότητα απόλυτη – βαθύ αίσθημα της σιωπής – βαθύ αισθητήριο της φύσης (φυσικός μυστικισμός) – αίσθηση της παροδικότητας των πραγμάτων.

 Οι λέξεις είναι μετρημένες, οι εκφράσεις σύντομες, ο ποιητής ταυτίζεται με το ποίημα του, ο δημιουργός και τα δημιουργήμα­τα γίνονται ένα. Και οι λέξεις που χρησιμοποιεί είναι μια αποκρυπτογράφηση, αποκάλυψη της ψυχής του. Οπωσδήποτε η ΛΕΞΗ κρύβει μιαν ιερότητα και γι’ αυτό ο ποιητής τη μεταφέρει στον χρόνο με δέος˙ είναι σαν να μεταφέρει πολύτιμο, ακριβό, εύφλεκτο υλικό. Οι λέξεις δεν είναι αντικείμενα αλλά ουσίες της ψυχής.

Ένα παλιό γιαπωνέζικο βιβλίο, το Nippon Shoki, λέει πως στα μυθικά χρόνια ένας θεός κυβερνούσε στο βασίλειο των λέξεων. Κάθε λέξη ήταν και μια ψυχή. Μέσα στο Βουδισμό έζησε μέχρι σήμερα η ιδέα αυτή του Koro–Dama, της λέξης-ψυχής. Έτσι η        ποίηση γίνεται ψυχική γλώσσα και το ποίημα μιλάει για τη βα­θιά σχέση του ποιητή με το απόλυτο. Το ποίημα φαίνεται, στο Ζεν, ατέλειωτο, ημιτελές, και δηλώνει το απόρρητο, το κρυφό, την αλήθεια. Είπα πως η ποίηση στο Ζεν φαίνεται ημιτελής, αλλά μην ξεχνάμε πως η αληθινή δημιουργία είναι πιο μεγάλη από το τέλειο!

Ο στίχος εδώ είναι σαν αστραπή στη νύχτα και το βίωμα του ποιητή έρχεται από τη βαθιά σχέση του με τη φύση (φύση = ψυ­χή). Και μας είναι γνωστό ότι όταν ζητάς το απόλυτο (αλήθεια, ελευθερία, ειρήνη), συναντάς το τραγικό. Η σχετική πραγματικό­τητα συγκρούεται με το απόλυτο (ελευθερία, ειρήνη, αλήθεια).

 Στην ποίηση του Ζεν βλέπουμε έντονα την αίσθηση και το βίωμα της παροδικότητας. Ο άξιος διάδοχος του μεγάλου ποιητή Basho, γνωστός με το όνομα Buson (1716-1783) έγραφε:

 Η φωνή τ’ αηδονιού

ακούγεται αργά, από μακριά

(κι ώς να φτάσει σε μένα)

η μέρα χάθηκε κιόλας.

 Το τελευταίο hai kai του περίφημου ποιητή Basho ήταν, στο πρωτότυπο,        το εξής:

 

α)         Tabi ni yande	: 5 συλλαβές
β)         Yume ka kare no ο	: 7 συλλαβές
γ)         Kake ne guru	: 5 συλλαβές
σύνολο	: 17 συλλαβές.

 

που σημαίνει:

 

Στο ταξίδι αρρώστησα,

μα ονειρεύομαι πάντοτε

την περιπλάνησή μου στις ερημιές.

 

Υπάρχουν, βέβαια, και άλλες μορφές,  όπως η παλαιότερη waka που περιέχει 5 στίχους με 31 συλλαβές (5 – 7 – 5 – 7 – 7 : 31). Αποδίδω ελεύθερα ένα ποίημα:

 

Στο καλυβάκι τους επιστρέφοντας οι αγριόπαπιες

χάσανε το δρόμο τους

και τώρα περιπλανώνται στο συννεφιασμένο μονοπάτι.

Πώς αντιλαλούνε στην ψυχή μου

oι γοερές κραυγές τους!

 

Εδώ βλέπουμε την εσωτερική απήχηση των φυσικών πραγμάτων.

Το 1974 ο γιαπωνέζος Yushikaru Ikeda είχε υποβάλει στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου μια διδακτορική διατριβή με τίτλο «Wohnen und Reisen» (κατοικία και  ταξίδι). Σε αυτό το βιβλίο, λοιπόν, βρίσκουμε πολλά χαρακτηριστικά ποιήματα της μετακίνησης, του ταξιδιού, που είναι η είσοδος/  έξοδος για λευτεριά, «ένα ταξίδι χωρίς σκο­πό, αλλά με το τέλος μέσα του, ένα αδιάκοπο πήγαινε». Και το πνεύμα του αέναου ταξιδιώτη το εξέφρασε άριστα ο Βasho (1644-1694).

 Με αυτά τα λόγια ανα­φέρομαι σε κεντρικό, ιδιότυπο, χαρακτηριστικό ποιητή και βουδι­στή ιερέα, τον Santoka (1882- 1940), που είναι ελάχιστα γνωστός. Γνώρισα αυτόν και την ποίηση του (τα ποιήματά του) από ένα άρθρο στο περιοδικό Monumenta Nipponica  το 1977. Ο Santoka ήταν μια ορφανή ψυχή που ταξίδευε ασταμάτητα, ταξίδευε στα τοπία της πατρίδας του και της ψυχής του, ήταν ένας ζητιάνος με έντονη την επαιτεία τόσο του ψωμιού των άλλων όσο και του ελέους τους. Με ένα μεταλλικό δίσκο (τάσι) γυρνούσε δω κι εκεί. Ο Οδυσσέας αυτός ό,τι είχε το πρόσφερε: ένα «χαίρετε – γεια σας». Η ζωή (η ποίησή) του κινείται στα εξής επτά σημεία: θρησκεία, φύση, ταξίδι, επαιτεία, ποίηση, μόνωση, θάνατος. Το 1924 έπεσε στις γραμμές ενός τρένου, που όμως ο οδηγός του το σταμάτησε! Το 1925 έγινε βουδιστής Ζεν ιερέας. Να λίγοι στίχοι του Santoka:

 Το σπίτι μου είναι πολύ μακριά

μα το κλωνάρι του δέντρου τόσο κοντά μου.

Χωρίς ένα δικό μου σπίτι

το φθινόπωρο φτάνει όλο και πιο βαρύ.

*

Στη μεταλλική γαβάθα της ζητιανιάς μου

πέφτει κάποιο φύλλο

ή το χαλάζι!

*

Ένα κοράκι μένει στο ξερό δέντρο

μα ο χρόνος έρχεται και φεύγει.

*

Ο βήχας δε λέει να σταματήσει

και δεν υπάρχει ένα χέρι

να μου χτυπήσει την  πλάτη.

*

Η ροδακινιά που μας έδωσε ωραίους καρπούς

ξεράθηκε κιόλας!

 

Μόνωση, ανεστιότητα_, παροδικότητα».

III

Μετά την εισήγηση υπήρξε συζήτηση με διάφορες παρεμβάσεις, οι οποίες προήλθαν από γνωστούς λογοτέχνες και φιλολόγους της εποχής. Πολλοί από αυτούς επιτέθηκαν με σφοδρότητα και αμφισβήτησαν όχι μόνο τα λεγόμενα, αλλά και τον ίδιο τον Δ. Σ. και την επιλογή της Οργανωτικής Επιτροπής. Να σημειωθεί ότι ο Δ. Σ. ήταν φανερά άρρωστος και υποβασταζότανε –αυτό δεν εμπόδισε την επιθετικότητα κάποιων. Ποιο ήταν το κύριο επιχείρημά τους; Ότι εμείς έχουμε όλη την ποίηση από τον Όμηρο μέχρι τους νεώτερους, τους νομπελίστες κτλ., με το Ζεν και τα χαϊκού θα ασχολούμαστε τώρα;

Πού πήγες τόσο μακριά -θα ρωτήσετε- στο 1981; Αν γύρισα 40 χρόνια πίσω οφείλεται στο ότι μου το θύμισε συνειρμικά η αντίδραση κάποιων σε σχετικό κείμενό μου, που δημοσιεύτηκε προ καιρού, αλλά κυρίως όσα συμβαίνουν τελευταία στο ‘σόι των ποιητών’ -καθώς και η εκχώρηση μνήμης σε κάποιον που την αξίζει. Είναι επίσης αξιοσημείωτο το γεγονός ότι ψάχνοντας καιρό τώρα για στοιχεία στο Διαδίκτυο, αλλά και αλλού, δεν βρήκα παρά ελάχιστα -ούτε μια φωτογραφία του Δ. Σ., ούτε ημερομηνία θανάτου.      

 

Πηγές Πληροφορίας

 

Για την εισήγηση του Δ. Σ. και τη σχετική συζήτηση:

Πρακτικά του Α’ Συμποσίου Νεοελληνικής Ποίησης / επιμέλεια Σ. Λ.  Σκαρτσής, τ. 2, σσ. 27-45. Εκδόσεις Γνώση, Αθήνα, 1983.

http://www.poetrysymposium.gr/pdf/Praktika/1o%20Symposio%20Poihshs%20(tomos%20B%CE%84).pdf.

 

Για το κείμενό μου: 

Γαβαλάς, Δ. Η κραυγή του σκίουρου στη στέγη: Αυτό και τίποτε άλλο -Λόγος περί Χαϊκού και Ζεν. Fractal, τεύχος της 17/09/2019.

https://www.fractalart.gr/page/2/?s=%CE%94%CE%B7%CE%BC%CE%B7%CF%84%CF%81%CE%B7%CF%82+%CE%93%CE%B1%CE%B2%CE%B1%CE%BB%CE%B1%CF%82

 

Για το Ζεν και την ποίηση των χαϊκού:

Blyth, R. H. Zen in English Literature and Oriental Classics. Hokuseido, Tokyo, 1948.

Blyth, R. H. Haiku. 4 vols. Hokuseido, Tokyo, 1949-52.

Watts, A. W. The Way of Zen. Pantheon Books, NY, 1957. [Κυρίως το κεφ. 4 στο δεύτερο μέρος: Zen in the Arts].

Suzuki, D. T.  Zen and Japanese Culture. Princeton University Press, Princeton, NJ, 1940. [Κυρίως το κεφ. VII: Zen and Haiku].