Ο Ελβετός  ψυχολόγος Γιούνγκ, ο Άγγλο-αμερικάνος ποιητής Έλιοτ και ο Άγγλος ιστορικός Τόινμπι είναι τρεις άνθρωποι που, στις απαρχές αυτής της ταραγμένης εποχής, αναζήτησαν καινούριο όραμα στα βάθη της ανθρώπινης ψυχής. Είναι, κατά κάποιο τρόπο, αιχμές μιας πιθανής δημιουργικης μειονοτητας αφιερωμένης στη γέννηση της νέας ελευθερίας. Για την ώρα, όμως, δεν είναι παρά σκόρπια σημεία εδώ κι εκεί. Το θέμα που εξετάζεται εδώ είναι εάν και πώς, με βάση τις ανακαλύψεις τους, οι άνθρωποι ως άτομα και σύνολα μπορούν να βρουν τον τρόπο μιας δημιουργικής ανανέωσης. Τον ίδιο καιρό που ο Γιούνγκ και ο Έλιοτ είχαν καταπιαστεί, καθένας με τον τρόπο του, με τη δημιουργική ενέργεια που δρα στον μικρόκοσμο της ανθρώπινης ψυχής, ο Τόινμπι έδειχνε, με το έργο του στην Ιστορία, την επίδραση αυτής της ενέργειας στον μακρόκοσμο, όπως εκφράζεται στην καταχωρημένη εμπειρία της ανθρωπότητας. Ό Τόινμπι ανακάλυψε και αυτός τη λεγόμενη ‘μυθολογική μέθοδο’.

Διερευνώντας τους παράγοντες που συντελούν στην άνοδο, την ανάπτυξη, την παρακμή και τον θάνατο των πολιτισμών, ανακαλύπτουμε ότι η προκληση και η αντίστοιχη αποκριση είναι το κλειδί που ανοίγει την πόρτα στην Ιστορία των λαών. Οι πολιτισμοί συχνά αντιμετωπίζουν προκλήσεις από τη φύση, όπως είναι το έδαφος, η έρημος, ο υπερπληθυσμός, η εξάντληση των φυσικών πόρων, κλιματολογικές αλλαγές, βάρβαροι γείτονες, εσωτερικές διαμάχες. Ταλαιπωρίες όπως αυτές φανερώνουν τον πραγματικό χαρακτήρα ενός λαού και μιας εποχής. Αλλά καθώς το δράμα της παγκόσμιας Ιστορίας ξετυλίγεται, ο παράγοντας που συγκεντρώνει το κύριο ενδιαφέρον δεν είναι τόσο η πρόκληση του φυσικού περιβάλλοντος, όσο ο ζωντανος μυθος που εγκαταβιώνει στον ανθρώπινο ψυχισμό και βοηθάει τους ανθρώπους να σταθούν στο ύψος αυτής της πρόκλησης και να θριαμβεύσουν. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για την πρόκληση που εμφανίζεται όταν ένας πολιτισμός είναι αναπτυγμένος. Στην ακμαία του περίοδο, όταν το αρχικό δράμα που τον δημιούργησε είναι ακόμα ισχυρό, οι δυσκολίες αντιμετωπίζονται πιο εύκολα. Αλλά όταν αυτό το δράμα ξεθωριάσει, όταν χαθεί η πρώτη βεβαιότητα, έρχεται αργά ή γρήγορα μια ‘ταραγμένη εποχή’ και τότε η μοίρα του πολιτισμού κρέμεται κυριολεκτικά στον αέρα.

 Σε μια τέτοια καμπή, ορισμένοι άνθρωποι εδώ και κει αποτραβιούνται και στρέφονται από τον μακρόκοσμο του εξωτερικού κόσμου, στον μικρόκοσμο της ανθρώπινης ψυχής. Εκεί, με κάποιο τρόπο, βρίσκουν την απάντηση στην πρόκληση που οδηγεί την κοινωνία τους στον θάνατο. Και αφού επιστρέψουν στον εξωτερικό κόσμο, σχηματίζουν τον πυρήνα μιας ‘δημιουργικής μειονότητας’, μικρή όαση στην έρημη χώρα, που, αν τα καταφέρει να μοιραστεί/ μεταδώσει το όραμά της στη μεγάλη μάζα του λαού, οδηγεί τον παραπαίοντα πολιτισμό σε νέες δημιουργικές επιτεύξεις. Αυτό το αποτραβηγμα και η επιστροφη είναι φανερό πως συνδέεται αφενός με τη συνθετική ενέργεια του ασυνειδήτου που ανακάλυψε ο Γιούνγκ, και αφετέρου με τη διαπίστωση του Έλιοτ ότι η Ιστορία είναι σύνολο από άχρονες στιγμές. Από την κλινική πείρα του ψυχολόγου, από την «αφόρητη πάλη με τις λέξεις και τα νοήματα» του ποιητή, από τη μαρτυρία της μελέτης των πολιτισμών του Τόινμπι, αναδύεται η ίδια δυνατότητα: Στην άγνωστη περιοχή που βρίσκεται στην άλλη πλευρά του συνειδητού, δρουν δημιουργικές δυνάμεις που μπορούν, κατά καιρούς, να διοχετευτούν στον ανθρώπινο κόσμο μας με ζωογόνο επίδραση.

 Σε περίοδο όπου ο κόσμος είναι ταραγμένος όσο ποτέ άλλοτε, αυτές οι υποθέσεις παρουσιάζουν κάτι περισσότερο από θεωρητικό ενδιαφέρον. Είναι δύσκολο να αναλύσει κάποιος αντικειμενικά την ιστορική εποχή που σε αυτή ζει, αλλά ορισμένα κύρια χαρακτηριστικά της εποχής μας είναι ολοφάνερα. Η σημερινή μας κατάσταση δεν οφείλεται αποκλειστικά σε σύμπτωση ή σε κακή τύχη που με λίγη φρόνηση και εξυπνάδα μπορούσε να είχε αποφευχθεί. Το πρόβλημά μας είναι ότι είμαστε πιασμένοι στα δίχτυα ενός πολιτισμού που έχει τεράστια ορμή αλλά καμιά κατεύθυνση, θαυμαστή ικανότητα να φτάσει κάπου, αλλά που δεν έχει ιδέα που πηγαίνει, στερείται στόχων. Ένα τμήμα του κόσμου έχει ακόμα για πολικό του αστέρα την ελευθερία και ατενίζει με δυσπιστία το δογματικό. Αλλά δεν μπορεί να απαντήσει στο ερώτημα: «Ελευθερία για ποιο σκοπό;» Όταν απειλείται η ελευθερία, σπεύδουμε να την υπερασπιστούμε –και ορθά. Αλλά όταν έχουμε εξασφαλίσει την ελευθερία, δεν ξέρουμε τι να την κάνουμε. Γι’ αυτό κερδίζουμε πολέμους αλλά χάνουμε την ειρήνη. Αν θέλουμε να κερδίσουμε την ειρήνη, πρέπει να μάθουμε ποιος είναι ο σκοπός της ελευθερίας. Σήμερα, με την οικονομική, υγειονομική και νέο-μεταναστευτική κρίση, ο ευρωπαϊκός πολιτισμός ζει μια ακόμα πρόκληση/ ερέθισμα. Μέχρι στιγμής δεν φαίνεται να αποκρίνεται με εντελώς σωστό τρόπο. Η ιστορία θα καταγράψει μια ακόμα αυτοκτονία;

 Αυτή η επιδίωξη, να μάθουμε ποιος είναι ο σκοπός της ελευθερίας, δεν είναι θεωρητική. Αυτό που προτείνεται είναι ένα πείραμα, πείραμα σε βάθος, που περιέχει κινδύνους, όπως όλα άλλωστε, που απαιτεί πολλά από όσους το αναλαμβάνουν και που δεν δίνει εγγύηση για τα αποτελέσματα. Η αρχική σημασία του μυθου ήταν τα λόγια μιας τελετουργίας, το μέσον προσέγγισης στον Θεό. Η συνθετική τεχνική του Γιούνγκ, η μυθολογική μέθοδος του Έλιοτ και το αποτράβηγμα και η επιστροφή του Τόινμπι, αποτελούν τρεις σύγχρονους τρόπους προσέγγισης στη δημιουργική ενέργεια που φορέας της είναι ο άνθρωπος και που εκφράζεται μέσα από αυτόν. Και, όπως πάντα, το δημιουργικό είναι και επικίνδυνο.

 Πέρα από αυτό, είναι και το γεγονός ότι, για την ώρα, γνωρίζουμε λίγα για αυτή την ενέργεια, γιατί περίπου για έναν ολόκληρο αιώνα, η κυρίαρχη τάση ήταν ο περιορισμός του τομέα της επιστημονικής έρευνας σε όσες περιοχές μπορούσαν να προσφέρουν σίγουρα αποτελέσματα. Η επιστήμη θυσιάστηκε στον βωμό της επιδίωξης της βεβαιότητας. Όπως, όμως, γίνεται σήμερα αντιληπτό, αυτή δεν ενδιαφέρεται πια βασικά μόνο για τη βεβαιότητα. Στην ελεύθερη έρευνα για την αλήθεια, το κύριο ενδιαφέρον της συγκεντρώνεται στη χρήση των πιο κατάλληλων μεθόδων. Αλλά με αυτό τον περιορισμό της επιστημονικής έρευνας, πολλές περιοχές της ανθρώπινης εμπειρίας έμειναν ουσιαστικά ανεξερεύνητες. Ειδικά ο τεράστιος τομέας των ψυχικών ενεργειακών φαινομένων που βρίσκονται στη βάση των θρησκειών και των ιδεολογιών. Γι’ αυτό, κολυμπάμε σε θάλασσα από υποθέσεις και άγνοια. Οι υποθέσεις αυτές βασίζονται βέβαια στην πείρα, αλλά αυτό το είδος της πείρας υπόκειται σχεδόν απεριόριστα σε αυταπάτες. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, το ερώτημα του Μοντένιε: «τί γνωρίζω;» ταιριάζει εδώ, αλλά η απάντηση είναι πολύ δύσκολη, ίσως σωκρατική: «ουδέν οίδα».

 Πρέπει όμως να μάθουμε και να αποκριθούμε στα σύγχρονα ερεθίσματα, γιατί όπως σημειώνει ο Τόινμπι στο “The Study of History”: «Όταν ένας πολιτισμός ανταποκρίνεται στις προκλήσεις/ αλλαγές, διευρύνεται. Οι πολιτισμοί παρακμάζουν όταν οι ηγέτες τους σταματήσουν να αποκρίνονται δημιουργικά και οι πολιτισμοί τότε βουλιάζουν λόγω εθνικισμού, μιλιταρισμού και της τυραννίας της δεσποτικής μειοψηφίας. Οι κοινωνίες πάντα πεθαίνουν από αυτοκτονία ή δολοφονία παρά από φυσικές αιτίες και σχεδόν πάντα από αυτοκτονία. Η ανάπτυξη και η παρακμή ενός πολιτισμού είναι πνευματική διαδικασία. Ο άνθρωπος φτιάχνει τον πολιτισμό, όχι ως αποτέλεσμα μιας ανώτερης βιολογικής προίκας ή γεωγραφικού περιβάλλοντος, αλλά ως απόκριση σε μια πρόκληση σε κατάσταση ιδιαίτερης δυσκολίας, η οποία τον διεγείρει να κάνει από εκεί και πέρα μια προσπάθεια άνευ προηγουμένου».

 Οι οάσεις κάποτε θα ενωθούν, σε ένα μεγάλο καταπράσινο κάμπο, που φτάνει ώς πέρα τη θάλασσα.