Για τη ζωγράφο Παυλίνα Παμπούδη

1. Αντίληψη Κύβου

Ας σκεφτούμε τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε ένα αντικείμενο, για παράδειγμα, ένα κύβο. Βλέπουμε τον κύβο από μια γωνία, υπό μια προοπτική, δεν μπορούμε να δούμε ταυτόχρονα τον κύβο από όλες τις πλευρές. Είναι ουσιώδες να πούμε, για την εμπειρία του κύβου, ότι η αντίληψη είναι μερική, ότι μόνο ένα μέρος του αντικειμένου δίνεται άμεσα κάθε στιγμή. Ωστόσο, δεν συμβαίνει ως εάν είχαμε μόνο την εμπειρία των εδρών που είναι ορατές από την παρούσα οπτική γωνία. Καθώς βλέπουμε αυτές τις έδρες, αποβλέπουμε επίσης τις έδρες που είναι κρυμμένες για μας εκείνη τη στιγμή. Βλέπουμε περισσότερα από όσα πέφτουν κάθε φορά στα μάτια μας. Οι έδρες που είναι τώρα ορατές περικυκλώνονται από ένα κύκλο εν δυνάμει ορατών εδρών που τώρα είναι απούσες ενεργεία. Αυτές οι ‘άλλες έδρες’ δίνονται ακριβώς ως απούσες, αποτελούν και αυτές μέρος αυτού που μας δίνεται στην εμπειρία του κύβου.    

Αυτό που μας δίνεται όταν βλέπουμε ένα κύβο είναι μίγμα που αποτελείται από έδρες που είναι παρούσες και άλλες που είναι απούσες, αλλά τις οποίες συν-αποβλέπουμε. Το πράγμα που βλέπουμε εμπεριέχει μια μίξη παρουσίας και απουσίας. Υποκειμενικά, η αντίληψή μας, το ότι βλέπουμε, είναι μίγμα που αποτελείται από πληρωμένες και κενές αποβλέψεις. Η αντίληψη είναι λοιπόν και αυτή μια μίξη: ένα μέρος της αποβλέπει αυτό που είναι παρόν και άλλα μέρη της αυτό που είναι απόν, τις ‘άλλες έδρες’ του κύβου, εν προκειμένω. Επομένως, η αντίληψη, όπως όλες οι εμπειρίες, εμπερικλείει τέτοια μίγματα παρουσίας και απουσίας ή πληρωμένων και κενών αποβλέψεων. Άλλα είδη αντικειμένων έχουν με τη σειρά τους άλλα είδη μίξεων, αλλά όλες είναι μίξεις παρουσίας και απουσίας.

Να διευκρινίσουμε εδώ ότι η παρουσία και η απουσία είναι τα αντικειμενικά σύστοιχα της πληρωμένης και κενής απόβλεψης αντίστοιχα. Πληρωμένη απόβλεψη είναι εκείνη που στοχεύει κάτι που είναι εκεί, κάτι παρόν, στην αυτοπρόσωπη παρουσία του, ενώπιον εκείνου που το αποβλέπει. Κενή απόβλεψη είναι εκείνη που στοχεύει κάτι που δεν είναι εκεί, κάτι απόν, κάτι που δεν είναι παρόν για εκείνον που το αποβλέπει.   

Σε μια δοσμένη στιγμή, λοιπόν, μόνο ορισμένες έδρες του κύβου δίνονται σε μας ως παρούσες, ενώ οι άλλες είναι απούσες. Αλλά ξέρουμε ότι μπορούμε είτε να κάνουμε τον κύκλο περί τον κύβο είτε να στρέψουμε τον κύβο και ότι τότε οι απούσες έδρες δίνονται σε θέα, ενώ οι παρούσες παύουν να δίνονται σε θέα. Η αντίληψή μας είναι δυναμική και όχι στατική: ακόμα και αν κοιτάζουμε τη μια έδρα του κύβου, η διακεκομμένη κίνηση των ματιών εισάγει ένα είδος ερευνητικής κινητικότητας, για την οποία δεν έχουμε καν επίγνωση. Καθώς στρέφουμε τον κύβο ή κάνουμε τον κύκλο του, το δυνάμει αντιληπτό γίνεται ενεργεία αντιληπτό και το ενεργεία αντιληπτό βυθίζεται στην απουσία: γίνεται αυτό που είχε ιδωθεί, αυτό που είναι εκ νέου απλά και μόνο δυνάμει ορατό. Στην υποκειμενική πλευρά, οι κενές αποβλέψεις γίνονται πληρωμένες και οι πληρωμένες κενές.

Αν εξετάσουμε την οπτική εμπειρία του κύβου, διακρίνουμε τρία επίπεδα σε αυτό που παρουσιάζεται σε μας:

(i) Υπάρχουν οι έξι έδρες του κύβου και κάθε έδρα μπορεί να δοθεί υπό διαφορετικές προοπτικές. Αν κρατήσουμε μια έδρα απευθείας μπροστά μας, παρουσιάζεται τετράγωνη, αλλά αν γείρουμε ελαφρά τον κύβο απομακρύνοντάς τον, τότε η έδρα γίνεται κάτι που δίνεται ως γωνία και μοιάζει περισσότερο με τραπέζιο. Οι απομακρυσμένες γωνίες φαίνονται να είναι εγγύτερα η μια προς την άλλη από ότι οι κοντινές. Αν γείρουμε τον κύβο ακόμα περισσότερο, η έδρα γίνεται σχεδόν σαν μια γραμμή και τελικά, αν τον γείρουμε λίγο ακόμα, η έδρα εξαφανίζεται από τη θέα. Επομένως, μια έδρα μπορεί να δοθεί με διαφορετικούς τρόπους, όπως και ο κύβος υπό διαφορετικές πλευρές.

(ii) Ας ονομάσουμε όψη κάθε τρόπο υπό τον οποίο μπορεί να δοθεί η έδρα. Η έδρα έχει την όψη του τετραγώνου όταν την κοιτάζουμε άμεσα, αλλά έχει την όψη του τραπεζίου όταν ο κύβος έχει στραφεί υπό γωνία ως προς εμάς. Όπως ο κύβος δίνεται σε μας από πολλές πλευρές, έτσι και η έδρα μπορεί να εμφανιστεί σε μας υπό πολλές όψεις και αυτές οι όψεις συνιστούν τελικά όψεις του κύβου.

(iii) Μπορούμε να δούμε μια συγκεκριμένη όψη σε μια δοσμένη στιγμή. Ας ονομάσουμε καθεμιά από αυτές τις στιγμιαίες εμφανίσεις ένα σκιαγράφημα της όψης. Αυτό αποτελεί σκιαγράφημα της έδρας και σκιαγράφημα του κύβου. Το σκιαγράφημα είναι μια χρονικά εξατομικευμένη παρουσίαση του κύβου, ένα στιγμιότυπο. Τελικά, ο κύβος δίνεται σε μας υπό μια πολλαπλότητα σκιαγραφημάτων. Μια πλευρά, μια όψη και φυσικά το ίδιο το αντικείμενο είναι διυποκειμενικά, αλλά το σκιαγράφημα είναι ιδιωτικό, υποκειμενικό. Ο σχετικός και υποκειμενικός χαρακτήρας των σκιαγραφημάτων δεν σημαίνει ότι και οι πλευρές, οι όψεις ή τα αντικείμενα που δίνονται σε μας μέσω των σκιαγραφημάτων είναι ομοίως σχετικά και υποκειμενικά.

Η αντίληψη, συνεπώς, εμπερικλείει επίπεδα σύνθεσης και πολλαπλών στοιχείων παρουσίασης, ενεργεία και δυνάμει. Ωστόσο, όταν βλέπουμε τις διαφορετικές έδρες του κύβου μέσω των διαφορετικών πλευρών θέασης, όταν έχουμε την εμπειρία ποικίλων όψεων από ποικίλες γωνίες και μέσω ποικίλων σκιαγραφημάτων, είναι ουσιώδες για την εμπειρία μας το ότι αντιλαμβανόμαστε ότι όλα αυτά τα πολλαπλά στοιχεία ανήκουν στον ένα και τον αυτό κύβο. Οι πλευρές, οι όψεις και τα σκιαγραφήματα παρουσιάζονται σε μας, αλλά μέσα σε όλα αυτά παρουσιάζεται ο ένας και ο αυτός κύβος. Τα επίπεδα που δίδονται στην εμπειρία μας συλλαμβάνονται στην αντίθεσή τους ως προς την ταυτότητα που δίνεται συνεχώς μέσω αυτών.

Ο κύβος δεν είναι βέβαια απλά και μόνο το άθροισμα όλων των σκιαγραφημάτων. Η ταυτότητα του κύβου ανήκει σε μια διάσταση διαφορετική από εκείνη των πλευρών, των όψεων και των σκιαγραφημάτων, είναι διαφορετική από τις εμφανίσεις που μας προσφέρει. Η ταυτότητα ποτέ δεν φανερώνεται ως μια πλευρά, όψη ή ένα σκιαγράφημα και όμως παρουσιάζεται σε μας ακριβώς ως η ταυτότητα μέσα σε όλα τα παραπάνω. Μπορούμε να επιτελέσουμε μια απόβλεψη του κύβου στην ομοιότητά του, όχι απλά ως προς τις πλευρές, τις όψεις και τα σκιαγραφήματά του. Καθώς κάνουμε τον κύκλο του κύβου ή τον στρέφουμε, η συνεχής ροή των σκιαγραφημάτων ενοποιείται με το να είναι ‘του ίδιου κύβου’. Όταν λέμε ότι παρουσιάζεται σε μας ‘ο κύβος’ εννοούμε ότι δίνεται η ταυτότητά του.

Η συνείδηση έχει περιεχόμενο, είναι πάντοτε ‘συνείδηση κάποιου πράγματος’ με την έννοια ότι αποβλέπει την ταυτότητα του αντικειμένου και όχι μόνο τη ροή των εμφανίσεων που μας παρουσιάζονται. Όταν αντιλαμβανόμαστε ένα αντικείμενο δεν έχουμε απλά και μόνο μια ροή σκιαγραφημάτων, μια σειρά εντυπώσεων: μέσα σε όλες αυτές και μέσω αυτών μας δίνεται το ένα και το αυτό αντικείμενο και η ταυτότητα του αντικειμένου είναι η ίδια αντικείμενο απόβλεψης, δίνεται σε μας. Όλες οι όψεις, οι εμφανίσεις, τα σκιαγραφήματα εκτιμάται ότι ανήκουν στο ένα και το αυτό πράγμα. Η ταυτότητα ανήκει σε αυτό που δίνεται στην εμπειρία και η αναγνώριση της ταυτότητας ανήκει στην αποβλεπτική δομή της εμπειρίας. Επιπλέον, ‘πίσω από’ και ‘μέσα εις’ τις πλευρές, τις όψεις και τα σκιαγραφήματα υπάρχει επίσης η ενικότητα του ίδιου του αντικειμένου, η ταυτότητα που δίνεται σε μας. Η ταυτότητα είναι δημόσια και προσιτή σε όλους, δεν είναι απλώς κάτι που εμείς προβάλλουμε στις εμφανίσεις. Να σημειώσουμε ότι η ίδια η ταυτότητα μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο απόβλεψης τόσο στην παρουσία της όσο και στην απουσία της και ότι μπορούμε να σφάλλουμε γι’ αυτήν.

Τέλος, να αναφέρουμε ότι, όπως προκύπτει από την προηγούμενη θεώρηση, υπάρχουν τρεις τύποι δομής που εμφανίζονται σταθερά στις αναλύσεις των φαινομένων. Αν έχουμε επίγνωση αυτών των τύπων, εύκολα κατανοούμε τι συμβαίνει στη μελέτη ενός συγκεκριμένου θέματος. Οι τρεις αυτοί τύποι δομής είναι οι εξής:

(i) Η δομή ‘των μερών και του όλου’,

(ii) η δομή ‘της ταυτότητας μέσα στην πολλαπλότητα’,

(iii) η δομή ‘της παρουσίας και της απουσίας’.

2. Μια Μεταφορά

Ας κάνουμε τώρα μια μεταφορά: το συγκεκριμένο θέμα που θέλουμε να μελετήσουμε είναι ο όλος κύβος, η ταυτότητα του κύβου, σε αυτό αποβλέπουμε. Οι γνωστικές προσεγγίσεις αποτελούν προσεγγίσεις στις έδρες του κύβου, είναι οι διάφορες πλευρές θέασης του κύβου, ενώ οι διάφορες τροπές και εκφάνσεις των γνωστικών προσεγγίσεων συνιστούν τις όψεις και τα σκιαγραφήματα. Έτσι, μέσα από κάθε γνωστική προσέγγιση βλέπουμε μια μόνο έδρα και, καθώς η διαδικασία ρέει στη διάρκεια του χρόνου, έχουμε τις όψεις και τα στιγμιαία σκιαγραφήματά της. Πρέπει όμως να δούμε όλες τις έδρες, τις όψεις, τα σκιαγραφήματα, αλλά και τον όλο κύβο, την ταυτότητά του και αυτό ακριβώς συνιστά την ολιστική θεώρηση του θέματος.

Επειδή η ολιστική προσέγγιση είναι κατά βάση εννοιακής φύσης, έχει τελικά να κάνει με έννοιες. Η έννοια ορίζεται κατά βάθος και πλάτος, δηλαδή ένταση και έκταση, ιδιότητες και αντικείμενα. Ο κύβος είναι η συγκεκριμένη κάθε φορά έννοια και κάθε προσέγγιση θεωρεί ένα μόνο μέρος του βάθους και πλάτους της έννοιας. Επομένως, για να έχουμε πλήρη θεώρηση της έννοιας χρειάζεται να δούμε όλες τις συμπληρωματικές πλευρές, όψεις και σκιαγραφήματα μέσα από την ολομέλεια των γνωστικών προσεγγίσεων. Είναι βέβαια φανερό ότι κάτι τέτοιο δεν επιτυγχάνεται αμέσως, για αυτό επιδιώκουμε στη ζωή αφενός την Εννοιακή Αλλαγή (conceptual change) και αφετέρου την Εννοιακή Ανα-πλαισίωση (conceptual re-framing). Ο όρος αυτός μεταφέρθηκε στην κοινή χρήση από την ψυχοθεραπεία και σημαίνει την παρουσίαση μιας έννοιας υπό διαφορετική οπτική γωνία, δίνοντάς της έτσι εναλλακτική σημασία. Τελικά, μέσα από διαδοχικές αλλαγές πλαισίου αναφοράς, που εν προκειμένω γίνονται με τις διάφορες γνωστικές προσεγγίσεις, φθάνουμε στην πλήρη, σφαιρική, ολιστική αντίληψη της έννοιας.

*

* *

Σημείωση: η συγκεκριμένη προσέγγιση στηρίζεται στη Φαινομενολογία.