Μετα-, Meta–, Post–

Το μετα- ως πρώτο συνθετικό λέξης, και σε σχέση με αυτό που εκφράζει το δεύτερο συνθετικό, δηλώνει ότι κάτι συμβαίνει μετά από κάτι άλλο και επιπλέον στάση που στέκεται κριτικά προς προηγούμενη ομόλογή της. Σημαίνει ακόμα ‘για το ίδιο το πράγμα’. Βλέπει, δηλαδή, το πράγμα απέξω, από μια υψηλότερη προοπτική, και όχι μέσα από το πράγμα, σαν να είναι αυτοσυνείδητο –πρόκειται για στάση πιο περιεκτική και υπερβατική, που διακρίνει μεταξύ εσωτερικού και εξωτερικού παρατηρητή.

 Στην επιστημολογία, και συχνά σε κοινή χρήση, το πρόθεμα μετα- χρησιμοποιείται  να σημαίνει ‘για το ίδιο το πράγμα και τη δική του κατηγορία’. Για παράδειγμα, τα μετα-δεδομένα (meta–data) είναι δεδομένα για/ σχετικά με τα δεδομένα. Επίσης, η μετα-μνήμη (meta–memory) στην ψυχολογία σημαίνει τη γνώση ενός ατόμου για το αν θα θυμόταν κάτι ή όχι εάν επικεντρώνονταν στην ανάκληση. Η σύγχρονη έννοια του “ένα Χ για το Χ” έχει δημιουργήσει όρους όπως “μετα-γνώση” (meta–cognition)  (γνώση για τη γνώση), “μετα-συναίσθημα” (meta–emotion)  (συναίσθημα για το συναίσθημα), “μετα-συζήτηση” (meta–discussion) (συζήτηση για τη συζήτηση), και “μετα-προγραμματισμός” (meta–programming) (συγγραφή προγραμμάτων που χειρίζονται προγράμματα). Σε ένα σύστημα που βασίζεται σε κανόνες, ένα meta-rule είναι ένας κανόνας που διέπει την εφαρμογή άλλων κανόνων.

 Οποιοδήποτε θέμα μπορεί να θεωρηθεί ότι έχει μια μετα-θεωρία, δηλαδή μια θεωρητική εξέταση των ιδιοτήτων του, όπως τα θεμέλια, οι μέθοδοι, η μορφή και η χρησιμότητά του, η οποία βρίσκεται σε υψηλότερο επίπεδο αφαίρεσης και πραγματικότητας. Στη γλωσσολογία, η γραμματική θεωρείται ότι εκφράζεται σε μια μετα-γλώσσα (meta-language), γλώσσα που λειτουργεί σε υψηλότερο επίπεδο για να περιγράψει τις ιδιότητες της απλής γλώσσας.

 Η χρήση του meta– στα Αγγλικά είναι το αποτέλεσμα του σχηματισμού από τη λέξη ‘μετα-φυσική’. Η χρήση του προθέματος μετα- επεκτάθηκε αργότερα σε άλλα πλαίσια με βάση τον όρο της μετα-φυσικής. Οι σχηματισμοί όρων με το μετα- είναι παράλληλοι με τον αρχικό ‘μετα-φυσική’, δηλαδή, ως πρόθεμα για τα γενικά ουσιαστικά (πεδία μελέτης) ή επίθετα. Άρχισε να χρησιμοποιείται με συγκεκριμένα ουσιαστικά σε σχέση με τη μαθηματική λογική κάπου πριν από το 1929. Το 1920 ο David Hilbert πρότεινε ένα ερευνητικό πρόγραμμα στο λεγόμενο ‘μετα-μαθηματικό πεδίο’ που είναι σήμερα γνωστό απλά ως Μετα-μαθηματικά.

 Τα Μετα-μαθηματικά είναι η ίδια η μελέτη των Μαθηματικών χρησιμοποιώντας τις μεθόδους τους. Αυτή η μελέτη παράγει μετα-θεωρίες, οι οποίες είναι μαθηματικές θεωρίες για άλλες μαθηματικές θεωρίες. Η έμφαση στα Μετα-μαθηματικά (και ίσως στη δημιουργία του ίδιου του όρου) οφείλεται στην προσπάθεια του Hilbert να εξασφαλίσει τα θεμέλια των Μαθηματικών στις αρχές του 20ού αιώνα. Τα Μετα-μαθηματικά παρέχουν αυστηρή τεχνική για τη διερεύνηση μεγάλης ποικιλίας θεμελιωδών προβλημάτων για τα Μαθηματικά και τη Λογική. Σημαντικό χαρακτηριστικό των Μετα-μαθηματικών είναι η έμφασή τους στη διάκριση μεταξύ συλλογιστικής ‘από μέσα’ και ‘από έξω’ από ένα σύστημα. Μια άτυπη εικόνα αυτού είναι η κατηγοριοποίηση της πρότασης “2 + 2 = 4” ότι ανήκει στα Μαθηματικά, ενώ η κατηγοριοποίηση της πρότασης “2 + 2 = 4 είναι έγκυρη/ αληθής” ότι ανήκει στα Μετα-μαθηματικά.

 Μια αξιοσημείωτη πρώιμη αναφορά είναι η χρήση της λέξης “meta–theorem” του Willard V. Quine το 1937, όπου το μετα- έχει τη σύγχρονη έννοια του “ένα Χ για το Χ” (an X about X). Οι προηγούμενες χρήσεις του μετα- και ακόμη και της “μετα-φυσικής” δεν έχουν αυτή τη διπλασιασμένη εννοιολογική δομή -είναι για ή πέραν του Χ, αλλά δεν συνιστούν τα ίδια το Χ.

 Ο Douglas Hofstadter, στο βιβλίο του Gödel, Escher, Bach και, στη συνέχεια, στο Meta–magical Themas, διαδίδει αυτή την έννοια του όρου. Το βιβλίο, το οποίο ασχολείται με την αυτοαναφορά και τους παράξενους βρόχους, και αγγίζει τον Quine και το έργο του, είχε επιρροή σε πολλές κουλτούρες που σχετίζονται με τον υπολογιστή και μπορεί να είναι υπεύθυνο για τη δημοτικότητα του προθέματος, για τη χρήση του ως αυτόνομου όρου και για τις πολλές πρόσφατες χρήσεις του, όπως το ψευδώνυμο meta-/ post–truth. Ο Hofstadter χρησιμοποιεί το μετα- ως αυτόνομη λέξη, ως επίθετο και ως κατευθυντήρια πρόθεση («ερχόμενος μετά»). Αυτό το βιβλίο μπορεί επίσης να είναι υπεύθυνο για τη σύνδεση του “meta-” με παράξενους βρόχους, σε αντίθεση με την απλή αφαίρεση. Η πρόταση “This sentence contains thirty-six letters“ και η όλη πρόταση που την ενσωματώνει, είναι παραδείγματα “μετα-προτάσεων” (meta–sentences) που αναφέρονται στον εαυτό τους με αυτόν τον τρόπο.

1. Μετα-λογοτεχνία

Αφού ξεκαθαρίσαμε τι είναι και πώς χρησιμοποιείται το μετα- συζητάμε τώρα το ζήτημα της Μετα-λογοτεχνίας. Έχουμε λοιπόν σήμερα, για να πάρουμε ένα παράδειγμα, τον όρο “μετα-γνώση” (meta–cognition)  (γνώση για τη γνώση) ή Μετα-γνωστική Διαδικασία ή απλώς Μετα-γνωσία και εννοούμε τη διαδικασία τού να σκεφτόμαστε για τη σκέψη μας. Αυτό συνεπάγεται την κατανόηση της διαδικασίας της σκέψης και των σκεπτικών στρατηγικών ενός ατόμου και την ικανότητα για συνειδητό αναστοχασμό και δράση πάνω σε αυτές, με σκοπό την τροποποίησή τους.

 Όμοια έχουμε και τον όρο Μετα-λογοτεχνία. Στην εξελικτική βηματική αλληλουχία η Μετα-λογοτεχνία έρχεται μετά τη Λογοτεχνία και συνιστά στάση κριτική γι’ αυτήν, ενώ τη βλέπει απέξω, από υψηλότερο επίπεδο πραγματικότητας, με περιεκτικό και υπερβατικό τρόπο. Η Μετα-λογοτεχνία συνιστά συζήτηση, σε οποιαδήποτε γραπτό, άλλων κειμένων. Οποιοδήποτε λογοτεχνικό κείμενο, που παίρνει ως αντικείμενό του τη φύση και τους παράγοντες της Λογοτεχνίας, εμπίπτει στο πεδίο της Μετα-λογοτεχνίας. Φυσικά, με τον όρο Μετα-λογοτεχνία δεν νοείται ότι εκφεύγει κάποιος από το ευρύτερο πλαίσιο της Λογοτεχνίας, αλλά ζητεί απλώς να τονίσει την μεταξύ της Μετα-λογοτεχνίας και Λογοτεχνίας υπάρχουσα διαφορά και σχέση.

2. Τα Λόγια του Παππού μας Ηράκλειτου

«Τον Όμηρο αξίζει να τον διώξουν από τους αγώνες και να τον ραπίσουν, το ίδιο και τον Αρχίλοχο». Ηράκλειτος (απόσπασμα 42).

Οι σχολιαστές εξηγούν, εν προκειμένω, ότι η καταδίκη του Ομήρου και του Αρχίλοχου από τον Ηράκλειτο οφείλεται στο ότι είναι αρχηγοί σε δυο ποιητικές τεχνοτροπίες: ο πρώτος στην επική και ο δεύτερος στη λυρική ποίηση. Ο Ηράκλειτος αποδοκιμάζει και τον ένα και τον άλλο με κριτήριο το πρόβλημα της αλήθειας. Και οι δυο διδάσκουν τον Μύθο και όχι τον Λόγο και με αυτό κρατούν τον λαό στο σκοτάδι. Γι’ αυτούς, λοιπόν, που προσφέρουν στους ανθρώπους Μύθο αντί Λόγο, ο παππούς Ηράκλειτος, ήδη από τον 6^ο π. Χ. αιώνα, προτείνει ατιμωτική συμπεριφορά.

 Η συνέχεια όμως της ποίησης, και κυρίως της επικής, δεν είναι παρά το μυθιστόρημα, όπως έχει δείξει η σύγχρονη Λογοτεχνική Θεωρία. Επομένως, αν ζούσε σήμερα ο Ηράκλειτος, θα έλεγε το ίδιο ή κάτι ανάλογο και για τα πλήθη των μυθιστοριογράφων του τόπου μας και του κόσμου, οι οποίοι εικοσιέξι αιώνες μετά συνεχίζουν να προσφέρουν Μύθο αντί Λόγο, δηλαδή να παραμυθιάζουν κυριολεκτικά τους ανθρώπους αντί να τους βάλλουν να σκεφτούν λογικά.

 Τον 21^ο αιώνα ζούμε ακόμα με τον Μύθο αντί για τον Λόγο και υπεύθυνοι για αυτό είναι, έως ένα βαθμό, αφενός κάποιοι ποιητές που κάνουν κακή χρήση της ποίησης και αφετέρου, και κυρίως, οι μυθιστοριογράφοι παντός τύπου, που στην ουσία προσφέρουν πολύ κακές υπηρεσίες στην ανθρωπότητα. Εκατομμύρια άνθρωποι ‘διαβάζουν’ μυθιστορήματα νομίζοντας ότι διαβάζουν πραγματικά και ζώντας ακόμη στην εποχή του Μύθου και του ανορθολογισμού, της αρχαϊκότητας και του ασυνειδήτου, του συναισθήματος και του πρωτογονισμού. Θα ρωτήσει κάποιος, αν όλα αυτά είναι κακά. Όχι απαραίτητα, αλλά είναι κακά όταν λείπει η άλλη πλευρά, αυτή του ορθολογισμού, της συνειδητότητας, της κριτικής σκέψης και γενικά όλων όσων συνεπάγεται ο Λόγος, δηλαδή λείπει η ισορροπία του δίπολου “και Μύθος και Λόγος”. Έτσι συνεχίζουμε να ζούμε ακόμα στην ανισορροπία του είτε το ένα είτε το άλλο, στη μονομέρεια και όχι στη σύνθεση και την ολότητα.

3. Παραμύθια και Παραβολές

«Κι αν σου μιλώ με παραμύθια και παραβολές/ είναι γιατί τ’ ακούς γλυκότερα».

Γ. Σεφέρης.

Πόσα μυθιστορήματα, ανεξάρτητα από την αξία τους, πωλούνται στον τόπο μας κάθε χρόνο και πόσα δοκίμια, μελέτες, έρευνες κτλ.; Εκατοντάδες χιλιάδες από τα πρώτα και μόνο εκατοντάδες από τα δεύτερα. Έτσι, λοιπόν, συνεχίζουμε στον 21^ο  αιώνα να ζούμε στο επίπεδο του 6^ου π. Χ. αιώνα και κανένας δεν βρίσκεται να συμπεριφερθεί όπως προτείνει ο Ηράκλειτος –το αντίθετο μάλιστα. Οι άνθρωποι παραμυθιάζονται κυριολεκτικά, ‘διαβάζουν’ ευμεγέθη μυθιστορήματα σε πλήρη ασυνειδησία και ‘τη βρίσκουνε’, κάποιοι γίνονται διάσημοι και πλουτίζουνε, και οι εκδότες τους το ίδιο, ενώ ο λαός κοιμάται. Ελάχιστα βιβλία σε σχέση με τον Λόγο κυκλοφορούν και μόνο σε μικρό κοινό, έτσι οι εκδότες αποφεύγουν να τα εκδίδουν και να τα προβάλουν. Το τι λέγεται από εκδότες στους συγγραφείς που θέλουν να εκδώσουν βιβλία από την πλευρά του Λόγου είναι γνωστό.

 Το θέμα ‘Μύθος και Λόγος’ και ‘Έρως και Λόγος’ έχει μελετηθεί εξαντλητικά από την εποχή των Σοφιστών και του Πλάτωνα έως σήμερα. Μύθος και Λόγος έχουν θεμελιώδη διαφορά˙ στον Μύθο η αλήθεια είναι εξ αποκαλύψεως, στον Λόγο παραμένει σε εκκρεμότητα όσο οι αποδείξεις της αμφισβητούνται και πιθανόν ανατρέπονται. Αλλά σε αυτό τον τόπο ζούμε ακόμα σε μυθολογικές εποχές, σε εποχές πριν από την απομάγευση του κόσμου. Η σκέψη, η λογική, η κρίση, ο ορθολογισμός κτλ. δεν λειτουργούν. Αυτό μπορεί να το διαπιστώσει κάποιος σε όλη την πολιτική και κοινωνική ζωή των τελευταίων σαράντα χρόνων, στη συλλογική και ατομική συμπεριφορά. Αυτή είναι και η αιτία τού γιατί βρισκόμαστε σήμερα στην κατάσταση που βρισκόμαστε: πιστέψαμε τους διάφορους μύθους ‘της αλλαγής’, ‘του εκσυγχρονισμού’, ‘της επανίδρυσης’, ‘των αντι-μνημονίων’ κτλ., αφού τους εκλάβαμε και εισπράξαμε ως μυθιστορήματα. Τα μυθιστορήματα, κυρίως, πουλάνε αυτά ακριβώς τα χρόνια.

 Απαιτούνται, λοιπόν, Ηρακλείτειες συμπεριφορές απέναντι κυρίως στους μυθιστοριογράφους, μήπως και αλλάξει κάτι στον διάχυτο ανορθολογισμό που κατατρέχει την ελληνική κοινωνία και δεν την αφήνει να σκεφτεί και να πράξει ορθολογικά. Οι γαλουχημένοι με το ‘ένας αγάπησε μια’ ή ‘την έκφραση συναισθημάτων’ και τις παραλλαγές τους ή τις δήθεν ‘κοινωνικές αναλύσεις’ κτλ., είναι αυτοί που συνιστούν τα βαρίδια στην εξελικτική πορεία της κοινωνίας προς ολιστικές καταστάσεις.

 Αλλά για να μην είμαι άδικος, και οι πολιτικοί μας έπρεπε να παίρνουν βραβεία μυθιστορήματος˙ κυρίως αυτοί. Δυστυχώς, όλα αυτά ανήκουν «σε παλαιότερο στάδιο εξέλιξης της ανθρώπινης συνειδητότητας», όπως διαπιστώνει ο πολυγραφότατος μελετητής Ken Wilber, και δεν φαίνεται να μας απασχολούν ιδιαίτερα σε αυτό τον τόπο. Το πρόβλημά μας είναι να τ’ ακούμε γλυκότερα, γιατί τα άλλα μας βάζουν να σκεφτούμε και μας κουράζουν.

4. Η Λογοτεχνία ως Ιδεολογικός Έλεγχος

«Θα τελειώσω με μια αλληγορία: εμείς γνωρίζουμε ότι το λιοντάρι είναι δυνατότερο από τον θηριοδαμαστή, το ίδιο γνωρίζει και ο θηριοδαμαστής. Το πρόβλημα είναι ότι δεν το ξέρει το λιοντάρι. Δεν αποκλείεται ο θάνατος της Λογοτεχνίας να βοηθήσει το λιοντάρι να αφυπνιστεί». Terry Eagleton.

Το ερώτημα, εν προκειμένω, είναι: τι είναι το λιοντάρι; Η κυρίαρχη υπόθεση λέει ότι το λιοντάρι είναι ο λαός και θηριοδαμαστής η Λογοτεχνία. Συνεπώς, ρόλος της Μετα- λογοτεχνίας είναι να αντιτεθεί στη Λογοτεχνία και να της στερήσει τη δύναμη να καθησυχάζει και να υποτάσσει τις μάζες. Το λιοντάρι, ωστόσο, φαίνεται πιο σοφό από όσο αντιλαμβανόμαστε, γιατί ξέρει ότι ο θηριοδαμαστής διαθέτει μαστίγιο και αυτό είναι που τον κάνει δυνατότερο από το ίδιο.

Η αλληγορία βλέπει τη Λογοτεχνία ως το μαστίγιο, θεωρώντας την ως μέρος του μηχανισμού του κράτους, που μας ελέγχει μέσω της ιδεολογίας αντί μέσω της δύναμης. Η ιδεολογία είναι σύστημα αναπαραστάσεων στο κέντρο μιας συγκεκριμένης κοινωνίας, το οποίο διαθέτει τη δική του λογική, ισχύ, ρόλο και στόχο, ενώ οι αναπαραστάσεις είναι κυρίως εικόνες και μύθοι και σπανιότερα έννοιες και ιδέες. Η ιδεολογία κάνει γενικότερα τον πολιτισμό σημαντικό μέσο για το σύστημα αξιών που υποβαστάζει το εκάστοτε καθεστώς σε οποιαδήποτε κοινωνία. Αυτό το σύστημα αξιών είναι συνήθως υπόρρητο, αλλά διαποτίζει την τέχνη, την παιδεία και τον πολιτισμό μιας δοσμένης εποχής.

 Η εκάστοτε εξουσία, εκτός από τους άμεσους τρόπους επιβολής, χρησιμοποιεί και πιο έμμεσους, τους ιδεολογικούς μηχανισμούς. Μεταξύ αυτών των μηχανισμών είναι και η τέχνη και φυσικά η Λογοτεχνία, η οποία προωθεί ένα κοσμοείδωλο συμβατό με τα συμφέροντα της εξουσίας, με αποτέλεσμα ο μη ενημερωμένος πολίτης να θεωρεί ότι επιλέγει ελεύθερα όσα στην πραγματικότητα του επιβάλλονται. Ο μηχανισμός, που μας κάνει να νιώθουμε ελεύθεροι, ενώ στην πραγματικότητα μας επιβάλλει διάφορα πράγματα, που μας κάνει να έχουμε συγκεκριμένο συλλογικό κοσμοείδωλο, ώστε να θεωρούμε ‘φυσικό’ και ‘αυτονόητο’ το πώς έχουν τα πράγματα, χρησιμοποιεί επιτυχώς και τη Λογοτεχνία, άλλοτε ερήμην και άλλοτε με τη συνειδητή συμμετοχή των συγγραφέων.

5. Ο ‘Θάνατος’ ποιας Λογοτεχνίας;

Ποια Λογοτεχνία λοιπόν πρέπει να πεθάνει; Ποιοι λογοτέχνες πρέπει να διώκονται από τους αγώνες και να τους ραπίζουν; Λογικό συμπέρασμα όσων προηγήθηκαν είναι ότι πρέπει να πεθάνει η Λογοτεχνία που συμβάλλει στην κυριαρχία της εξουσίας με διάφορους τρόπους, άμεσους και έμμεσους, αυτή δηλαδή που κρατάει τους ανθρώπους κοιμισμένους, αμαθείς, ασυνείδητους και γενικά στο σκοτάδι της άγνοιας και της ασυνειδητότητας, χωρίς κριτική σκέψη, προσωπικό κοσμοείδωλο, υπαρξιακή ελευθερία κτλ., αυτή που καλλιεργεί την τάση εμμονής.  

 Αντίθετα, η Λογοτεχνία και οι λογοτέχνες που συμβάλλουν στο ξύπνημα, τη συνειδητότητα, τη γνώση, την πνευματικότητα, το νόημα κτλ. και γενικά την τάση εξέλιξης και ολοκλήρωσης είναι αυτοί που πρέπει να ζήσουν για να παίξουν τον ρόλο τους ακριβώς στην εξελικτική πορεία του ανθρώπου προς την ολοκλήρωση. Παραφράζοντας τον Γκουρτζίεφ θα έλεγα ότι ‘κοιμισμένοι γράφουν για άλλους κοιμισμένους’ και με τον τρόπο τους δεν τους βοηθάνε να απαλλαγούν από σφαλερές ιδέες, πάθη, άγνοια και ψευδαισθήσεις, το αντίθετο μάλιστα.

6. Ένα Βήμα παραπέρα: προς τη Σύνθεση και Ολοκλήρωση

Ο ορισμός του μετα- ως «Ένα Χ για το Χ» σημαίνει εδώ «μια Λογοτεχνία για τη Λογοτεχνία», δηλαδή τη Μετα-λογοτεχνία. Αυτό συνιστά διαδικασία/ πράξη που οδηγεί στην αποστασιοποίηση/ αποταύτιση, σε κριτική στάση, στη μετάβαση σε υψηλότερο επίπεδο πραγματικότητας, σε θέαση απέξω, με περιεκτικό και υπερβατικό τρόπο. Αυτό συνεπάγεται την κατανόηση της διαδικασίας της Λογοτεχνίας και των λογοτεχνικών στρατηγικών/ τεχνικών και την ικανότητα για συνειδητό αναστοχασμό και δράση πάνω σε αυτές, την αποθησαύρισή τους και τη χρήση τους, με σκοπό την τροποποίηση και εξέλιξή τους.

 Ενώ λοιπόν η Λογοτεχνία ανήκει καθαυτή στην πλευρά του Μύθου, η όλη διαδικασία της Μετα-λογοτεχνίας ανήκει στην πλευρά του Λόγου. Έτσι, λοιπόν, δημιουργείται ένα δίπολο Λογοτεχνία – Μετα-λογοτεχνία που ανήκει στην ευρύτερη σύνθεση Λογοτεχνία – Επιστήμη γιατί η Μετα-λογοτεχνία συνιστά ουσιαστικά Επιστήμη αφού επίσταται (γνωρίζει) τη Λογοτεχνία μέσω της διαδικασίας που αναπτύξαμε πιο πάνω. Καταλήγουμε έτσι, από άλλο δρόμο, στην ήδη γνωστή ευρύτερη σύνθεση Τέχνης και Επιστήμης, την ‘Τεχνο-Επιστήμη’.   

 Λέγοντας, αμέσως πιο κάτω, πλευρίωση (lateralization) εννοούμε την κυριαρχία της μίας πλευράς του σώματος έναντι της άλλης. Οι άνθρωποι αναπτύσσουν σαφή προτίμηση της μίας πλευράς στο σώμα τους, ενώ υπάρχουν και εξαιρέσεις. Η πλευρίωση σχετίζεται με το ποιο από τα δύο ημισφαίρια του εγκεφάλου έχει αποκτήσει λειτουργική υπεροχή. 

Απαιτείται η εξεύρεση ενός υπερ-κώδικα που να μπορεί να εκφράζει και τις δυο πλευρές˙ απαιτείται Σύνθεση/ Ολοκλήρωση/ Συμπληρωματικότητα/ Ενότητα/ Πληρότητα, αφού όλα αυτά συνιστούν την πραγματικότητα, κατά τον Heisenberg.

 Δυστυχώς υπάρχει δυσαρμονία/ ασυμμετρία στη δομή του εγκεφάλου (εγκεφαλική ασυμμετρία) και οι νευρωνικές διασυνδέσεις είναι μάλλον ελ­λιπείς σε ό,τι αφορά την απρόσκοπτη αμοιβαία διακίνηση ηλεκτροχημικών ερεθισμάτων και ουσιών -ορμονών, νευροδιαβιβαστών, νευροπεπτιδίων κλπ. Αποτέλεσμα είναι τα δυο υποσυστήματα να απολαμβάνουν σχετικής αυτονομίας με επακόλουθο την ατελή συνεργασία τους.

 Η ‘διαμάχη’, ανάμεσα στις παρορμήσεις, τα συναισθήματα κτλ. από τη μια πλευρά (Μύθος/ Λογοτεχνία/ Ποίηση) και τη λογική σκέψη από την άλλη (Λόγος/ Επιστήμη/ Μαθηματικά), αποδίδεται στην ενδογενή φυλογενετική δυσαρμονία της δομής του ανθρώπινου εγκεφάλου. Η διαπάλη αυτή χαρακτηρίζει κάθε άνθρωπο κάθε εποχής, εκδηλώνεται με οξείες και ήπιες φάσεις και σε τελευταία ανάλυση αντικατοπτρίζει το ανισότροπο και ασυμβίβαστο ανάμεσα στα διαλαμβανόμενα στα δύο διαφορετικά επίπεδα. Αντίστοιχες ασυμμετρίες παρατηρούνται και στο ψυχικό σύστημα μεταξύ συνειδητού και ασυνειδήτου. Δυστυχώς ως ανθρώπινη φυλή, την παραπά­νω αναγκαία σύνθεση δεν έχουμε πετύχει ακόμα.

Τελικά, από τον ανταγωνισμό Λογοτεχνίας – Μετα-λογοτεχνίας και τους ‘θανάτους’ που διακηρύσσονταν μερικά χρόνια πριν, περνάμε στον συναγωνισμό, στην απαραίτητη σύνθεση που οδηγεί στην ολοκλήρωση και στην πραγματικότητα. Ομολογώ ότι πρόκειται για πολύ δύσκολη διαδικασία, αλλά η βηματική εξελικτική αλληλουχία οδηγεί προς τα κει και όσο πιο γρήγορα το κατανοήσουμε τόσο καλύτερο για όλους: συγγραφείς, αναγνώστες, κοινωνικό σύνολο.